پژوهش سیاست نظری

ظهور و گسترش سازه انگاری(1) (constructivism) به عنوان یکی از چارچوب های مهممفهومی و نظری در روابط بین الملل در دو دهه اخیر با افزایش علاقه به تحقیقاتتجربی در این چارچوب همراه بوده است. پژوهش در چارچوب این رویکرد استلزامات خاصیدارد که متأسفانه در بسیاری از تحقیقات و پژوهش های جاری، به ویژه در پایان نامه هاو رساله های دانشجویی، کمتر رعایت می شود. به علاوه بسیاری از دانش پژوهان جوانروابط بین الملل که علاقه نظری به سازه انگاری دارند در اینکه چه دامنه ای ازموضوعات را می توانند از این منظر مورد تحقیق تجربی قرار دهند به تردید دچار می شوند.هدف این مقاله آن است که نشان دهد پژوهش سازه انگارانة متعارف چه استلزاماتی داردو چه حوزه های موضوعی ای را می تواند شامل شود. روش گردآوری داده ها در این مقالهکتابخانه ای و با اتکا به متون نظری و فرا نظری و نیز تحقیقات تجربی پیشین بودهاست و نشان می دهد که چگونه سازه انگاری می تواند پایه نظری پژوهش تقریباً در همهحوزه های موضوعی در روابط بین الملل باشد.

هدف از این پژوهش یافتن مبادی و مفروضات متافیزیکی پیدا وپنهان در اندیشه سیاسی ماکیاولی است؛ مبادی که ریشه در سیاست اندیشی او و موقعیتویژه اش در تاریخ اندیشه سیاسی غرب دارد. علی رغم آنچه بسیاری از محققان تاریخاندیشه، اندیشه سیاسی ماکیاولی را قلمرو واقع گری ناب می دانند و خود او را باعناوینی همچون بنیان گذار رئالیسم سیاسی، تا آستانه پوزیتیویست سیاسی (سرآغازدوران جدید) فرا برده اند، این نوشتار بر آن است که تأملات تجربی ماکیاولی پیرامونسیاست، متأثر از مقولاتی عمدتاً الاهیّاتی است که از اعصار گذشته بر جای مانده ورشته های آن در اندیشه او نیز (همچون دیگر اومانیست های رنسانس) دیده می شود. دراین مقاله سعی شده است که ذیل سه محور، یعنی: اصل بنیادین، ربط میان فورتون وویرتو، و منجی گرایی، ریشه های الاهیّاتی اندیشه سیاسی ماکیاولی آشکار شود وخوانشی الاهیّاتی از آن ارائه گردد.

در این نوشته تلاش شده تا به دو پرسشبنیادین دربارة نگرش اسلامی در روابط بین الملل پاسخ داده شود. نخست آنکه آیا ازدید اسلام واقعیتی خارج از ذهن انسان وجود دارد و آیا می توان با عقل انسانی بهفهم مقولات واقعی دست یافت؟ و دوم آنکه آیا روابط بین الملل امری واقع و مستحدثاست؟ در این صورت آیا شناخت عقلی از این مقوله می تواند مبنا و اساس فهم دینی ازروابط بین الملل باشد؟ برای پاسخگویی به این پرسش در میان نحله های مختلف اندیشهاسلامی و شیعی، از نگرش واقع گرایانه علامه طباطبایی و آیت الله مطهری استفادهکرده ایم که خودشان آن را رئالیسم خوانده اند. بدیهی است مفهوم رئالیسم در ایننگرش با مفهوم رایج رئالیسم در نظریه های روابط بین الملل که اندیشمندانی چونمورگنتا و والتس آن را نمایندگی می کنند، متفاوت است. این مکتب فکری با گونه ای ازنگرش فقهی عقل گرا همراه و هماهنگ است که برای فهم احکام فقهی نیز برای عقل حجیتیتام قائل است. بر این مبنا نشان داده شده است که در این نگرش نه تنها به وجودواقعیت و توانایی عقل برای درک آن اعتقاد دارند، بلکه درک عقلایی انسان از پدیده هایمستحدث را مبنای اصلی شناخت دینی می دانند. در بخش پایانی این مقاله با مروریاجمالی بر بنیادهای روابط بین الملل مدرن نشان داده شده است که کلیت روابط بین المللو بنیادهای آن مثل کشور- ملت ها، سازمان های بین المللی و اقتصاد بین الملل، اموریمستحدث اند که در دو قرن اخیر به وجود آمده و در زمان شارع وجود نداشته اند و نگرشاسلامی منوط به فهم عقلایی و کارشناسی آنها در وضعیت نوین است.

هابرماس برای تبیین نسبت اخلاق و سیاست، اندیشة سیاسی را به طورکلی به دو دورة کلاسیک و مدرن تقسیم می کند. از نظر وی، در دورة کلاسیک، اخلاقو سیاست در ارتباط با یکدیگر بوده اند؛ اما، در ابتدای دورة مدرن با حدوث دو تحولروش شناسانه و موضوعی، «فلسفة سیاسیِ» کلاسیکجای خود را به علم یا «فلسفة اجتماعی» داد واین سرآغاز جدایی روزافزون اخلاق از سیاست شد. بدین سان، سیاست از نهادی که زمینه سازتحقق سعادت شهروندان است، به نهادِ مدیریت و تکنیکِ کنترل روابط اجتماعی و غرایزانسانی مُبدل می شود. هابرماس صیرورت مذکور را به آراء کانت هم تعمیم می دهد. مقالةحاضر، در صدد است تا با توجه به شناسه ها و مختصات اندیشة سیاسی کانت، نشان دهد کهداعیة مزبور به کانت قابل تعمیم نیست؛ چرا که در اندیشة سیاسی کانت نیز هماننداندیشة سیاسی کلاسیک، سیاست بسترساز تحقق مفاهیم اخلاقی است، با این تفاوت که دراندیشة کانت مفهوم «سعادت» جای خود را بهمفهوم «خودآیینی» و «کمال» می دهد.

از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تاکنون دو جریان فکری وسیاسی مهم و مؤثّر به منصه ظهور رسیده اند. جریان اولی را که می توان به لحاظ فکریآن را «جریان اسلام گرای فقاهتی» و ازحیث سیاسی «جریان اصول گرا»نامید، بار اول در دهة شصت و بار دیگر در دهة هشتاد به اوج قدرت خود رسید وکماکانبه آن ادامه می دهد. در مقابل، جریان دوم که می توان از نظر فکری آن را «جریاننواندیش دینی» و از منظر سیاسی «جریاناصلاح طلب» خواند، در دهة هفتاد به اوج رشد خود رسید و ازآن زمان، به ویژه پس از حوادث دهمین انتخابات ریاست جمهوری، به افول گراییده است.هدف اصلی این مقاله، بررسی تطبیقی دیدگاه های این دو جریاننسبت به مسئلة حقوق زنان، به ویژه مقولة مشارکت سیاسی آنهاست و فرضیة آن نیز عبارتاست از اینکه: «مبانی فکری و دینی متفاوت این دو جریان، منجربه موضع ناهمگون آنها نسبت به مسئلة حقوق زنان، به خصوص مقولة مشارکت سیاسی آنها،شده است». برای ارزیابی این فرضیه، سعی بر آن است تا با استفاده ازروش توصیفی- تحلیلی، ضمن بررسی مبانی فکری و تلقی دینی دو جریان مذکور، مواضع آنهانسبت به مقوله حقوق زنان، به ویژه در زمینة مشارکت سیاسی و خانواده، مقایسه شود.یافته های این پژوهش نشان می دهد که از یکسو بین مواضع دو جریان مذکور نسبت بهحقوق زنان تفاوت های قابل توجهی وجود دارد و از سوی دیگر، این اختلافات اساساًناشی از تفسیر متفاوت، ولی غیرمنعطف، آنها نسبت به دین است.

در طول تاریخ معاصر ایران، ادبیات به عنوان قالبی برای بیانتحولات جامعه به ویژه پس از مواجهة ایرانیان با رخداد تجدد در انقلاب مشروطیت موردتوجه بوده است. در این میان بخشی از نیروها و فعالان ادبی ایرانی که گرایش های چپ گرایانهدر عرصه اندیشه سیاسی داشتند، ادبیات را به عنوان روش و مشی خود برای مبارزهانتخاب کردند. رضا براهنی در قامت یک نویسنده و منتقد ایرانی در چارچوب چپ فرهنگیدر عرصه ادبی ایران قرار می گیرد. او در سال های قبل و بعد از انقلاب ایران دست بهتولید آثاری در حوزه نقد، شعر و داستان می زند که از یکسو واجد مضامینی چون کنشطبقاتی است و از سوی دیگر نشان دهندة تعهد او نسبت به تحولات اجتماعی و سیاسیجامعه ای است که در آن زیست فکری می کند. این تعهد خود مبتنی بر نوعی حماسه گراییاستوار بر اندیشه چپ است. از این رو می توان کنش طبقاتی موجود در آثار براهنی را متأثراز چپ گرایی حماسی او دید.