سید مهدی موسوی کوهپر

گِل مهرهای دوره ساسانی گویای ساختار اداری، بازرگانی و دیگر مفاهیم فرهنگی اند که در نگارگری و اندازه گل مهر و شمار نشان مهر بر آن ها با یک دیگر متفاوتند. این نمونه ها در بسیاری موارد مانند دیگر داده های فرهنگی این دوره با آرایه های نمادین همراه اند. برای بررسی اهمیت و توصیف این داده ها و نیز پاسخ گویی به برخی پرسش ها در باره چرایی نمادگرایی در گل مهرها یا نماد کالاها که تاکنون کمتر به آن ها پرداخته شده است، گل مهرهای ساسانی منقوش و مکتوب مستندنشده در «گنجینه موزه ملی» برگزیده شدند. در این رابطه، معناشناسیِ پرتکرارترین آرایه ها، همگونی یا نا همگونی میان این نمادها با دیگر نمادهای نقش بسته بر آثار این دوره، گاهنگاری نسبی و خاستگاه احتمالی آن ها با توجه به نمادها و نگاشته های آن ها مورد بررسی قرار گرفته اند و با گل مهرهای گردآوری شده در دیگر مجموعه های این دوره مقایسه گردیدند. بیشتر نگارهای مهر شده بر گل مهرهای این مجموعه شامل آرایه های انسانی، جانوری و گونه های هندسی (منوگرام) است که هر دسته از گوناگونی در فرم و افزونه هایی مانند نشان انگشت دانه ها برخوردارند. برخی از 50 گل مهر مورد مطالعه ما به دلیل سایش و خوردگی و یا شکستگی ارزش خود را در خوانش نبشته ها و آرایه هایشان از دست داده اند و نیز از چگونگی به دست آمدن آن ها اطلاعی در دست نیست و تنها بر پایه نگاشته ها و نقوش به دوره ساسانی منسوب شده اند که پاسخ گویی به این مهم افزون بر دیگر موارد یکی از اهداف این پژوهش بوده است. بررسی این پژوهش برپایه مطالعات کتابخانه ای و مستند نگاری گل مهرهای گنجینه موزه ملی همراه با روش های مرسوم، یعنی عکاسی و طراحی گل مهرها است.

تحرک های اجتماعی، نقطه بر هم خوردن نظام دیرپای روابط درون فضا و دگرگونی آن از بعد معنایی و تولید فضاهای جدید است. ازاین رو پژوهش حاضر بر یافتن نحوه دگردیسی فضا در یکی از مهم ترین تحرکات اجتماعی معاصر یعنی انقلاب مشروطه در دوران قاجاریه می پردازد و قصد دارد تا نشان دهد که کنش متقابل میان امر اجتماعی/ فضایی چگونه منجر به تغییر مفهوم فضایی شهر تهران در آن دوره شده است. هدف از این پژوهش بررسی رابطه میان فضای شهری و رخدادهای انقلاب مشروطه و دگرگونی نمادین فضاهای شهری ناشی از این کنش اجتماعی است. روش پژوهش حاضر تاریخی و توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری مطالب به شیوه کتابخانه ای (اسنادی) و میدانی (بازدید از بناها) بوده است. نتایج پژوهش نشانگر آن است که در انقلاب مشروطه، سه مرحله مختلف از مصرف، تولید و مقابله فضایی قابل مشاهده است. در مرحله اول، رویدادها در کالبد فضایی که از منظر تاریخی مشروع محسوب می شوند، آغاز و در ادامه کنش اجتماعی به خلق و بازنمایی فضاهای خود اقدام می کنند و فضاهای روزمره به جزئی از یک نظام نمادین جدید فضای شهری بدل می شوند و در مرحله سوم انقلاب با دگردیسی مفهوم فضایی، تغییر معنای نمادین فضاهای از پیش موجود و تلاش برای تصرف فضاهای تعیین یافته با هدف مقابله گروه های درگیر در انقلاب روبرو هستیم.

مِهرنَرسه به عنوان یکی از مهم ترین شخصیت های دوره میانی ساسانی به شمار می رود. در منابع مکتوب تاریخی، ساخت برخی از بناهای دوره ساسانی به وی منتسب گشته که مهم ترین آن ها پنج آتشکده ای است که در جنوب غربی فارس بنا شده است؛ باوجود آن که تابه حال نظریات گوناگونی در رابطه با مکان یابی این آتشکده ها ارائه شده، اما هیچ پژوهشی درمورد ماهیت و ارزش کیفی این بناها صورت نگرفته است. در این پژوهش سعی شده تا در ابتدا شخصیت سیاسی-مذهبی این وزیر ساسانی از جهات گوناگون مورد کنکاش قرارگرفته و سپس با تحلیل منابع مرتبط با آتشکده های مهرنرسه، ضمن شناخت ماهیت و ارزش مذهبی آن ها، چهارطاقی های منتسب به وی براساس نظریات ارائه شده، موردمطالعه قرارگرفته تا برخی از ویژگی های معماری مذهبی ساسانی آشکار گردد. مهم ترین پرسش این پژوهش، رده مذهبی آتشکده های منتسب به مهرنرسه است و این که چه رده ای از آتش های مقدس در آتشکده های منتسب به وی نگه داری می شده است؟ این پژوهش براساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و ازمنظر ماهیت و روش تحقیق به صورت تاریخی و توصیفی-تحلیلی است. همچنین روش گردآوری داده ها در آن به صورت کتابخانه ای-میدانی است. براساس نتایج حاصل از این تحقیق به نظر می رسد که آتشکده های برپاشده توسط مهرنرسه از دو گونه مجزا و چهار آتشکده منتسب به وی در ناحیه ابروان با آتش خانوادگی، یعنی «دادگاه» در ارتباط بوده است. بر طبق مطالعات میدانی و شباهت سنجی می توان نظریات ارائه شده را نقد نموده و گروه جدیدی از چهارطاقی های مذهبی ساسانی در فراشبند فارس را به عنوان دربرگیرنده یک یا چند آتشکده منتسب به مهرنرسه معرفی نمود. به نظر می رسد که این نوع از آتشکده ها دارای نقشه پیچیده و فضاهای معماری الحاقی بوده است؛ همچنین احتمالاً این نوع از بناها دارای تعدادی خدمه جهت انجام امورات مربوط به آتشکده بوده اند.

مناطق شرقی گیلان از جمله اولین مناطقی است که مذهب شیعه در آن رواج پیدا کرد. در تعدادی از بقعه های این مناطق، نقاشی دیواری بر روی گچ شامل شرح مصائب وارده بر امام حسین (ع) و اهل بیت او در روز عاشورا، معراج پیامبر همراه با براق در حال اهدای انگشتری به شیر (حق جانشینی به حضرت علی (ع))، حضرت علی (ع) در حال نبرد با اژدها، امام رضا (ع) به عنوان ضامن آهو، امام کاظم (ع) در زندان هارون و...موجود است. تاریخ های موجود در برخی از این آثار، حاکی از تعلق آنها به دوره قاجار است. اما به نظر می رسد پیدایش دیوارنگاره های بقاع مربوط به دوره صفوی و همزمان با اشاعه ی مذهب شیعه اثناعشری باشد. در پژوهش حاضر در پی پاسخ دادن به این پرسش ها هستیم: دیوارنگاره های موجود در بقاع در راستای برآورده کردن کدام نیازهای جامعه شکل گرفته است؟ پراکنش بقاع دارای نقاشی در مناطق مختلف گیلان به چه صورت است؟ هدف از این تحقیق مشخص کردن جنبه های مختلف عقاید شیعه بر روی نقوش دیواری بقعه ها است.

تعزیه، نمایشی برای بزرگداشت رشادت امام حسین (ع) و یارانش در واقعه کربلا و از مهم ترین آیین های مذهبی و کامل ترین گونه نمایش سنتی و مردمی ایران است. تعزیه از نظر لغوی به معنی اظهار همدردی، سوگواری و تسلیت است. شکل رسمی این سوگواری، برای نخستین بار در زمان آل بویه صورت گرفت و در حد فاصل زمانی قرن 11_13 ش عمومیت بیشتری یافت. در استان گیلان، بقعه هایی است که بر دیوار بسیاری از آنها نقاشی هایی بر روی گچ با موضوع شرح مصائب وارده بر امام حسین (ع) و اصحاب ایشان در روز عاشورا و نیز نقوش دیگری چون فرشتگان، معراج پیامبر همراه براق و ... باقی است. تمامی این نقوش با مضامینی که در تعزیه ها مطرح است مشترکند. علاوه بر این تعدادی از مضامین با آنچه در متون تاریخی آمده منطبق نیستند و تنها وجه اشتراک آنها با متون مربوط به تعزیه است. پرسش پژوهش حاضر بدین قرار است: بازتاب مراسم تعزیه در نقاشی های بقعه های منطقه چگونه است؟ عوامل اجتماعی حاکم بر دوره قاجار چه تاثیری در به وجود آمدن این نقوش داشته است؟ هدف از این تحقیق روشن ساختن میزان نمادهای تعزیه در نقاشی های بقعه های گیلان و شرایط اجتماعی حاکم در دوره قاجار است. رویکرد نظری این پژوهش، شمایل نگاری و شمایل شناسی بر اساس دیدگاه پانوفسکی است. با استفاده از این رویکرد، به تفسیر تصاویر موجود بر بقعه های گیلان و ارتباط آنها با یکدیگر می پردازیم. روش تحقیق بر مبنای گردآوری اطلاعات به صورت میدانی (مشاهده بقعه ها) و اسنادی (منابع کتابخانه ای) است.

در جامعۀ طبقاتی دورۀ ساسانی، طبقۀ روحانیان یکی از مهم ترین ارکان این جامعه بوده که از نفوذ، اعتبار و محبوبیت بسیاری برخوردار و در سطوح پایین و بالای جامعه، نهادی مهم و تأثیرگذار بوده است. اما با این همه، این نهاد مهم چندان شناخته شده نیست و ابهامات بسیاری دربارۀ آن وجود دارد. با این که گمان می رود در دورۀ یادشده، باتوجه به رسمی بودن دین زرتشتی، نهاد روحانیت آن دارای ساختار مشخص و سلسله مراتب معینی بوده باشد، اما به دلیل مبهم بودن اطلاعات منابع مختلف به غیر از چند لقب و عنوان اطلاع بیشتری از چگونگی این ساختار در دست نیست. باتوجه به اهمیت بسیار زیاد این طبقه، درک درست دورۀ ساسانی، بدون درک و شناخت درست طبقۀ روحانیت آن حاصل نخواهد شد و یکی از اساسی ترین مسائل این طبقه، ساختار درونی آن است که باتوجه به پیچیدگی های ذکرشده، نیازمند پژوهشی مستقل است. در نتیجه، این مقاله با طرح پرسش هایی نظیر ساختار درونی روحانیت زرتشتی به چه صورت بوده است؟ اساساً افراد این نهاد در دورۀ ساسانی و پس از آن با چه عنوان یا عنوان هایی نامیده می شدند؟ این ساختار باتوجه به پویایی جامعۀ دورۀ ساسانی چه تغییراتی به خود دیده است؟ تلاش کرده است به این مسألۀ بسیار مهم ورود کند. مقالۀ پیش رو که اطلاعات آن به شیوۀ کتابخانه ای گردآوری شده و روش پژوهش آن توصیفی-تحلیلی است، تلاش کرده در این زمینه کنکاشی نماید. مهم ترین نتایج این پژوهش عبارتنداز: نهاد روحانیت زرتشتی در دورۀ ساسانی بسیار پویا بوده و در طول این دوره متغیر بوده است؛ روحانیان زرتشتی دورۀ ساسانی را به دو گروه کلی ازنظر حضور پیشه های حکومتی و عناوین رسمی می توان بخش نمود؛ روحانیانی که صرفاً فعالیت مذهبی می کرده اند و روحانیانی که در خدمت دولت یا به عبارت دیگر دارای پیشۀ رسمی بودند. تعیین جایگاه و تقدم و تأخر عناوین رده های بالای این طبقه، مانند «رد»، «دستور» و «موبد» امکان پذیر نیست و رئیس طبقۀ روحانیت (که از اواسط دورۀ موردنظر «موبدان موبد» نامیده می شود) یکی از اعضای طبقۀ موسوم به «بزرگان» در دورۀ ساسانی بوده است.

در باره کرتیر پژوهش های زیادی صورت گرفته و آگاهی های بسیاری در باره وی وجود دارد اما هنوز مسایل متعددی در خصوص شخصیت، عقاید، جایگاه وی در نظام طبقاتی دوران ساسانی و نقش و ت أثیر وی بر روحانیت زرتشتی وجود دارد که نیازمند بررسی و پژوهش دو باره هستند. مسأله اصلی این پژوهش وضعیت طبقه روحانیت زرتشتی در برهه ای خاص از دوران ساسانی یعنی اوایل این دوره (از اردشیر یکم تا اول شاپور دوم) است و در آن تلاش شده به مواردی همچون ساختار طبقه یاد شده، سلسله مراتب آن و جایگاه آن در سلسله مراتب قدرت در دوره مورد نظر پرداخته شود. افزون بر این ها شخص کرتیر به مثابه مهم ترین و موثرترین روحانی این دوره (اوایل دوران ساسانی) به ویژه، مورد توجه قرار گرفته است. در مقاله پیش رو اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و مراجعه به متون دست اول گردآوری شده و روش پژوهش توصیفی تحلیلی است. این پژوهش نشان داده است: ا) عنوان موبدان موبد در اوایل دوران ساسانی و در زمان کرتیر وجود نداشته است، 2) با با تلاش های مجدانه کرتیر روحانیت زرتشتی و دستکم رییس این طبقه به جمع طبقه ممتاز دوران ساسانی موسوم به بزرگان راه یافت، 3) وضعیت روحانیت اعم از تشکیلات و عناوین و جایگاه اواخر دوران ساسانی را نمی توان با وضعیت این نهاد در اویل دوران ساسانی تعمیم داد و نهاد یاد شده در طول دوران ساسانی تغییرات زیادی به خود دیده است.

اسب جایگاهی بس ارزنده و نقش بسیار پررنگی در میان تیره های هندی ایرانی داشته است. این جایگاه ارزندۀ اسب در متن های دینی هندیان و ایرانیان یعنی وداها و اوستا بازتاب و نمود چشمگیری داشته است. این بازتاب را در متن های کهن همچون ریگ ودا و نیز یشت های کهن می توان دید. افزون بر این، در میان سکاها نیز اسب اهمیت فراوانی داشته چنانکه سکاها با خاکسپاری های پر زرق و برقِ درگذشتگان خود همراه با اسب های سپندشان چه در نزد مردمان دورۀ باستان و چه در نزد پژوهشگران امروزی نام و آوازه ای سخت پیدا کرده اند. این پژوهش به این پرسش و مسئله می پردازد که چه عامل هایی باعث شده است که اسب در متن های دینی هندی ایرانیان جایگاه سپندی پیدا کند؟ نتایج این پژوهش برپایۀ نظریۀ ماتریالیسم فرهنگی ماروین هریس نشان می دهد که اسب در آغاز به دلایل اقتصادی وجهی سپند پیدا کرده و در متن های آیینی مهم جلوه می کند چنانکه این ارجمندی در یافته های باستان شناسی محوطه های گوناگون نیز بازتاب یافته است. بااین حال اسب رفته رفته نقش آیینی خود را از دست می دهد چنانکه اشاره به اسب در متن های متأخر پهلوی رنگ می بازد و چندان جلوه گری نمی کند و صرفاً نقش جنگاورانۀ آن مهم جلوه می کند. داده های این پژوهش به روش اسنادی تهیه شده و با رویکردی تفسیرگرایانه به تحلیل این موضوع می پردازد.

دوران آهن یکی از دوره های کلیدی و مهم در فرآیند تطور فرهنگ انسانی در جهان است. این دوره نشان گر دوره ای حساس از تغییرات در زندگی انسانی است. هم زمان با دوران آهن شهرهای جدید شکل گرفتند و شهرنشینی وارد مرحله تازه ای شد. مراتب اجتماعی ثابت شدند و در پی تحولاتی که در زمینه های فن آوری، صنعت، معماری، نگارش و نیز ایدئولوژی رخ داد سنن فرهنگی جدیدی در جوامع انسانی شکل گرفت. اما ظهور این دوره در فلات ایران به گونه ای دیگر است. در این دوران هیچ منطقه ای در ایران، به جز تمدن عیلام، در سرزمین هایِ پستِ جنوبِ غرب ایران، همچون سرزمین های مجاور مانند بین النهرین و یا آناتولی مراحل شهرنشینی و یا نگارش را تجربه نکرده بود. با این حال نمی توان به این بهانه نقش ایران را در ظهور و تطور فرهنگ های دوران آهن در منطقه نادیده گرفت. چرا که همان طور که از داده های باستان شناختی و منابع مکتوب برمی آید به دلیل مشخصه های جغرافیایی، شرایط استراتژیکی و نیز آب و هواییِ این منطقه موجب شده تا نقش مهمی را در شکل گیری و انتقال یا جابه جایی فرهنگ های دوران آهن در منطقه ایفا کند. از این دیدگاه مطالعه فرهنگ های دوران آهن در ایران، شکل گیری و نحوه گسترش آن ها هم از لحاظ جغرافیایی و هم از لحاظ تطوری می تواند در شناخت این دوره بسیار موثر افتد. با این حال به دلیل پیچیدگی جغرافیایی نیمه غربی ایران شناخت فرهنگ های آهن در این منطقه آغاز و گسترش آن ها به صورت کامل و دقیق صورت نگرفته است و نظریات و فرضیه های بسیاری در این رابطه وجود دارند. این مقاله در نظر دارد با بررسی و ارزیابی دیدگاه ها و نظریه ها الگویی برای آغاز و گسترش فرهنگ های دوران آهن در منطقه و تحولات اجتماعی در طول آن ارائه دهد.

نام «آذیوجان»، از شهرهای کم شناخته سده های نخست دوران اسلامی در غرب ایران، در گزارش های جغرافی نویسان اسلامی و سکه های این شهر از سده 4ق آمده است. حدود جغرافیایی این شهر ناحیه ای در ایالت «ماسبذان» در غرب ایران بوده و علی رغم مطالعات و تحقیقات باستان شناسی در محدوده ایالت ماسبذان، شهر آذیوجان و موقعیت مکانی آن ناشناخته باقی مانده است. هدف این نوشتار، بررسی و شناخت محدوده جغرافیایی شهر آذیوجان بر اساس آگاهی های موجود در منابع نوشتاری دست اول و انطباق آن با شواهد باستان شناسی، به منظور دستیابی به موقعیت مکانی این شهر در جغرافیای امروزی منطقه است. رویکرد پژوهش، «جغرافیای تاریخی» است و یافته ها با مطالعات میدانی و اسنادی سنجیده شده است. بنا بر نتایج، شهر آذیوجان در شهرستان امروزی «ایوان» در شمال استان ایلام در امتداد رود «کنگیر» قرار داشته است. از مقایسه آگاهی های باستان شناسی با آگاهی های متون تاریخی، محوطه «جوی زر» در ساحل رودخانه کنگیر برای موقعیت مکانی آن پیشنهاد می شود.

محوطه باستانی شهریری در مشکین شهر اردبیل یکی از شاخص ترین محوطه های شمال غرب ایران است. این محوطه طی سه فصل کاوش باستان شناختی در سال های 1382،83،84 مورد مطالعه قرار گرفت. استقرار جوامعی با شیوه معیشتی نیمه کوچ نشینی در این محوطه از دوره مفرغ متأخر و آهن قدیم با ساخت معبدی اولیه شروع شده و در عصر آهن میانی با ساخت قلعه استحکاماتی و گورستانی وسیع در کنار معبدی با بیش از 500 سنگ افراشت انسان ریخت به اوج رونق رسیده است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که چه متغیرهای محیطی، جغرافیایی و فرهنگی- اجتماعی در فاز شکل گیری و توسعه محوطه شهریری در مکان گزینی و گسترس محوطه واجد اهمیت بوده است. پژوهش حاضر با استناد به بررسی و کاوش های باستان شناختی محوطه بوده و تحلیل و استدلال آن بر پایه مبانی نظری باستان شناسی پهندشت است که برای بررسی مقوله مکان از نظریه بوم شناختی کنت وات استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که فراهم بودن پنج شاخصه ماده، انرژی، فضا، زمان و تنوع ملزومات استقرار در این محوطه در عصر مفرغ متأخر را فراهم آورده و در عصر آهن میانی نزدیکی به راه های ارتباطی و انباشت ثروت در کنار عوامل پیش گفته باعث رونق و اوج محوطه گردیده است.

ایالت قومس، پس از رودبار الموت و قهستان، سومین ناحیه ای بود که پایگاه های نزاریان به صورت گسترده در آن ایجاد شد. استراتژی اسماعیلیان برای تسلط بر یک ناحیه، تصرف قلعه های آن ناحیه و پایگاه قرار دادن آن قلعه ها برای تصرف کل ناحیه بود. در راستای این استراتژی، نزاریان، به رهبری حسن صباح، در 489ق با بهره گیری از اختلافات داخلی میان سلجوقیان، توانستند دژ گردکوه و چندین قلعه دیگر را در ایالت قومس به دست آورند و به تدریج قومس را به قلمرو خود منضم کنند. این پژوهش با گردآوری اطلاعات از منابع تاریخی، با روش تحلیلی استنتاجی و نیز تکیه بر نتایج بررسی میدانی باستان شناختی قلعه های اسماعیلیه قومس، به دنبال یافتن پاسخ برای این پرسش است: دلایل اهمیت قومس برای اسماعیلیان و نقش آن در اقتداربخشی به دولت اسماعیلیه نزاری ایران چه بوده است؟ حاصل پژوهش نشان داد که این ایالت از دو جنبه برای نزاریان مهم بوده است: نخست، قرار گرفتن آن در میان دو مرکز استراتژیک آنها یعنی رودبار الموت و قهستان و عملکرد آن به عنوان پل ارتباطی میان این دو ناحیه؛ دو دیگر، گذر شاهراه تجاری و مواصلاتی خراسان از این ناحیه. این ویژگی ها از طرفی سبب یکپارچگی قلمرو اسماعیلیان شد و از طرف دیگر تسلط بر قلعه های این ناحیه، به ویژه گردکوه، تسلط بر شاهراهِ خراسان و شاخه های آن را به دنبال داشت و مجموع این موقعیت ها به وضوح بر قدرت سیاسی و اقتصادی نزاریان افزود

صنعت شیشه گری از سابقه و قدمت دیرینه ای در ایران برخوردار است. این صنعت در دوره ساسانی همپا با سایر صنایع به پیشرفت های شایان توجهی در فن ساخت و شیوه تزئین دست یافته است. مطالعات پیشین بر روی صنعت شیشه گری این دوره درخشان تاریخی تنها محدود به طبقه بندی و گونه شناسی اشیا بوده است. شناخت اصولی و فنی از پیشینه صنعت شیشه گری در ایران مستلزم مطالعه ای همه جانبه است که می بایست جایگاه علوم جدید و مطالعات آزمایشگاهی در آن لحاظ گردد. هدف نهایی این تحقیق بررسی ساختار صنعت شیشه گری در تل ملیان فارس از دوره ساسانی است که در این راستا مواد خام و شیوه های تولید در صنعت شیشه گری این دوره بر اساس مطالعات آزمایشگاهی مورد بررسی قرار گرفته و نیز شناخت تفسیری قطعات موردمطالعه با استفاده از نرم افزار SPSS و روش آنالیز خوشه ای (Cluster Analysis) امکان دسته بندی قطعات را با توجه به درصد عناصر تشکیل دهنده و مواد به کار رفته در تولید آن ها فراهم نموده است. در راستای تحقق اهداف فوق تعداد 26 نمونه از قطعات شیشه ای به دست آمده از کاوش های باستان شناختی تل ملیان توسط روش PIXE تجزیه عنصری گردید و تحلیل داده های به دست آمده از این تجزیه توسط مقایسه تطبیقی و تحلیل آماری انجام گرفت که منجر به شناسایی دستور ساخت و نوع منبع مورداستفاده جهت تهیه مواد خام برای ساخت خمیر شیشه شد. همچنین با استفاده از تصاویر میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) تزئینات و هوازدگی و تأثیر مواد تشکیل دهنده بر این روند مطالعه گردید.

تبرستان پس از حدود یک و نیم سده مقاومت در برابر عرب های مسلمان سرانجام در زمان منصور عباسی (158-137 ه.ق) گشوده شد و از آن پس توسط ولات عباسی اداره گردید. آگاهی ما از والیان این ولایت برگرفته از منابع تاریخی و شواهد سکه شناختی است. اما علیرغم وجود منابع مذکور تعیین زمان دقیق زمامداری هر یک از والیان به دلیل عدم همخوانی متون با شواهد سکه شناختی دشواری هایی را فرا روی پژوهشگران قرار داده است. هدف از پژوهش حاضر پاسخ به این پرسش است که چه عواملی سبب تفاوت اطلاعات مندرج در منابع تاریخی و سکه های ضرب شده توسط ولات عباسی در تبرستان گردیده اند؟ برای پاسخ به این سوال از رویکرد و روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. نتیجه مطالعات حاکی از آن است که اوضاع آشفته سیاسی و اجتماعی در این دوران به دلیل نارضایتی مردم و خاندان های محلی در منطقه و همچنین سلسله مراتب اداری حکومت عباسیان منجر به عزل و نصب های دائمی ولات از طرف خلفای عباسی می شده که می تواند دلیلی بر گزارش ناقص یا بعضاً اشتباه در متون تاریخی باشد. از همین رو سکه ها را می توان به عنوان منابع دست اول و ملاکی دقیق و متقن برای گاهنگاری حکومت ولات عباسی مورد بررسی قرار داد. با بررسیِ تحلیلی در پژوهش حاضر علاوه بر یافتن پاسخی بر دلایل آشفتگی در گاهنگاری حکومت ولات، فهرست جدید و دقیقی از والیان و زمان حکومت هر یک از آنها در تبرستان نیز ارائه شده است.

دو ویژگی بنیادین هنر یادمانی ساسانی، یعنی سنت واقع گرایی و سنت مقامی به بهترین شکل در نگارکندهای صخره ای این دوره نمود یافته اند؛ به گونه ای که در کنار هم یک نظام نشانه ای رمزآلود را پدید آورده اند. معناکاوی این نظام نشانه ای با توسل به «رویکرد نشانه شناختی: بافت گرایی و پیوستار متنی (تصویرشناسی مقایسه ای)» میسر خواهد شد. آنچه بن مایه این جستار شد، خطای دید ناشی از اجرای پرسپکتیو در نگارکند صخره ای بهرام دوم در نقش رستم فارس است. این مسأله که امر را در شخصیت شناسی برخی پیکره ها بر محققان مشتبه ساخته است، بسی پرسش برانگیز است. چرا هنرمند عصر ساسانی در مواقعی عامدانه به اجرای پرسپکتیوی بی ضرورت دست زده است؟ نتیجه مطالعات حاکی از آن است که ترفندهای هنری چون پرسپکتیو نیز نقش یک عنصر نشانه ای نمادین را در این آثار ایفا نموده اند؛ چنان که این ترفند در نگارکند بهرام دوم در نقش رستم فارس به دور از هر گونه ژرفانمایی، تنها با مفهومی سیاسی مبنی بر حق ولیعهدی همراه است. پرسپکتیو عینیت یافته در نگارکند صخره ای شاپور اول در نقش رجب فارس نیز در عین ژرفانمایی، نشانه ای مبنی بر اولویت در حق ولیعهدی است. پژوهش حاضر از نظر ماهیت و روش از نوع پژوهش های تاریخی است که با رویکرد نشانه شناختی به تحلیل مسأله پرداخته است.

در دین زرتشت کار، تولید و کشاورزی دارای اهمیت بسیاری بود. بخش هایی از ارداویراف نامه، یکی از متون مذهبی این دین، به عِقاب گناهکاران و پاداش نیکوکارانی می پردازد که در زمینه کار، تولید و کشاورزی سهل انگاری کرده، و یا در انجام این امور تلاش و کوشش نموده اند. در این متن دینی، انسان ها به لحاظ اعمال خود و متناسب با آن، در جهان آخرت مستوجب عذاب و یا مستحق پاداش نیک می گردیدند. ارداویراف نامه برآن است تا با نشان دادن عذاب و ثواب اخروی اعمال انسان در جهان خاکی، به مردمان روزگار خویش، به ترویج و تبلیغ اعمال مینویی از جمله کار اقتصادی و کشاورزی بپردازد. این موضوع، از منظر سیاسی مهم تلقی شده، به اقتصاد دولت ساسانی کمک می کرد. احتمالاً، محتوای کتاب ارداویراف نامه، به نوعی بیانگر اندیشه مذهبی و سیاسی پادشاهان ساسانی بوده است. این مقاله، ضمن پرداختن به جایگاه و اهمیت کار و کشاورزی در آیین زرتشت، به این پرسش پاسخ می دهد که چه عواملی موجب گردید متنی مذهبی مانند ارداویراف نامه، به صراحت در مورد کار، تولید و کشاورزی به ارائه کیفر متناسب با عمل بپردازد.