جواد بشری

شرح این ماجرا به این صورت در منابع مکتوب نخستین بار در مقدمه بایستغری (نیمه اول قرن نهم هجری) آمده و گویا تاکنون در منبع کهنه تری دیده نشده است. اما اشعاری که در این حکایت از فردوسی نقل شد، چنان که استاد ریاحی بدان اشاره کرده اند، در ماخذ کهنه تر از قرن نهم هم دیده می شود. نخستین کسی که از از انتساب این ابیات به فردوسی سخن گفت عباس اقبال بود. وی به شعر نظام الدین محمود قمر اصفهانی که قطعه مذکور را تضمین کرده اشاره دارد. اقبال عکس نسخه دیوان قمر را، که در مجموعه شش دیوان مورخ 714-713 هجری باقی مانده و در کتابخانه ایندیا آفیس (دیوان هند) نگهداری می شود و مرحوم قزوینی آن را تهیه کرده و به ایران فرستاده بود، در اختیار داشت. پس از اقبال، تقی بینش، بدون توجه به یادداشت اقبال، در چاپی که از دیوان قمر اصفهانی عرضه کرد،‌ به منسوب بودن این شعر به فردوسی اشاره و ماخذ خود را در این باره مجمع الفصحای هدایت اعلام کرد.

نوشتار حاضر، سیزدهمین شماره از سلسله انتشاراتی است که بر یافته های تاریخ ادبیاتی، متن شناسی و نسخه شناسی تمرکز دارد. برخی از منابع معرفی شده و مطالب مطروحه در این شماره به شرح ذیل است:<br />دو دستنویس پراهمیت فارسی در پا کستان<br />نسخه کهن تذکره الالیاء موّرخ 695 ق و مثنوی معنوی از سال 800 ق<br />دو غزل قدیم در منابع کهن شعری فارسی<br />تفسیر ناشناخته فارسی موّرخ 897 ق در کتابخانه ملی عش قآباد<br />غزل هایی از «دُردزد استرابادی »<br />دو منظومه فارسی کتابت شده به دست مصطفی طربزونی در کوتاهیه<br />چند نمونه دیگر از کتاب تهای علی ا کبر فیض قمی<br />«ممدوحین شیخ سعدی »، و مساهمت یغمایی در مطالعات سعدی شناسی قزوینی<br />فهرست اهدا کنندگان کتاب به کتابخانه دولتی تربیت در تبریز

هریک از مصطلحات «مجموعه»، «سفینه» و «جُنگ» اکنون در معنایی به کار می رود که گاه با کاربرد آن در گذشته متفاوت است. هریک از این موارد، و نیز اصطلاحات دیگری مانند «بیاض»، «جریده» و حتی «کرّاسه»، «دفتر»، «مفرد» و «جزو» در زبان عربی و فارسی، برای مفاهیم ویژه ای وضع شده است که درعین داشتن نوعی تمایز از یکدیگر، گاه به شدت تعریف گریزند. به دست آوردن شناختی نسبی، با درنظرگرفتن کاربردشناسی مصطلحات مزبور در متون و اسناد هر دوره، ضرورتی انکارناپذیر است. ازسوی دیگر، برخی از این اصطلاحات، در ادواری به حوزه معنایی یکدیگر وارد شده یا معنای دقیق خویش را از دست داده است که در ترسیم مفهوم آنها، لازم است به این تطوّر معنایی توجه شود. در این پژوهش مقدماتی، به کهن ترین شواهد و کاربردهای سه اصطلاح بنیادین «مجموعه»، «سفینه» و «جُنگ» در زبان فارسی، از آغاز تا پایان سده نهم هجری، با استناد به اشارات شاعران و ادیبان در متون، و نیز بررسی دقیق خود سفینه ها و جُنگ های کهن برجای مانده، پرداخته خواهد شد تا تحولات معنایی و مصادیق هریک از آنها در ادوار مختلف تاحدودی روشن شود. همچنین، در هر بخش، به روابط بین این اصطلاحات با کاربردهای متداول در ادوار دیگر به اختصار اشاره خواهد شد.

نوشتار حاضر، سیزدهمین شماره از سلسله انتشاراتی است که بر یافته های تاریخ ادبیاتی، متن شناسی و نسخه شناسی تمرکز دارد. برخی از منابع معرفی شده و مطالب مطروحه در این شماره به شرح ذیل است: -        برگی کهن از مناقب الابرار ابن خمیس، در میان نسخه ای از اصول بزدوی -        اطلاعی از «کوی غاتْفَر» سمرقند متعلق به سده ششم هجری -        غزل دیگری با ردیف «این نیز بگذرد» -        تفسیر کهنی به زبان فارسی در مدرسه جعفریه قائن -        فحص بلیغ علامه قزوینی درباب سال درگذشت کازیمیرسکی، و اطلاعی درباره فروش کتابخانه وی -        گلگشت در فهارس (1)[1]: نسخه های مهم فارسی در «مجموعه جان رایلندز» (منچستر)

در بررسی یکی از دست نویس های کهن ترجمه کلیله و دمنه ، مورّخ 594ق، استشهاد به کلامی از امام علی (ع) و ترجمه منظوم آن به فارسی دیده می شود که پس از بررسی منابع حدیثی و ادبی، روشن شد که از ترجمه منظومه وصیت امام علی (ع) به امام حسین (ع) سروده سیّد حسن غزنوی اخذ شده است. یکی از فواید این یافته آن است که قدمت نقل و استناد به منظومه سیّد حسن غزنوی، چندین سال از آنچه تصور می شده، عقب تر برده می شود. همچنین در کتابی از اواخر سده ششم یا اوایل سده هفتم هجری موسوم به «مونس نامه» که در قلمرو اتابکان آذربایجان، توسّط ادیبی به نام ابوبکر بن خسرو الاستاد، پدید آمده، بخش اعظم همین منظومه سیّد حسن غزنوی درج شده است. این یافته نیز نشان می دهد که در زمانی بسیار نزدیک به زمان پدید آمدن منظومه سیّد حسن، در یکی از مناطق بسیار دور از قلمرو غزنویان دوم، این اثر او از شهرتی بسزا برخوردار بوده و ادبای بزرگ آذربایجان به ترویج و تکثیر آن می پرداخته اند. 

نوشتار حاضر، سیزدهمین شماره از سلسله انتشاراتی است که بر یافته های تاریخ ادبیاتی، متن شناسی و نسخه شناسی تمرکز دارد. برخی از منابع معرفی شده و مطالب مطروحه در این شماره به شرح ذیل است: دستنویسی کهن از تاج التراجم در کتابخانه قلی چعل یپاشا تکمیل رباعی ای درباره سفینه ها و جریده های کهن حاوی خطوط علما و فضلا تفکیک رساله نزهه الکتّاب حسام خویی از جنگ یا جنگ های شعری متقدّم دو دستنویس دیگر از دیوان جلال الدین عتیقی زندگی خودنوشت حسین دانش اصفهانی )پدرام( توضیح رجالی علامه قزوینی درباره درگذشت مارکوارت استاد مینوی و دورانی با علامه قزوینی ستایش دکتر قاسم غنی از کتابخانه سعید نفیسی در نامه ای به علامه قزوینی دیوان حافظ تصحیح شده علامه قزوینی در دانشکده ادبیات

نوشتار حاضر، سیزدهمین شماره از سلسله انتشاراتی است که بر یافته های تاریخ ادبیاتی، متن شناسی و نسخه شناسی تمرکز دارد. برخی از منابع معرفی شده و مطالب مطروحه در این شماره به شرح ذیل است:  •اشارات التفسیر فی بشارات التذکیر، تفسیر کهن فارسی مورخ 694 ق. در دارالکتب قاهره •کتاب فی الشواهد النحویه به فارسی مورخ 548 ق. •دستنویس دیوان خاقانی، نسخه صادق انصاری در کتابخانه مرعشی •جایگاه دستنویس دیوان عطار، 306 سنا )مهدی بیانی سابق( در مطالعات  عطارشناسی •شیخ سعدی شیرازی کاتب، از اوایل سده هشتم هجری •چند کاتب تستری که در سده هشتم هجری نسخه های فارسی کتاب کرده اند. •دستنویس هایی فارسی از حلب •دیوان سلمان ساوجی، به خط معروف بغدادی •محمد بن حاجی حسن بن سلغرشاه، خوشنویس سده نهم هجری ابیاتی از حسین دانش اصفهانی

درباره شخصیت پیچیده و پرابهام سعدی، برخی باورها و افسانه ها شکل گرفته است که بر اساس مدارک و منابع تاریخی، هسته شکل گیری برخی از آن ها را می توان در لایه ای شناخته شده و خاص از تاریخ، ردیابی و آن را به زمانی مشخص محدود کرد. یکی از این باورها که دست کم از نیمه سده هشتم هجری یا اواخر این قرن رواج داشته، ماجرای دیدار سعدی با خضر است. در اسناد سده نهم، به کسب زلال معنوی از خضر برای سعدی نیز اشاره شده است. در این نوشتار، دو سند بسیار کهن در این باره عرضه می شود که نشان می دهد این باور به زمانی کهن تر، احتمالاً اواخر عهد حیات سعدی و یا در حالتی بدبینانه، اوایل سده هشتم هجری تعلق دارد. یکی از این اسناد، شعری از یکی از معاصران همام تبریزی است که در آن به اینکه سعدی «قطره ای از کام خضر» را مزیده، تصریح شده و این، کهن ترین مأخذ برای باور اخیر است.