فرامرز میرزایی

إن هدف النص السردی استحضار وإنشاء عالم روائی عن طریق اللُّغه، فتقوم الکلمه مقام العدسه فتکشف جوانب مختلفه عن المجتمع. فعَبْر دراسه هذا النص السردی فی سیاقه الثَّقافی والاجتماعی والسِّیاسیّ والتاریخی واستجلاء دوره فی تشکیل الْهُوِیَّه الثَّقافیه للمجتمع یتم البحث فیها عن الأنساق المضمره والمختفیه خلف النص الظاهر وجمالیاته الفنیه. تسعی هذه الدِّراسه، وبمنهج وصفی - تحلیلی، استناداً علی المقاربات النَّقدیه للنَّقد الثَّقافی وآلیاته الإجرائیه من خلال رصد الأنساق الثَّقافیه المتواریه خلف البناء اللُّغوی للنص الرِّوَائی فی روایه (لیل البلاد) لجنان جاسم حلاوی، لغرض تقدیم تصور حول الأنساق الثَّقافیه ببعدیها الجمالی والقبحی. فالجمالیات هی التی تقود إلی الوعی الثَّقافی والقبحیات هی العیوب النَّسقیه المختبئه تحت عباءه الجمالیه باعتبارها حیله ثقافیه من حیل النَّسق والتی تقود إلی العمی الثَّقافی. فالنَّسق الظاهر فی خطاب الحرب هو الوطنیه والکرامه والدفاع عن البوابه الشرقیه، وتقابله ما کشفته الروایه عن أنساق العُنْف الممنهج بأشکالها الظاهره والمضمره والتی واجهتها الشخصیه الرِّوَائیه (عبدالله) فی مختلف مراحل حیاته، وقد أنتجت الممارسات القمعیه تراکمات سلبیه علی الشخصیه العراقیه أدت إلی تمزق الذات وضیاع الْهُوِیَّه، وتبدل المکان فی روایه لیل البلاد إلی صوره سردیه تحمل مفارقه ساخره حین تتحول الأمکنه السارّه (أعمده ملاعب الأطفال)، إلی الأمکنه الحزینه (مشانق الإعدام) لیظهر سیطره الأنساق الثقافیه التی ولّدها العُنْف المتتابع فی المجتمع العراقی.

یعتبر موضوع "الآخر" حقلاً جدیداً فی الأدب المقارن حیث یندرج ضمن سیاقات الدراسات الأدبیه الحدیثه التی تسمى ب الصورولوجیا، وهو الفرع الذی یهتم بالصوره التی تقدمها الکتابات الأدبیه عن المجتمعات والثقافات المتباینه عنها. ظلت إشکالیه العلاقه مع "الآخر" الغربی أو الأجنبی من أهم القضایا التی شغلت الکثیر من الباحثین طوال القرن المنصرم. إن الهدف من تحلیل صوره "الآخر" هنا هو بیان صوره الشخصیه الغربیه وبالذات الأمریکیه من منظور عربی، وتعمیق الوعی بالذات والعالم ولتحدید المواقف التی تقف وراء تشکل صوره "الآخر"، ومحاوله الوقوف على معالم الصوره الحقیقیه له. وذلک بالترکیز على المنهج الوصفی- التحلیلی. وتوصلت الدراسه إلى أن انعام کجه جی صورت قضایا "الآخر" الأمریکی بکثره فی روایتها، بحیث تعکس شخصیاتها للتعامل مع الآخر عبر تیارات مختلفه ومتباینه فی مواقفها ما بین رافض ومتحفظ وموافق. وجاءت صوره "الآخر" الأمریکی فی الروایه لتؤسس حاله من التشکیک فی العدید من المفاهیم والمسلمات عند "الأنا" أی الإنسان العراقی وهو ما ظهر فی شخصیه البطله زینه نتیجه بعض الأعمال والسلوکیات التی تنتج من "الآخر"، حیث تجعل "الأنا" یعیش فی متاهه لفتره محدوده من حیث الإنتماء أو الولاء، لیبحث عن ذاته، فیجدها بعد ذلک. ویؤثر تناقض المنفی والانتماء فی تشکیل صوره "الآخر" فی الروایه بسبب عامل الحرب بحیث تظهر محنه الإنسان بین وطنین، وهذا ما یظهر جلیاً فی نفسیه الشخصیات.

دافعیه التعلم الاقتصادیه تحرّک مشاعر متعلمی اللغه العربیه وتشجعهم على مواصله دراستهم الجامعیه لأن اللغه، کالنقود، رکیزه أساسیه للأنشطه الاقتصادیه الحدیثه، خاصه مهاره المحادثه اللغویه، فأصبحت عنصرا مهما للاتصال الذی یُبنى علیه النشاط الاقتصادی. فلایتحق التعلم إلا بملائمه بین العوامل المؤثره فی التحصیل الدراسی ودوافع الطلاب. لذلک تهدف هذه الدراسه إلى تحدید الدوافع الاقتصادیه للطلاب الإیرانیین لتعلم مهاره المحادثه العربیه فی مرحله البکالوریوس وعلاقه المقررات والمواد الدراسیه بها، وذلک بالمنهج الوصفی – التحلیلی معتمدا على المنهج المیدانی. وقد استخدمت أداه الاستبانه الإلکترونیه لجمع البیانات والمعلومات من الطلاب، وبعد وضعها فی تطبیق بُرس لاین(porsline)، تم توزیع رابطها بین الطلاب. فقد اختیرت لعینه الدراسه 110 طالب وطالبه عشوائیا من طلاب وطالبات فرع اللغه العربیه وآدابها فی الفصول الدراسیه المختلفه للبکالوریوس بجامعات طهران الحکومیه فی العام الدراسی 1400/1401 ش. کما تمت معالجه البیانات فی الحُزمه الإحصائیّه للعلوم الاجتماعیه (spss)، ووصلت الدراسه إلی أن أکثر الطلاب یتعلمون اللغه العربیه لأهداف اقتصادیه و للعثور علی وظیفه لیؤمنوا مستقبلهم ولکن المقررات والمواد الدراسیه التی تُستخدم لتعلیم ماده المحادثه العربیه تمت صیاغتها على أساس الأهداف الثقافیه والسیاسیه والدینیه وقلما یُهتم فیها بالمحاور الاقتصادیه، فهذا مما جعل الطلاب غیر ناجحین فی وصولهم إلی أهدافهم الاقتصادیه وفی تعلمهم مهاره المحادثه. من ثم أظهرت النتائج أن مدى تأثیر المقررات والمواد الدراسیه فی ازدیاد دوافع الطلاب لتعلم اللغه العربیه قلیل جدا.

تُعدّ إشکالیه الهویه من أهم مرتکزات النقد مابعد الکولونیالی الذی عُنی بتأثیرات الاستعمار علی هویات المستعمَرین انطلاقا من جدلیه الأنا/الآخر أو المستعمَر/المستعمِر وما یفرزه لقائهما من تأزّم هویاتی. وقد تطرّقَ الأدب الروائی لما بعد الکولونیالی لقضیه الهویه والانتماء بشکل بارز، وقد تناول الروائیون ثیمه لقاء الشرق بالغرب لرصد تبعات هذا اللقاء علی التشکّلات الهویاتیه لأنّ الاحتکاک بالآخر یحرّک الإحساس بالانتماء لدی المرء لبناء هویه مستقله تمیزه عن غیره. والآخر بالنسبه للشرقیین هو الغرب المستعمِر الذی عمل جاهدا علی تقویض وطمس هویاتهم. فاحتواء الروایه علی قضایا المجتمع الثقافیه، ومن ضمنها قضیه الهویه علی نطاق واسع، یؤهلها لتکون أرضیه خصبه لدراسه الأزمه الهویاتیه الناجمه عن صدام الأنا بالآخر. تأسیساً علی أهمیه موضوع الهویه وانعکاسه علی عالم الروایه، سعت الدراسه هذه إلی تقدیم إطار مبتکر لدراسه الأزمه الهویاتیه اعتماداً علی المنهج الوصفی-التحلیلی العام والاستعانه بأدوات التفسیر، والاستنباط، والدقه إضافه إلی القراءه الطباقیه المعتمَده فی النقد ما بعد الکولونیالی. وتوصلت الدراسه إلی إطار تحلیلی لفهم الأزمه الهویاتیه یتکوّن من ست مؤشرات رئیسیه تحت عناوین: عقده النقص والانبهار بالآخر(التغریب)، الفصام/الشیزوفرینیا، عقده الجنس/قلق الخصاء، الاغتراب، التخلّف، والعنف. یتیسر فهم التأزم الهویاتی وموقفه فی الروایه بتطبیق هذه المؤشرات وتحلیلها حسب مدی ظهورها فیها.

إنَّ الخطاب مجموعه ملفوظات تحدد أنماط السلوک، وتؤثر على الحیاه المجتمعیه سلباً وایجاباً، فلذلک توغّل خطاب السلطه فی جمیع الأوضاع الاقتصادیه والسیاسیه والثقافیه وحتى القضایا النفسیه، وبما أنّ الروایه عالم سردی یستحضر ما ظهر من واقع المجتمع وما خفی منه، فلا یمکن تحلیلها بمعزل عن خطاب السلطه. ولخطاب السلطه حضور متمیّز فی التشکیل السردی فی روایات حمید العقابی خاصه فی تشکیل البنیه الفاعلیه؛ لأنها الأکثر تأثیراً فی نظام السلطه وخطابها المهیمن. ویحاول المقال البحث عن أهم ممیزات السلطه فی روایات حمید العقابی، وتأثر الشخصیات الروائیه المختلفه بخطاب السلطه فی هذه الروایات. وقد فرضت علینا مسأله الدراسه الاستعانه بالمنهج الوصفی-التحلیلی، بشکل عام، والمنهج البنیوی التکوینی کمنهج نقدی لتحلیل الخطاب الروائی، معتمداً على أدوات الاستقراء والاستنباط والتفسیر. وقد أختیرت روایتا "أقتفی أثری" و"الفئران" لمعالجتهما ضمن إطار نظام السلطه السیاسی والظواهر المهمیمنه وفق ما تقتضیه الشخصیات لاستخلاص النتائج وفهمها. وقد توصل البحث إلى عده نتائج أهمّها: إنّ السلطه لم تؤثّر على الأوضاع المعیشیه فحسب بل أثرت على السلوکیات والأطباع وصار هذا الخطاب متفشیاً فی نسیج المجتمع، وکانت الشخصیات المنهزمه أکثر فاعلیه من الشخصیات المنتمیه فی الروایتین، وحاول العقابی أن یصوّر ما فی السلطه من تأثیر سلبی على الشخصیات الروائیه کالتشظی وضیاع الهویه والأزمات النفسیه الحاده.

عوامل روان شناختی، روابط هم شاگردی و آشنایی زبان آموز با فرهنگ زبان هدف، نقش مؤثری در پیشرفت تحصیلی دارد. مسئله اصلی این پژوهش تعیین ویژگی های سنجشی ارزیابی این عوامل در یادگیری زبان عربی دانشجویان کارشناسی زبان و ادبیات عربی در ایران است، زیرا در این زمینه پژوهش درخوری انجام نشده است. این پژوهش با روش تحقیق آمیخته اکتشافی متوالی انجام گرفت. گویه های اولیه در قالب یک پژوهش کیفی و مصاحبه نیمه ساختاریافته با متخصصان زبان وادبیات عربی و روان شناسی، طراحی شد و با ابهام زدایی از آن ها فرم نهایی (83) گویه ای تعیین شد و برای روایی و پایایی آن ها روی نمونه صد نفری دانشجویان کارشناسی زبان و ادبیات عربی از طریق فضاهای آموزشی رسمی مجازی و به روش نمونه گیری، اجرا شد. یافته ها: 83 گویه ضروری با (CVR) بالای 0.6، براساس ملاک لوشه، انتخاب شد و شاخص روایی محتوای کل مقیاس (CVI)، با استفاده از نرم افزار اس.پی.اس.اس. برابر 0.83 به دست آمد که مطلوب است. همسانی درونی این مقیاس از طریق آلفای کرونباخ، برای تمامی مقادیر (7 عامل) بالاتر از 0.8 بود. شاخص اعتبار مرکب و متوسط واریانس عوامل مقیاس، به ترتیب بالاتر از 0.8 و 0.5 شد که روایی همگرا را نشان می دهد. روایی ملاکی هم زمان بیانگر رابطه معنادار بین عوامل مقیاس و معدل افراد نمونه تحقیق است. درمجموع، مقیاس نهایی 32 گویه دارد که 64.22 درصد از واریانس کل مقیاس را تعیین می کند. درنتیجه، این ابزار باتوجه به ویژگی های سنجشی مطلوب، برای تعیین عوامل روان شناختی ومیان فردی مؤثر بر پیشرفت تحصیلی زبان آموزان زبان و ادبیات عربی کاربرد دارد.

تهدف هذه الدراسه إلى الکشف عن وظیفه الشخصیه الروائیه الرئیسه وفق منهج فلادیمیر بروب، وتحلیل دورها الروائی فی روایتی "التانکی" لعالیه ممدوح و"منصب شاغر" لجی کی رولینغ لما للشخصیات من دور مهم فی البناء الروائی، ولما لوظیفتها من مهمه أساسیه تُبنى علیها أحداث الروایه فی تعبیرها عن الفکره الرئیسه التی یقصدها الکاتب فی عمله الأدبی؛ ثم مقارنه کل ذلک لکشف مواطن الشبه والاختلاف بین وظائف الشخصیات فی کلتا الروایتین، وذلک انطلاقاً من منهج وصفی تحلیلی ومقارن. رغم التباعد الجغرافی بین المجتمعین العراقی والبریطانی، والاختلاف البیئی والثقافی واللغوی والدینی والتاریخی، إلا أن طبیعه الإنسان ومشاعره تبقى واحده، ولکنها تختلف بطریقه التفکر وأسلوب التعامل؛ لذا لا بد من التعرف على کل ذلک من خلال تحلیل وظائف الشخصیات الروائیه. ومن خلال هذه الدراسه تبین أن مواطن التشابه بین شخصیات الروایتین أکثر من مواطن الاختلاف. وهذه التشابهات والاختلافات اعتمدت على طبیعه الظروف الاجتماعیه الناتجه من بیئه کلتا الروائیتین اللتین وظفتاهما وفق طبیعه واقعهما واعتماداً على طبیعه المشاهد التی تقصدتاها، تحت قالب طبیعه تخصصهما الذی فسح المجال أمامها لیمکنهما من تنویع الشخصیات ورسم سلوکها بدقه.

تسعى النظم التعلیمیه إلى توظیف الأدوات الحدیثه فی المواقف التعلیمیه بطرق متعدده لجعل الدروس أکثر فاعلیه وکفاءه، وأضحت مسایره هذه التطورات الهائله والسریعه ضروره لا یمکن التغافل عنها. ومن بین إستراتیجیات التعلیم لمواکبه رکب التحول المعرفی، برزت المسرحیه باعتبارها أداه معاصره لتنمیه المتغیر النحوی لمهاره المحادثه فی اللغه العربیه بسلاسه کبیره. وهدفت الدراسه إلى التعرف على فاعلیه توظیف المسرحیه فی تنمیه المتغیر النحوی لمهاره المحادثه لدى الطلاب الإیرانیین فی مرحله البکالوریوس، واستخدمت المنهج شبه التجریبی، وتم اختیار مجتمع الدراسه بطریقه قصدیه. فتکون مجتمع الدراسه من (30) طالبًا وطالبهً فی مرحله البکالوریوس، وتم تطبیق الدراسه على الفصل الخامس من العام الدراسی (2020 2021م)، بجامعه طهران، وتم توزیع مجتمع الدراسه عشوائیاً إلى مجموعتین: المجموعه التجریبیه تکونت من (15) طالبًا وطالبهً تم تدریسهم مسرحیه صاحبه الجلاله ، والمجموعه الضابطه تکونت من (15) طالبا وطالبه تم تدریسهم بالطریقه الاعتیادیه المنتهجه فی الجامعات الرسمیه الإیرانیه. واعتمد الباحث لجمع البیانات على مجموعه من الأدوات، بما یشمل الاختبار والمقابله والملاحظات. وللخروج بتحلیل تلک الأدوات، استعمل مجموعه من الأسالیب الإحصائیه ضمن برنامج (SPSS) تمثلت باستخدام الإحصاء الوصفی (مؤشر المتوسط والانحراف المعیاری) والإحصاء الاستدلالی (اختبار کولموجوروف سمیرنوف واختبار لیفین واختبار التغایر)، وتم إعداد الأدوات والتحقق من صدقها وثباتها. وأظهرت نتائج الدراسه وجود فروق ذات دلاله إحصائیه عند مستوى الدلاله (0.05) بین متوسطی درجات المجموعه التجریبیه والمجموعه الضابطه فی الاختبار البعدی لصالح المجموعه التجریبیه التی درست المسرحیه، وکشفت الدراسه عن فاعلیه استخدام المسرحیه فی تنمیه المتغیر النحوی لمهاره المحادثه لدى متعلمی اللغه العربیه من غیر الناطقین به.    

إن نحو النص فرع من فروع اللسانیات الذی یعنی بدراسه النص من خلال دراسه وسائل التماسک وأنواعه والسیاق النصی ودور المشارکین فی النص (المرسل والمستقبل) والنصانیه من الموضوعات الهامه التی یتطرق نحو النص إلیها. لقد اقترح دیبوجراند ودریسلر فی کتابهما "مدخل إلی علم لغه النص" المعاییر السبعه للنصانیه. التضام أول معیار من المعاییر السبعه وهو من المفاهیم الأساسیه التی یهتم بها علماء لسانیات النص. هذا المعیار یدرس الوسائل التی تسهم فی تحقیق الترابط اللفظی أو الشکلی وهذا الترابط یتحقق عبر الوسائل التی تجعل من النص الواحد کلا متکاملا وینقسم  التضام إلی قسمین: 1- التضام المعجمی 2- التضام النحوی. کتب الإمام (ع) رسائله إلی معاویه فی مواقف مختلفه: قبل صفین، أثناء صفین وبعده، مع هذا، لیست الرسائل نصوصا متفرقه بل بینها علاقه وثیقه، لأجل هذا قمنا بدراسه  تلک العلاقات وجمالیتها من خلال المنهج الوصفی – التحلیلی اعتمادا علی التضام. اخترنا تسع رسائل من رسائل الإمام علی (ع) إلی معاویه لدراستنا: 6-10-17-28-48-55-64-65-75. هذه الرسائل تشتمل علی80%  من کلمات رسائل الإمام(ع) إلی معاویه. من النتائج التی وصلت إلیها الدراسه أن التکرار فی قسم التضام المعجمی قد حظی بأعلی نسبه ورود فی الرسائل وکذلک الإحاله فی قسم التضام النحوی وشاهدنا أن وسائل التضام ترتبط الرسائل بعضها ببعض کالإحالات المقامیه التی تبنی شبکه تدل علی جو مفاوضات الإمام (ع) ومعاویه.

إنّ الروایه کوسیله فنیه تشکل تمثیلاً سردیاً یستحضر الواقع ویروی قصه المجتمعات والأفراد. وفی سیاق الروایه العراقیه الجدیده، تکمن أهمیه هذا التمثیل السردی فی تصویر الوجع العراقی وتجسیده بأسلوب یلامس الواقع والمشاعر الإنسانیه، وتتجلّى اللغه کأداه رئیسه فی تصویر الواقع العراقی، فمن هذا المنطلق تأتی خطوره المنهج الأسلوبی لاعتباره النصّ الأدبی عملاً لغویاً ذا وظائف مختلفه. شکلت الروایه العراقیه جزءاً هاماً من السرد العربی المعاصر، وتحظى بمکانه مرموقه وبارزه فی الساحه الأدبیه العربیه. کما شهدت السنوات الأخیره ظهور روایات تناقش مشاکل یعانى منها المجتمع. وبناء على ذلک، تأتی هذه الدراسه محاوله بیان صوره الوجع العراقی انطلاقاً من الأسلوبیه اللغویه على ضوء روایه "حلم وردی فاتح اللون" لمیسلون هادی، کما یحاول إبراز مکامن التمیز الأسلوبی للکاتبه ولروایتها موضوع الدراسه. تتحدد مشکله الدراسه فی تحدید ممیزات الروایه العراقیه بعد عام 2003م، وذلک من خلال تحلیل الأسلوبیه اللغویه فی روایه "حلم وردی فاتح اللون" للکاتبه میسلون هادی، والترکیز بشکل خاص على الوجع العراقی فی هذه الروایه. اعتمدت الدراسه علی المنهج الوصفی-التحلیلی المعتمد علی التحلیل الأسلوبی المتمثل فی المستویات الترکیبیه والبلاغیه والدلالیه لمکانتها المهمه فی التحلیل الأسلوبی للسرد. أظهرت النتائج أنّ الروائیه العراقیه تمکنّت من إبراز قدرتها الفنیه والإبداعیه فی التعبیر عن تجاربها الشخصیه والاجتماعیه، وذلک من خلال استخدام مجموعه متنوعه من التقنیات الأسلوبیه. وبالتحلیل اللغوی للروایه نجد أنّها تتمیز بأسلوب لغوی فرید، حیث تسهم الأسالیب الترکیبیه والبلاغیه والدلالیه فی خلق تجسید لغه الوجع والحزن والخوف مما یعکس واقعاً مأساویاً یعانی منه الشعب العراقی جراء الحروب والاحتلال والصراعات السیاسیه والاجتماعیه.

برز النقد الشکلی کواحد من الاتجاهات التی رکّزت علی تحلیل لغه العمل الأدبی. فأولَی عنایته لدراسه القضایا المتعلقه بلغه الأدب عامه ولغه الشعر خاصه. والأسلوبیّه الإحصائیه من أهم مدارسه النقدیه التی تدرس النصوص من خلال الإحصاء. والبحث الحاضر محاوله لدراسه أدبیِّهِ القصیده العمودیه المعاصره وربطها بالقضایا المعاصره من خلال الأسلوبیه الإحصائیه. فاعتمد الباحثون علی المنهج الوصفی التحلیلی الإحصائی، متّخذین معادله بوزیمان فی معرفه نسبه الأفعال إلی الصفات دلیلاً بغیه الوصول إلی مراد البحث. وبعد أن تم اختیار شاعرَین من کبار شعراء القصیده العمودیه المعاصره، وهما جاسم الصحیّح من المملکه العربیه السعودیه، وعارف الساعدی من العراق، استُخرج 600 کلمه من کلمات کلّ منهما لتدرس فی ضوء معادلهبوزیمان. وبعد دراسه المفردات، توصّل البحث إلی أنَّ عیّنه الصحیّح تتمتّع بنحو (85%) من الأسلوب الأدبی، وعیّنه الساعدیّ تتمتّع بعاطفه أقلّ من الصحیّح بقلیل، وهی (82%). فالعیّنتان من الشعر الفصیح. والشاعران رَجُلان. وذلک ما یحافظ علی قله نسبه الاختلاف بینهما. لکن غرض الصحیّح الغزل جعل شعره یتقدّم بانفعال نسبی علی شعر الساعدی. فإنّه لم یتطرّق فی شعره إلی غیر الخیال والغزل والتشبیب. لکنّ الساعدی حاول أن یرسم فی شعره لوحه تضمّ قضایا العراق، ومعاناه الشعب، وآثار الحروب. ووقوفه بین الماضی والحاضر، جعل نسبه الأفعال فی شعره ترتفع لتقترب من نسبه الأفعال عند الصحیّح.