عبدالغنی ایروانی زاده

تقوم هذه الدراسة بمعالجة القصیدة اللامیة الطویلة للشاعر المخضرم؛ عبدة بن الطبیب، والتی یستهلها بقوله: ""هل حبل خولة بعد الهجر موصول؟"" وهی من القصائد التی برزت فیها الوشائج الأدبیة والخصائص الفنیة المشترکة التی تنمّ عن دخولها فی إطار المعارضات الأدبیة لأشهر قصیدة نالت إعجاب الأدباء قدیما وحدیثا وهی قصیدة ""بانت سعاد"" المعروفة بقصیدة ""البردة"" لکعب بن زهیر بن أبی سلمی. وبما أنها نظمت فی وقت مبکر یقرب من زمان کعب بن زهیر قد یُستشف فیها ما یرشد الناقد والباحث إلی معرفة البدایات الفنیة لفن المعارضات. من هذا المنطلق یهدف البحث إلی معالجة هذه القصیدة بالبحث عن جوانب المشاکلة والاختلاف بین القصیدتین لمعرفة مدی تأثر اللاحق بالسابق ومدى تغلغل العمل المتقدم وحضوره فی أنسجة العمل المتأخر، وقد اتُّبع فیه منهج یتصف بطابع وصفی تحلیلی. ومن أهم ما توصلت إلیه الدراسة أن عبدة بن الطبیب حظی بنجاح باهر فی محاذاة کعب بن زهیر فی إطار الموسیقی الخارجیة، لکنه فی الموسیقی الداخلیة لم یبلغ شأوه، کما أنه علی المستوی الدلالی لم یتمکن أن یأتی بالمعنی الجدید المبتکر لیحتفظ لنفسه بالطابع الاستقلالی المتمیز.

در عصر عباسی علاوه بر جنگ های بین قبیله ای، جنگ های بسیاری بین خلفای عباسی با رومیان و خُرّمیان، وهمچنین بین حَمدانیان و رومیان در گرفته، این مقاله که شیوه وصفی ـ تحلیلی را دنبال کرده برای بررسی جنگ های عرب با روم اشعار جنگی دو شاعر برجسته ی قرن 3 و4 هجری را مد نظر قرار داده است، دو شاعری که در محیطی مشابه زیسته اند و دینشان اسلام و دشمنشان روم بوده است. یکی از آنها ابوتمام الطائی است که با زبان گویای خود و با اشعارش در جنگ شرکت کرده ودیگری ابوفراس الحَمدانی است که با تمام موجودیتش در جنگ حضور یافته است. اما ابو تمام بیشتر در قصیده های مدحی خود به وصف جنگ مسلمانان با رومیان پرداخته است برای همین بیشتر این قصیده ها را با غزل گویی یا وصف خرابه ها شروع کرده و همچنین ناچار بوده که جنگ را همانطور که ممدوحانش می پسندیدند وصف کند، ولی به هرحال او توانسته با این اشعار خود یاد فرماندهانی مثل ابو سعید الثَّغری را که تاریخ به فراموشی سپرده بود زنده کند. ولی ابو فراس در قصیده های فخری و مدحی خود مستقیما و بدون تکیه بر غزل گویی و مفصل گویی به وصف جنگ پرداخته است.

وصف چشم، یکی از مهم ترین موضوعات غزل بوده و ارتباط ژرفی با مسألة زیبایی شناسی دارد. پژوهش حاضر در صدد است با پرداختن به روند تغییراتِ این عنصر زیبایی شناختی در نزد شاعران غزل پرداز عربی از زمان جاهلی تا عصر عثمانی (مملوکی) به نوعی به توصیف و تبیین تاریخی از زیبایی شناسی چشم در نزد شاعران عربی دست یازد. مهم ترین یافته های این پژوهش که با روشی تحلیلی- توصیفی نگاشته شده است، بیانگر آن است که ذوق «زیبایی شناختی» چشم در نزد شاعران عرب با سقوط خلافت بغداد و بر سر کار آمدن ترکان، دچار یک تغییر بنیادی شد، به طوری که عرب هایی که تا آن زمان «چشم درشت» را زیبا می دانستند، روی به سوی وصف «چشمان تنگ» و تحسین آن آوردند. این مسأله، تأثیر بالای حکومت و نظام سیاسی- اجتماعی را بر ادبیّات بیان می دارد.

از هر زاویه که به قرآن کریم نگاه شود، در آن ظرافت ها و ویژگیهایی دیده میشود که در اوج فصاحت و بلاغت است و انسان را وادار میکند به فوق بشری بودن آن اعتراف کند. در طول تاریخ، قرآن پژوهان در پاسخ به این پرسش که قرآن از چه نظر معجزه است ـ به خاطر بلاغت آن، به سبب اسلوب خاص آن، به خاطر معنی و محتوای آن ، به علت اخبار غیبی آن و یا به خاطر همه اینها ـ به بررسی این کتاب آسمانی پرداخته اند. تناسب و هماهنگی بین کلمات و جمله ها و لفظ و معنی از اصول زیبایی کلام است، این تناسب ها و هماهنگیها به شکل کامل در قرآن کریم وجود دارد. به کارگیری این قاعده در سوگندهای قرآن کریم در اوج خود نمایان میشود، به طوری که با کلام بشری تفاوت های چشمگیر دارد. با تأمل در سوگندهای قرآن کریم، می بینیم که هم میان مُقسَمٌ به هایی که در پی هم آمده اند تناسب وجود دارد؛ و هم میان مُقسَمٌ به ها و مُقسَمٌ علیه ها؛ و از سوی دیگر، محور و محتوای سوره و سوگند موجود در آن نیز با یکدیگر مرتبطند. این مقاله به طور فشرده، با رویکرد معجزه بودن قرآن کریم، ابتدا به بیان و بررسی نکات بلاغی این هماهنگیها و تناسب ها در سوگندهای قرآن کریم میپردازد؛ سپس نظرات قرآن پژوهان درباره هدف و کارکردهای سوگندهای قرآن کریم را ذکر میکند.

احکام نقدی توحیدی در میان کتاب ها و رسائل وی پراکنده شده است. وی این احکام را با هدف توضیح یک نظریه نقدی مشخّص، بیان نکرده است. چارچوب این پژوهش بر استخراج متون و دیدگاههای نقدی از کتاب های ابوحیان توحیدی، به ویژه کتاب «الإمتاع و المؤانسة» و دسته بندی و بررسی تحلیلی آن مبتنی است و اگر تلاش های توحیدی را در عرصه نقد تطبیقی و کاربردی مورد بررسی قرار دهیم، درخواهیم یافت که این احکام و دیدگاهها در صدور احکام سریع و کوتاه خلاصه می شود. توحیدی، مسأله لفظ و معنا را مورد بررسی قرار می دهد و تفاوتی میان آن دو قائل نیست، هرچند میان انواع درک و فهم گوینده و شنونده تفاوت قائل می شود، اما اگر بخواهد یکی را بر دیگری ترجیح دهد، توحیدی معنا را مقدم بر لفظ می داند چرا که معنا به عقل نزدیک تر است و لفظ به حس. بلاغت از دیدگاه وی به معنای تصنّع ساختگی و مردود و در پی واژگان وحشی و نامأنوس بودن نیست و بلاغتی را که شنونده به علّت کوتاهی طبعش یا دوری از عوامل برتری دادن ادب فاخر، توان درک آن را ندارد، مورد توجه قرار نمی دهد و بلاغت در نگرش او، جز با دو شرط محقق نخواهد شد: اول: فراهم بودن استعداد هنری و دوم تلاش طاقت فرسا و یادگیری فراگیر. یکی از پدیده های کلی که حیات فکری را از طریق کتاب «الإمتاع و المؤانسة» متمایز می سازد، کشمکش فکری میان اصیل (بومی) و دخیل (وارداتی) است. این کشمکش فکری، گویای آزادی فکری حاکم بر جامعه، پیشرفت شیوه های مناظره فکری، جنبش فکری بزرگ حاکم در جامعه و نیز وجود گفتگوی فکری بر گرد پایه های بنیادین مسلمانان یعنی زبان، دین و ادبیات است.

تنقسم بلاد العرب ـ بسبب الظروف الطبیعیة ـ إلی قسمین کبیرین یختلفان اختلافاً متبایناً فی الحیاة عامة، و تبعا لذلک ینقسم سکانها إلی قسمین أیضاً هما الجنوبیون فی الیمن المتحضرون و هم القحطانیون أو الحمیریون، و الشمالیون فی الحجاز الذین یعیشون معیشة بداوة و هم العدنانیون و هذه الظروف التی سببت اختلاف حیاتهم لاشکّ و لاریب سببت اختلاف لغتهم. فالقحطانیون و العدنانیون شعبان عرفهما التاریخ و خلّفا لنا من لغتیهما نصوصاً لا تقبل شکاًولا جدالاً و اذا اخضعنا هذه النصوص للدرس العلمی فنستخلص من هذا الدرس نتائج مختلفة فی اللغة و الادب و التاریخ ایضاً، و العلماء اللغویون القدماء کانوا یرون أن لسان قحطان غیر لسان عدنان و إنما کانوا یقولون إن العرب العدنانیین اخذوا عربیتهم من القحطانیین، ولکنهم لم یحاولوا معرفة لغة قحطان، و کان ابوعمرو بن العلاء مطمئناً الی وجود اختلاف جوهری بین العربیة و الحمیریة، لکن المستشرقین المحدثین وُفِّقوا الی اکتشاف اللغة القطحانیة بل وُفِّقوا الی اکتشاف اللغات القحطانیة و هی اللغة الحمیریة و السبئیة و المعینیة و عُنوا باللغة الحمیریة خاصة فعرفوا نحوها و صرفها فکانت النتیجة ان الحمیریة لغة و العربیة الفصحی لغة اخری و اذا کانت اللغة الحمیریة تختلف عن اللغة العدنانیة فنحن بإزاء لغتین کانت احداهما فی شمال الجزیرة العربیة و هی هذه التی نسمیها لغة القرآن و الثانیة کانت فی الجنوب و هی هذه التی تمثلها النصوص الحمیریة و السبئیة و المعینیة. و هذا المقال یُعنی بنصّ او نصّین لتبیین الفروق الأساسیة بین القحطانیة أو الحمیریة و بین الفصحیٰ أو لغة القرآن الکریم.

برای ادب عربی دو چشمه جوشان وجود دارد که منبع هر دو به قرآن کریم باز می گردد: یکی ادب النبی  است و دیگری ادب الإمام علی در نهج البلاغه. با طلوع اسلام جوشش ادب عربی از قرآن و سنت (ادب نبوی و ادب علوی) آغاز گردید. قرآن کریم ـ که سرچشمه اصلی همه ادب عربی است ـ خود، صحت انتسابش را به خدای متعال اثبات می کند، اما صحت دو ادب دیگر در ارتباط با قرآن معلوم می گردد. البته در مورد ادب النبی  این امر ما را کفایت می کند که حضرت فرمود: «أنا أفصح من نطق بالضّاد بیدَ أنّی من قریش» (من فصیح ترینِ عربی زبانان ام، به ویژه که از قریش ام). همچنین ادب الإمام علی به ویژه آنجا که در نامه مالک اشتر تجلی نموده، از تعابیری عالی و عباراتی جمیل و بلیغ جهت پرورش سیاستمداران حاکم بر بلاد اسلامی سرشار است. نویسندگان مهم ادب عربی، در نامه مالک اشتر ملاحظات فراوانی نموده و آن را اساس و نمونه ممتازی در پیوند ادب و سیاست تلقی کرده اند. بسیاری از آنان مقالات و رسائل ادبی خود را بر آن منوال تنظیم نموده اند؛ از آن جمله طاهر بن حسین (از مهم ترین افراد سلسله طاهریان در خراسان) که وقتی از سوی مأمون عباسی والی شهر رقّه شد، نامه ای ادبی ـ سیاسی خطاب به فرزندش نگاشت. در این پژوهش تلاش ما بر آن است این دو نامه (عهدنامه امام علی  به مالک اشتر، و عهدنامه طاهر بن حسین به فرزندش) را از جهت مضمون با هم بسنجیم و معلوم سازیم تا چه میزان عهدنامه دوم از اولی تأثیر پذیرفته است.

محمد مهدی جواهری از مشهورترین شاعران معاصر در کشورهای عربی است که پیوند عمیقی با جامعه خود برقرار ساخته، سروده های بسیاری در نقد مسایل اجتماعی از خود به یادگار گذاشته است. انتقاد جواهری از مسایل و مشکلات جامعه عراق و نیز جامعه جهانی به یک محور خاص محدود نمی شود، هر چند اغلب آنها اهدافی مانند هم دنبال می کند. این مسایل را می توان در محورهای سه گانه مظالم اجتماعی، خفقان سیاسی و استعمارگری جای داد که بررسی تمامی این محورها در یک یا دو مقاله میسر نیست. از این رو، این مقاله به بررسی مظالم اجتماعی و نقد آن در دو طبقه کشاورز و کارگر می پردازد.

نگاهی گذرا به قرآن کریم به نیکی روشن می سازد که برخی از آیاتش در نقد جامعه جاهلی همزمان با آن نازل شده است؛ نقدی که از کاستی ها و عیوب نقد انسانی پاک است. در قرآن کریم انواع متعددی از نقد - چون نقد اجتماعی، ادبی، تاریخی و روان شناسـانه - دیده می شود و این به ما امکان می دهد که قرآن را اولین کتاب مسلمانان بنامیم. گرچه اسامی بسیاری از انواع نقدهای یاد شده، جدید و نو ظهوراند به راستی ریشه بیشتر آن ها در قرآن وجود دارد. جستار پیش رو نگاهی کوتاه است بر مهمترین ویژگی های نقد اجتماعی در قرآن و تفاوت های آن با نقدِ از نوع انسانی و نیز بیان شیوه های مختلف قرآن در بررسی رفتار های جامعه جاهلی و اسلامیِ آن زمان. از این رهگذر به بررسی موضوع کرم و بخشش نزد عرب جاهلی می پردازد و به این نتیجه می رسد که ظاهراً صفت بخشندگی آن هـا به آن اندازه که زبانزد گشته نیست و در نسبت دادن آن به اعراب پیش از اسلام تا حد زیادی غلو شده است. دلایل نگارندگان بر این مدعا نوشته های برخی مورخان، نهج البلاغه، اندیشه و رفتار گروه صعالیک و از همه مهمتر استناد به آیات قرآن کریم است. به این معنا که بر خلاف شعر جاهلی که معمولاً اعراب را بسیار بخشنده معرفی می کند، تاکید قرآن بر لزوم انفاق، به شیوه موازنه معکوس نوعی تناقض را برای خواننده معاصر آشکار می کند.

لمصطلح الإغتراب مدلولات عدیده و متباینه أحیاناً فی العلوم الإنسانیه، و من هذه المفاهیم: الشعور بالغربه و عدم التجانس مع المجتمع نتیجه للظروف السیاسیه و الاجتماعیه و الثقافیه. و قد ینعکس هذا الإغتراب على سلوک الفرد و تعامله مع الآخرین و على أسلوبه فی الحدیث، خاصّه إذا کان الفرد من طبقه الشعراء أو الفنّانین. و الأدب العربی من بدایه نشأته و حتى یومنا هذا حافل بأنواع الإغتراب الذی کان یعانیه الشعراء فی الظروف المختلفه. تعرض هذه الدراسه نماذج من الإغتراب فی الشعر العربی و أسبابه و من ثمّ تعرّج على دواعی الإغتراب فی البلاد العربیه المعاصره، و هی عباره عن: التجزئه والتفتت الإجتماعی حیث سیاده فئه قومیه أو طائفیه على الباقی، هیمنه الدوله على المجتمع وانعدام المجتمع المدنی، تسلّط الأنظمه الإجتماعیه القسریه، کالأحزاب الحاکمه والقبائل والعشائر البدویه وما شابه ذلک، الإستغلال الطبقی والظلم والحرمان والقهر ووجود فجوات عمیقه بین الضعفاء والفقراء من ناحیه، والأقویاء والأغنیاء من ناحیه أخرى، التبعیّه والسیطره الخارجیه على الموارد العربیه بالتحالف مع الحکام والطبقات المهیمنه، طقوسیه الماضویه اللاعقلانیه. وفی الختام یتناول المقال نماذج من الإغتراب فی شعر المهاجرین العراقیین، حیث یعدّ أهمّ سمه تمیّزه عن غیره. ویبدو أنّ شعر هؤلاء یشترک فی ثلاثه أنماط من الإغتراب هی: الإغتراب المکانی و الإغتراب الزمانی و الإغتراب السیاسی.

إنّ شعر الکتّاب فی القرن الرابع وإن تمیّز بمیزات وسمات من شعر هذا القرن فإنّه بما فیه من قیم العصر الفنیه السائده فی شعرهذا القرن صار جزءاً من نسیجه.إلا أنّ الشهره الکتابیه لهؤلاء الشعراء ذهبت بشهرتهم فی میدان الشعر وجعلتهم من الشعراء الثانویین و المهملین المغمورین. هذه المقاله دراسه لظاهره أدبیه عرفها العصر العباسی وهی ظاهره شعر الکتّاب الشعراء، مثقفی العصر الذین جمعوا بین فنّی القول: الشعر والنثر؛وسنحاول فیها معالجه شعرهم مبینین موضوعاته خلال دراسه شعر الصابیء و هو علم من أعلام الکتّاب الشعراء فی هذا العصر.