غلامرضا محمدی مهر

در این مقاله، بازنمایی مسائل و معضلات اجتماعی در فیلم های ایرانی برگزیده در سه جشنوارة برجستة بین المللی شامل کن، برلین و ونیز بررسی شده است. حجم نمونه، برابر با جامعة آماری و 20 فیلم برندة جایزه را دربر می گیرد. موضوع کلی و داستان فیلم ها حاکی است که در 3/12 درصد صحنه ها، محدودیت های اجتماعی زنان و دختران و در 6/6 درصد ناهنجاری های اجتماعی بازنمایی شده است. همچنین 13 فیلم با مسائل و مشکلات اجتماعی ایران ارتباط نداشته و سه فیلم با مسائل اجتماعی، سه فیلم با محدودیت های اجتماعی زنان و یک فیلم با تهیه موسیقی زیرزمینی مرتبط بوده اند. رویکرد 15 فیلم به مسائل اجتماعی، انتقادی ـ اصلاحی بوده و در سه فیلم چنین رویکردی مشاهده نشده است. همچنین در سه فیلم، مؤلفه های سیاه نمایی به طور کامل دیده شده است.

"این مقاله، برگرفته از پژوهشی است که نگارند‌گان، در مرکز تحقیقات صداوسیما انجام داده‌اند. محور پژوهش بررسی تصویر ارائه‌شده از خانواده در سریال‌های ایرانی («جاده‌های سبز شمالی»، «همسایه‌ها»، «جوانی»، «آتش دل»، «غریبه»، «خانه پدری»، «پرونده‌های مجهول»، «رستوران خانوادگی») با روش تحلیل محتوا بوده است. پژوهشگران، خانواده‌های به تصویر کشیده‌شده در سریال‌ها را از نظر متغیرهای: ترکیب اعضای خانواده، مشخصات سنی، تحصیلی و شغلی والدین و فرزندان، پایگاه اجتماعی، طبقة اقتصادی، شهری یا روستایی بودن، ساختار، بافت، استحکام و تیپ خانواده، رابطة اعضا، تعدد نقش‌ اجتماعی والدین، اعتقادات مذهبی، تحکیم خانواده، نوع پوشش زنان خانواده، نوع تعامل و ... بررسی کرده و به نتایج جالب توجهی دست یافته‌اند. "

در این مقاله چگونگی تصویرپردازی از مؤلّفه های فرهنگ ایرانی اسلامی در فیلم های ایرانی برنده شده در جشنواره های بین المللی بررسی شده است. روش بررسی، تحلیل محتواست و جامعه آماری، 20 فیلم بلند داستانی را شامل می شود. یافته ها نشان می دهد در دو فیلم بادکنک سفید و باد ما را خواهد برد، مؤلّفه های فرهنگ ایرانی اسلامی پررنگ تر بازنمایی شده و در سایر فیلم ها، نمایش این مؤلّفه ها، کم رنگ تر بوده است. همچنین بر اساس یافته ها، موضوع های بکر و متفاوت بودن داستان ها و مضامین، مهم ترین ویژگی این فیلم ها و احتمالاً زمینه ساز موفقیت بین المللی آنها بوده است.

" تصور و ذهنیت مردم از کشورهاى خارجى، عمدتآ برگرفته از وسایل ارتباط جمعى، به ویژه تلویزیون و آن هم اخبار خارجى این رسانه است. بیش تر مردم معمولا از پنجره اى که اخبار خارجى به سوى سایر کشورها مى گشاید، دنیا را نظاره مى کنند و مى شناسند. اخبار خارجى نیز در هر کشور تابعى از سیاست خارجى است و بازتاب بیش تر رویدادهاى خارجى همراه با جهت گیرى صورت مى پذیرد؛ بدین معنى که رویداد کشورهایى که دوست تلقى مى شوند با جهت گیرى مثبت و رویداد کشورهایى که دشمن و مخالف تلقى مى شوند، با جهت گیرى منفى پخش مى شود و ما کم تر شاهد انعکاس بى طرفانه رویدادهاى خارجى هستیم. در پژوهش حاضر، اخبار خارجى سیماى جمهورى اسلامى ایران با روش تحلیل محتوا از این منظر مورد بررسى قرار گرفته است. یافته هاى پژوهش نشان مى دهد که بخش هاى خبرى خارجى سیما، از کشورهاى هم پیمان معمولا رویدادهایى را که خبر مثبت دارند و نشانه ثبات این کشورهاست، انتخاب و توام با جهت گیرى مثبت ارائه مى کنند و از کشورهایى که مخالف و دشمن تلقى مى شوند، غالبآ رویدادهاى منفى که نشانه بى ثباتى است، انتخاب و توام با جهت گیرى منفى پخش مى شود. بازتاب طولانى چنین شیوه اى در گزینش و ارائه رویدادهاى خارجى، تصویرى مثبت از کشورهاى هم پیمان و تصویرى منفى از کشورهاى مخالف در ذهنیت مخاطبان ایجاد مى کند. بنابراین، تصویرى که مخاطبان از کشورهاى خارجى در ذهن دارند، مخدوش است و با واقعیت فاصله دارد. "

در این مقاله به گونه شناسی مطالعات توسعه سیاسی ایران پرداخته شده است. هدف تحقیق شناسایی تنوع مطالعات مرتبط با توسعه سیاسی ایران، روش آن مرور نظام مند و جامعه آماری آن تمام کتاب های مرتبط با توسعه سیاسی ایران پس از انقلاب اسلامی است که تعداد آن در این پژوهش به 145 مورد رسیده است. براساس یافته های تحقیق تقریباً بیش از نیمی از کتاب ها در سال های 1376 تا 1385 منتشر شده اند و در 6/76درصد کتاب ها، عوامل زوال یا انحطاط سیاسی ایران مورد بحث بوده است. رهیافت بیشتر کتاب ها مدرنیزاسیون و دموکراتیزاسیون بوده و در بخش قابل توجهی از کتاب ها، از روش تاریخی تجربی استفاده شده است. تقریباً در 30درصد از کتاب ها عامل اصلی توسعه نیافتگی سیاسی ایران، استبداد و اقتدارگرایی، مؤلفه های فرهنگ سیاسی و شکاف بین سنت گرایی و تجددطلبی عنوان شده است. گرچه در این مطالعات از الگوبرداری محض از نمونه های کلاسیک غربی پرهیز و به بومی سازی علوم سیاسی اجتماعی ایران پرداخته شده، ولی این امر خود به کثرت و تنوع دیدگاه ها و نبود تصویری روشن از توسعه سیاسی ایران انجامیده است و لذا یکی از مهم ترین عوامل تنوع دیدگاه های صاحبنظران در این زمینه است.

نقد بدون معیار در مطالعات توسعه سیاسی ایران، غالباً به ارزیابی های جانبدارانه و غیرعلمی و در نتیجه تشتت آراء بیشتر میان متفکران منجر شدهاست. معیار قرار گرفتن قواعد روششناختی تا حد زیادی مانع از نقدهای ایدئولوژیک و تعدیل آراء و نظریات شود. این مقاله به معرفی ابزار ارزیابی برای نقد روش شناختی آثار مرتبط با توسعه سیاسی ایران پرداختهاست. ابتدا گونه ای از نقد با عنوان نقد اندازه گیر یا ارزیابانه که با فرایند ارزیابی همخوانی دارد، معرفی شده و پس از آن قواعد روش شناسی علمی و همچنین مؤلفه ها و محورهای اساسی مطالعات توسعه سیاسی ایران مورد بحث قرار گرفتهاست. نهایتاً از ترکیب اصول و محورهای پیشگفته به علاوه مشخصات کتابشناسی آثار، پرسش نامه ارزیابی ساخته شده و روایی صوری آن نیز توسط چند تن از اساتید روش شناس و علوم سیاسی تأیید شدهاست. کاربست این ابزار در ارزیابی مطالعات سیاسی، مانع از نقدهای یکطرفه شده و می تواند ارزش و اعتبار علمی آثار سیاسی را مشخص کند.

توسعه سیاسی در کتابهای علوم اجتماعی: تحلیل محتوای کتابهای علوم اجتماعی در دوره متوسطه دکتر مصطفی ابطحی* غلامرضا محمدی مهر** چکیده در پژوهش حاضر، به بررسی مؤلفه های توسعه سیاسی در کتابهای علوم اجتماعی دوره راهنمایی و متوسطه پرداخته شده است. روش تحقیق از نوع تحلیل محتوا و جامعه آماری آن، تمام کتابهای علوم اجتماعی است که در سال تحصیلی 94-1393 چاپ شده است. مهم ترین شاخصهای مورد بررسی شامل تعقل، علم گرایی، قانون گرایی، کارجمعی، مشورت و شورا، شایسته سالاری، آینده نگری و برنامه ریزی، تساهل، دعوت به گفتگو، مسئولیت پذیری، تفاهم جمعی و برابری است. یافته های پژوهش نشان می دهند که در کتابهای مذکور مؤلفه های تعقل (2/54 درصد) و علم گرایی (32درصد)، به طور مستقیم و غیرمستقیم، بیش از شاخصهای دیگر مطرح و آموزش داده شده اند. بخش دیگری از یافته های پژوهش گویای این است که دعوت به تعقل و علم گرایی، به طور مستقیم، از کتاب مطالعات اجتماعی پایه هفتم تا کتاب علوم اجتماعی پیش دانشگاهی کاهش یافته است. در حالی که به کارگیری فرآیند عقلی و علمی در آموزش دروس، سیر صعودی نشان می دهد. کار جمعی در 6/11 درصد مطالب، قانون گرایی در 3/11درصد و مسئولیت پذیری در 7/8 درصد مطالب ارائه شده است. این در حالی است که توجه به سایر شاخصها ناچیز است و با اهداف مورد نظر در تدوین کتابهای علوم اجتماعی، همخوانی ندارد. با توجه به اینکه آموزش مؤلفه های پیش گفته می تواند زمینه ای مناسب برای توسعه سیاسی فراهم آورد، گنجاندن آن در کتابهای درسی علوم اجتماعی ضرورت تام دارد. کلیدواژگان: توسعه سیاسی، شاخصهای توسعه سیاسی، کتابهای علوم اجتماعی، تعقل، علم گرایی تاریخ دریافت: 94/7/1 تاریخ پذیرش: 95/9/29 * دانشیار علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران m-abtahi@srbiau.ac.ir ** دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه آزاداسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران(نویسنده مسئول) r43mehr@yahoo.com

در مقالة حاضر به بررسی نوشتارهای انتقادی مرتبط با مسائل سیاسی اجتماعی ایران پرداخته شده است. هدف تحقیقْ شناسایی میزان رعایت اصول نقد و ارزیابی علمی در مقالات انتقادی است. روش تحقیقْ تحلیل محتوا و جامعه آماری آن 123 مقاله، یعنی تمام مکتوبات انتقادی، است که در سه دهه گذشته در منابع مختلف به چاپ رسیده و برای پژوهش گران دردسترس بوده اند. یافته های تحقیق نشان می دهد که در 7/56 درصد مقالات انتقادی هم به نقاط قوت و هم به نقاط ضعف آثار توجّه شده است و در مابقی آن ها یا فقط نقاط قوت و یا صرفاً نقاط ضعف مورد توجّه بوده است. در 8/65 درصد مقالات نیز بیش تر به نقد مؤلف (مثبت یا منفی) پرداخته شده است. هم چنین فقط در 2/ 14 درصد مقالات برای رفع کاستی های مطالعات پیشنهاد و راه کار ارائه شده است. براین اساس می توان گفت تا رعایت شدن قواعد نقد علمی و بی طرفانه و پرهیز از قضاوت های جانب دارانه در نقد کتاب های مرتبط با تحوّلات سیاسی اجتماعی ایران و نیز در نقد سایر آثار هم چنان فاصله زیادی وجود دارد.

در این مقاله، مؤلفه های هویت ایرانی در کتاب های فارسی مقطع ابتدایی در سال تحصیلی 94- 1393 بررسی شده اند. هدف شناسایی میزان پرداختن به هویت ملی، دینی (اسلامی)، مذهبی (شیعی) و محلی در این کتاب ها بوده است. روش تحقیق تحلیل محتوا و حجم نمونه 246 مطلب درسی و 518 عکس در کتاب های اول تا ششم مقطع ابتدایی است. یافته ها نشان می دهد که در 61 درصد از کل مطالب و 1/52 درصد عکس ها، مؤلفه های هویتی وجود دارد. از این میزان در 4/51 درصد مطالب، مؤلفه های هویت ملی و در 3/43 درصد مؤلفه های هویت دینی (اسلامی) برجستگی داشته اند. هم چنین 7/50 درصد از عکس ها مرتبط با هویت دینی (به ویژه پوشش اسلامی) و 8/34 درصد مرتبط با هویت ملی بوده اند. گرچه سطوح هویتی بین هویت های خرد و کلان رعایت شده است، ولی پرداختن به هویت محلی بسیار ناچیز است.

در پژوهش حاضر، به بررسی ویژه برنامه های محرم پرداخته شده است. هدف اصلی، شناخت شیوه بازنمایی ابعاد نهضت عاشورا، واحد تحلیل، آیتم و جامعه آماری، شامل تمام ویژه برنامه هایی بوده که در 13 روز اول ماه محرم 1398، از شبکه های اول، دوم، سوم، چهارم، آموزش، افق، شما و جام جم سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شده اند. حجم نمونه نیز برابر با جامعه آماری تحقیق و با توجه به هدف پژوهش، برنامه های گفتگو محور (کارشناسی) و ترکیبی بوده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد که بیش از نیمی از برنامه های مورد بررسی (52/4 درصد) با جنبه های شعور و معرفت قیام اباعبدالله (ع) و 38/4 درصد، با جنبه های عاطفی یا در اصطلاح، شور نهضت حسینی مرتبط بوده است. تقریباً 10 درصد از مدت زمان آنها به کلیات برنامه ای (سلام و احوالپرسی، معرفی برنامه و کارشناس، راه های ارتباط با برنامه و غیره) اختصاص یافته و به لحاظ موضوعی، در 28/3 درصد از این مدت زمان، به بحث درباره ویژگی ها و قابلیت های اباعبدالله (ع) برای نجات انسان و جامعه و بیان خصوصیات اخلاقی، خاندان و اصحاب ایشان پرداخته شده است. موضوع دلایل قیام اباعبدالله (ع) به عنوان موضوعی مستقل، چندان در برنامه ها، مورد توجه نبوده و 4/5 درصد از آیتم های کارشناسی به آن اختصاص یافته است. بیان پیشینه تاریخی قیام تقریباً در 15 درصد و ذکر وقایع و حوادث مرتبط با نهضت، تقریباً در یک پنجم (18/5 درصد) از مدت زمان برنامه ها، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. به این ترتیب، جا دارد که در ویژه برنامه های آتی، به بحث و بررسی درباره دلایل و اهداف قیام اباعبدالله (ع) و نقد دیدگاه های متعارض در این خصوص نیز که محور و اساس ابعاد معرفتی مرتبط با نهضت عاشوراست، پرداخته شود.