ژیلا سجادی

گسترش سگونتگاه های غیررسمی، ازجمله چالش های جدّیِ فراروی تحقّق ابعاد مختلف توسعه ی پایدار شهری، به ویژه در کشورهای رو به پیشرفت تلقّی می شود. این پدیده ی ناخوشایند، نتیجه ی اِعمال سیاست های خطّی و آمرانه و به اصطلاح از بالا به پایین در برنامه های توسعه ی این کشورها بوده که مسئله ی فقر شهری را بیش از هر وقت دامن زده و به پیروی از آن، ضرورت تغییراتی در نگرش به مسئله ی سکونتگاه های غیررسمی را مطرح ساخته است. در این راستا، مشارکت مردم در برنامه ریزی این سکونتگاه ها می تواند، نگرشی پرگماتیستی و واقع بینانه در برخورد با مسئله ی فوق تلقّی شود؛ چرا که در عمل از طریق چرخه ای به توانمندسازی، تشکیل سرمایه های اجتماعی و درنهایت، موفّقیّت برنامه ها و مشارکت بیشتر ساکنان می انجامد. پژوهش حاضر با هدف شناسایی عوامل مؤثّر بر میزان مشارکت پذیری زنان در فرایند بهسازی محلّه ی آبک با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و گردآوری اطلاعات، از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی تدوین شده است. چارچوب مکانی نمونه گیری محلّه ی آبک و جامعه ی آماری پژوهش، زنان 30 سال به بالا در محلّه ی مورد مطالعه بوده است. جامعه ی نمونه 87 نفر و پرسشگری با روش تصادفی ساده و با استفاده از سؤالات باز، جهت بالابردن دقّت و محدود نکردن پاسخ ها انجام گرفته است. تجزیه و تحلیل داده ها با روش های مختلف آماری، شامل توصیفی، ترکیبی و روش تحلیل عاملی با استفاده از نرم افزار SPSS انجام گرفته است. یافته های پژوهش پیش رو نشان داده است که هرچه حسّ تعلّق به مکان در میان زنان بالاتر باشد، میزان مشارکت پذیری آنان نیز بالاتر بوده و از سوی دیگر، بالاتر بودن میزان مشارکت پذیری، به طور حتم به معنای بالاتر بودن سطح اقتصادی اجتماعی زنان نیست.

امروزه با تحولات گسترده اقتصادی- اجتماعی و تکنولوژیک از جمله در زمینه ایجاد شبکه های ارتباطی؛ روابط شهر و روستا بسیار گسترده و متنوع شده است. یکی از مهم ترین ابعاد این روابط جریان جمعیت یا بعبارت دیگر مهاجرت از روستاها به سمت شهرها و بالعکس می باشد. این پژوهش که با رویکردی کاربردی و با انجام عملیات پیمایشی انجام گرفته است، هدف از آن بررسی عوامل مؤثر در مهاجرتهای روستایی دهستان ایل گَورک از توابع شهرستان بوکان و نیز پیامدهای فضایی حاصل از اینگونه مهاجرتها در روستاهای مورد مطالعه می باشد. بر این اساس تعداد90 خانوار مهاجر که به شهرهای منطقه کوج نموده اند، انتخاب و مورد پرسشگری واقع شده اند. برای بررسی پیامدهای مهاجرت نیز سه روستای قزل گنبد، گلولان سفلی و قروچای علیا انتخاب و وضعیت روستاها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. نتایج بیانگر تأثیرگذاری محدودیتهای طبیعی و نیز مسایل اقتصادی– اجتماعی روستاها در افزایش مهاجرتهای روستایی به طور هماهنگ است. گرچه 5/65 درصد از جامعه نمونه نقش نارساییهای اقتصادی موجود در روستاها را مهم ترین عامل در مهاجرت خود بیان داشته اند. در این راستا مهاجرفرستی روستایی، بافت جمعیتی ناحیه را به هم زده است. همچنین مهاجرت افراد در سنین کار، جمعیت روستاهای دهستان ایل گورک را به صورت دو قطبی درآورده است. این کاهش نیرویهای مولد در روستاها در گذر زمان سبب تغییر در الگوی کشت، پایین آمدن راندمان تولید، درآمدزایی و به تبع افزایش نسبی فقر در روستاهای دهستان گردیده است. به لحاظ فرهنگی نیز  رفتار مهاجرین سبب تغییر و دوگانگی نسبی در فضای ارزشی روستاییان و به هم زدن بافت سنتی اجتماعی روستاهای مورد مطالعه شده اند.    

تحلیل و بررسی کیفیت زندگی در محیط زندگی نواحی روستا- شهری یکی از مسائل مهم در ادبیات مطالعات شهری و روستایی می باشد. کیفیت زندگی در دو بعد عینی و ذهنی مورد توجه می باشد ابعاد عینی به معنی مشهودات و ابعادی از زندگی ساکنین که عینیت داشته و داده های مورد نیاز برای تحلیل این جنبه از کیفیت زندگی قالبا برگرفته از داده های ثانویه می باشد. در حالی که ابعاد ذهنی کیفیت زندگی به معنی سنجش درک و احساس افراد ساکن از محیط زندگی و جنبه مرتبط با این محیط می باشد در این راستا هدف اصلی این تحقیق تحلیل و بررسی کیفیت زندگی شهر سگزآباد است تا به این سوال که شهر شدن این نقطه تا چه حد منجر به بهبود کیفیت زندگی شهروندان شده است. روش این مقاله از انواع روش های توصیفی- تحلیلی و از نوع همبستگی می باشد که برای تحلیل و تشریح موضوع مورد بررسی از روش های آماری در نرم افزار SPSS استفاده شده است. این تحقیق از نظر هدف کاربردی و توسعه ای است. در عین حال از دو شیوه مطالعات اسنادی و مطالعات میدانی در قالب توزیع پرسشنامه، داده های مورد نیاز این تحقیق گردآوری شده است. در مجموع شهروندان ساکن شهر سگزآباد تبدیل این روستا به عنوان یک نقطه شهری را اقدامی مثبت در جهت ارتقاء استانداردهای خود می دانند. به طور کلی نتایج حاکی از آن است که در محدوده مورد مطالعه نزدیک به 50 درصد از ساکنین نسبت به بهبود کیفیت زندگی خود بعد از شهر شدن محل سکونتشان نظر مثبتی دارند.

نادیده گرفتن روستاها در فرایند اجرای برنامه­های توسعه ، به ویژه در کشورهای درحال توسعه ، سبب بروز تفاوت­ها و دوگانگی­های چشمگیر اقتصادی و اجتماعی بین جوامع شهری و روستایی گردیده است. محرومیت و فقر ناشی از چنین روندی، روستاییان را وادار نموده که برای بهبود شرایط اقتصادی – اجتماعی و رفاه زندگی خود از روستاها به دیگر کانونهای سکونتگاهی، به ویژه شهرها مهاجرت نمایند. این جابه جایی­ها که با انگیزه­های مختلفی صورت گرفته است، در شهرهای کوچک، همچون نورآباد توانسته است موجبات رضایتمندی مهاجران را فراهم آورد. این پژوهش با هدف پی­بردن به علل مهاجرت و چگونگی نقش دسترسی و مسافت (دو مفهوم بنیادیِ تحلیل مکانی) از شهر نورآباد در این مهاجرت­ها صورت گرفته است. روش تحقیق تحلیلی و توصیفی بوده و با توجه به ماهیت موضوع مورد مطالعه با نگرشی رفتاری – فضایی دنبال شده است. جمع­آوری اطلاعات با اتکا بر مطالعات کتابخانه­ای و میدانی انجام گرفته است. یافته­های تحقیق علاوه بر اینکه نمایانگر رابطه بین کمبود خدمات به عنوان انگیزه عمده در مهاجرفرستی روستاهای مورد مطالعه است، بلکه نقش مؤثر فاصله و دسترسی از شهر را در کمبود خدمات روستایی و نتیجتاً مهاجرت محرز می­سازد.

گسترش شهرنشینی و فشار ناشی از نیازهای مختلف جمعیت نه تنها ساختار فضائی شهرها را دچار دگرگونی نموده، بلکه نقاط روستایی پیرامون آنها را نیز دستخوش تغییرات چشمگیر اقتصادی– اجتماعی و کالبدی نموده است. بر این اساس ضرورت توجه به اصل مکمل بودن و تقسیم کار مناسب با اتکا بر شناخت قابلیتها، نیازها و تنگناها که لازمه ایجاد ارتباطی متعادل جهت تداوم حیات شهر و روستاهای پیرامونی است، جای خود را به نگرش به روستاها به عنوان آلترناتیوی جهت رفع مشکلات شهری داده است. تحقیق حاضر به شیوه تحلیلی- پیمایشی و با استفاده از جمع آوری داده ها به صورت میدانی و کتابخانه ای به بررسی و مقایسه ابعاد تغییرات فضائی روستاهای دور و نزدیک به شهر ساوه پرداخته و سعی در شناخت عملکرد این شهر بر روستاهای پیرامونی با تاکید بر اهمیت نقش فاصله از شهر داشته است. جامعه آماری تحقیق را 28 روستای دهستان نورعلی بیگ تشکیل می دهد که از آن میان 4 روستا با فواصل متفاوت به شهر به عنوان نمونه انتخاب شده اند. یافته های تحقیق حاکی از اهمیت نقش فاصله از شهر ساوه در میزان تغییرات فضایی نقاط روستایی دهستان نورعلی بیگ همچون تحولات جمعیتی، اقتصادی و کالبدی می باشد. بطوریکه نیازهای فزاینده زندگی شهری، روستاهای پیرامونی را در قالب نظام مرکز– پیرامونی جدیدی با اتکاء بر کارگر و زمین ارزانقیمت، تابع تغییراتی جهت رفع این نیازها نموده است. از این رو نتایج حاصله بر ضرورت توجه مسئولین به اعمال نگرشی ناحیه ای در برنامه ریزی شهر و روستا و تعیین جایگاه هر روستا اعم از دور و نزدیک در ایجاد ارتباطی متعادل و منطقی مبتنی بر شناخت توانهای طبیعی و انسانی شهر و روستا را محرز می سازد.

توسعه شهری به طورعام در کشور و به طور خاص در تهران براثر بازتاب فضایی اسکان غیر رسمی ناپایدار شده است این امر را نه می توان به امید خود رها نمود و نه با برخوردی مقطعی، گزینشی و پراکنده کاری پاسخگوی آن بود. پیدایش اسکان غیر رسمی گویای وجود موانع ساختاری و ناکارآمدی سیاست های کنونی در تامین مسکن و خدمات رسانی لازم مرتبط با آن برای اقشار کم درآمد شهری در سطح کلان است. همچنین در سطح خرد نیز ضعف مدیریت شهری، وجود منابع نامشروع گروه های ذی نفع و ذی نفوذ محلی و برخوردهای غیرقانونمند در پذیرش یا رد این سکونتگاه ها، مساله را تشدید نموده است و در راستای حل مسایل این گونه سکونتگاه ها برنامه ریزی دقیق و صحیحی به منظور ساماندهی و توانمندسازی آنها ضرری است. باقر شهر در جنوب شهر تهران یکی از این سکونتگاه های غیر رسمی است که تحت تاثیر نظام اجتماعی اقتصادی کشور و کلان شهر تهران، تغییرات زیادی را بر پیکره خود بخصوص از دهه 1350 به بعد شاهد بوده است. شناخت روند شکل گیری و ویژگیهای اجتماعی – اقتصادی و کالبدی سکونتگاه غیر رسمی باقر شهر به عنوان یک کل و محله باباجعفری به عنوان جزیی از آن و ارایه و تدوین برنامه ای جهت ساماندهی و توانمند سازی آن مورد توجه این مقاله است. .

ساماندهی بافت های حاشیه ای شهری و به عبارتی رفع مشکلات ناشی از اسکان غیررسمی، از چالش های مهم و مسائل حاد پیش روی برنامه ریزان و مدیران شهری بویژه در کشورهای درحال توسعه می باشد. در این بین، دانشمندان علوم مختلف، بویژه جامعه شناسان، شهرسازان و جغرافیدانان شهری همواره بر آن بوده اند تا ضمن شناخت ویژگی های منحصربه فرد این سکونتگاه ها با توجه به ویژگی های زمانی و مکانی، نسبت به جنبه های عمومی و مشترک آن، نیز اشراف یابند تا بتوانند به ارائه راه حل هایی قابل تعمیم برای همه فضاهای مشابه نائل گردد. در این پژوهش تلاش بر این است که از جنبه ای خاص که شامل NGOs است وارد موضوع شده تا راهکاری مناسب جهت ساماندهی این سکونتگاه ها ارائه دهد. از این روی برای نمونه و بنا به دلایلی، اسلامشهر واقع درجنوب تهران را موردمطالعه قرارداده ویکی ازمحلات آنرا تحت بررسی آماری از طریق نمونه گیری انتخاب نموده است. هدف از این بررسی حذف پتانسیل های بهره گیری ازنهادهای مردمی موجود وظرفیت تشکیل نهادهای غیردولتی جدیدتر است که در این راستا، مطالعات اجتماعی و اقتصادی وسیعی انجام پذیرفت. نتایج مطالعات نشان دهنده وجود نهادهایی است که قادر ومایل به مشارکت بامدیریت شهری برای پیشبردبرنامه های ساماندهی محله می باشند، ضمن آنکه ظرفیت هایی برای برخی از انواع این نهادها در محدوده وجود دارد.

در مقطعی که نوسازی و بازسازی نواحی مختلف شهرهای کشور از جمله دغدغه‌های مسئولین و برنامه‌ریزان شهری است، ضرورت شناخت از چرایی، چگونگی و پیامدهای اجتماعی - فضایی مهاجرت‌های درون‌شهری برای دستیابی به قانونمندی‌های حاکم بر این حرکات، اصلی اجتناب‌ناپذیر می‌باشد. این مهاجرت‌ها که غالباً به تغییر محل سکونت افراد، به‌طور اختیاری به سایر نواحی شهر صورت می‌گیرد، سبب نابسامانی‌های اجتماعی - فرهنگی و بی‌قوارگی فیزیکی - کالبدی و مآلاً کاهش حس همسایگی در مقطعی که مشارکت‌های مردمی ضرورت دارد، شده‌است. بافت قدیم تهرانپارس از منطقه‌ 8 شهرداری تهران دستخوش چنین نابسامانی‌هایی است. تحقیق حاضر با شناخت عوامل مؤثر در مهاجرت‌های درون‌شهری و پیامدهای اجتماعی - فضایی ناشی از آن با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است. داده‌های تحقیق عمدتاً از طریق روش میدانی(مصاحبه، پرسشگری و پیمایش) جمع‌آوری شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که با شناخت چرایی و چگونگی و پیامدهای این نوع مهاجرت‌ها می‌توان به کاهش نابسامانی‌های اجتماعی - فضایی ناشی از این نوع حرکات در نواحی مختلف شهری کمک نمود

بررسی نقش عوامل گوناگون در شکل دهی تحولات شهرها، به ویژه از لحاظ مکانی- فضایی، مقوله مهمی در مطالعات نوین جغرافیایی به شمار می رود. اگر چه عوامل متعددی در این تحولات نقش دارند، ولی در این تحقیق سعی شده است تا ضمن بررسی عوامل مختلف طبیعی- اکولوژیکی موثر در تحولات مکانی – فضایی، به دامنه نسبتاً گسترده تاثیر کلانشهر تهران بر تغییرات بوجود آمده در شهرهای مورد مطالعه نیز پرداخته شود. در طی سالهای اخیر تاثیرات کلانشهر تهران سبب تغییرات عمده ای در نواحی پیرامونی گردیده است. از این رو شهرهای رودهن و بومهن به دلیل تاثیر پذیری متفاوت از تهران به عنوان نمونه جهت پژوهش در این مقاله انتخاب گردید. فرضیات تحقیق در ابتدا بر تاثیر عوامل طبیعی و اکولوژیکی و سپس بر تاثیرات تهران بر تحولات متفاوت در منطقه مورد مطالعه مبتنی است و در مجموع برای تبیین و ارزیابی این گونه تاثیرگذاریها، ضمن استفاده از روش های توصیفی- تحلیلی از شیوه های آماری نیز استفاده شده است. نتایج حاصله نشان می دهد که از بین عوامل گوناگون عوامل توپوگرافی، اقلیم و منابع آب و خاک تاثیر عمده ای در تکوین و نقش پذیری و تحولات متفاوت این دو شهر برجای گذاشته است. همچنین بررسی تاثیر سیاست های تمرکززدایی کلانشهر تهران حاکی از تاثیر تغییرات چشمگیر در رودهن و بومهن است. به هر حال بررسی های تطبیقی نشان از تحولات کالبدی- فضایی دارد. به طوری که از سال 1365 تا 1383 بالغ بر 9/25 هکتار از اراضی شهر رودهن به احداث واحدهای آموزشی، فرهنگی، ورزشی، جهانگردی و پذیرایی اختصاص یافته است. در حالیکه 2/68 هکتار از اراضی بومهن به کارگاه های صنعتی- تجاری و فعالیت های انبارداری اختصاص دارد. یافته های تحقیق بیانگر گرایش اقتصاد شهرهای رودهن و بومهن در راستای نیازهای شهر تهران جهت استفاده از شرایط آب و هوایی مطلوب رودهن برای گردشگری و ایجاد دانشگاه آزاد، و وجود اراضی ارزان و کارگر فراوان در بومهن برای ایجاد صنایع، می باشد.

توسعه حومه نشینی در شهر زنجان همگام با روند مدرنیزاسیون و مهاجرت وسیع روستاییان به این شهر همراه بود. تقارن زمانی این دو رویداد که از دهه 1360 ملموس تر می گردد، در جابجایی اکولوژیکی گروه های جمعیتی بین بافت جدید و قدیم شهر موثر بوده و جمعیت مهاجر بلاتکلیف یا گروه های مهاجری که چند سال از سکونت آنها در نقاط حاشیه ای نمی گذرد جایگزین جمعیت بافت قدیم می گردد. ساکنین بیگانه با محیط جدید نتوانستند همخوانی و انطباق لازم را با محیط فیزیکی ایجاد کرده و به دلیل ویژگی های خاص اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خود صلابت گذشته این بافت ها را حفظ کنند. علاوه بر آن عملکرد نامطلوب و نابرابر مدیریت شهری در ارائه خدمات و امکانات بر وخامت اوضاع افزود. و این بافت ها را به فضاهای مساله دار شهری تبدیل نمود. پژوهش حاضر بر آن است که با دیدی اجتماعی- فضایی به تحلیل علل فرسودگی محدوده موردمطالعه پرداخته و تا حد امکان سعی بر آن دارد که نقش مدیریت شهری بر فرسودگی این بافت ها را آشکار نماید. محدوده موردمطالعه با 34 هکتار مساحت قسمتی از بافت قدیم شهر زنجان و معروف به محله دباغ ها می باشد