رضا مهدی

براساس برنامه پنجم، آموزشکده های فنی وحرفه ای از آموزش و پرورش منتزع و از 1390 مطابق قانون بودجه در «دانشگاه فنی وحرفه ای» سازماندهی شدند. در برنامه ششم مجدداً انتزاع این آموزشکده ها و الحاق آنها به وزارت علوم در مجلس شورای اسلامی تصویب شد. در این مقاله، به روش کیفی در دو گام مرور روایتی و تحلیل تماتیک سه مرحله ای ولکات (2008) وضعیت آموزش عالی فنی وحرفه ای با تأکید بر دانشگاه فنی وحرفه ای مطالعه شده است. با قوانین، حمایت ها و روندهای موجود، نهاد اصلی متولی این آموزش ها در بلندمدت به «نسخه ضعیف شده» دانشگاه های صنعتی تبدیل شده و از تحقق رسالت کانونی خود در تربیت نیروی انسانی ماهرِ اشتغال پذیر و کارآفرین، باز خواهد ماند. در چنین سناریویی، نقش این آموزش ها در افزایش بهره وری ملی، کاهش نابرابری ها و توسعه پایدار، به نحو احسن ایفا نخواهد شد. مداخله مسئولانه دولت برای رفع چالش های این آموزش ها به طور عام و چالش های دانشگاه و آموزشکده های فنی وحرفه ای به طور خاص، ضروری است. عدم حساسیت دولت به چالش ها و الزامات آموزش عالی فنی وحرفه ای، خسارت ناخواسته ای به تربیت نیروی انسانی ماهر، طبقه متوسط و ایجاد نشاط و امید، وارد می کند. با سیاستگذاری مناسب می توان آموزش عالی فنی وحرفه ای را به مسیر صحیح هدایت و آینده مطلوبی برای این نوع آموزش ها و جوانان کارجو بجای میزجو، تضمین کرد.

هدف: دانشگاه نسل سوم از ایده های اصلی برای مشارکت نهاد دانشگاه در فرایند توسعه محلی و ملی و حضور تأثیرگذار در محیط پیرامون و جامعه جهانی است. توسعه کارآفرینی از راهبردهای کلیدی برای ارتقای مسئولیت پذیری اجتماعی نهاد علم و تحقق اهداف تغییرات اجتماعی و توسعه پایدار است. آنچه از مفهوم دانشگاه نسل سوم در محافل دانشگاهی برجسته شده است، دانشگاه به مثابه یک سازمان تک بُعدی، مشابه با مؤسسات دانش بنیان است که صرفاً بر کارآفرینی اقتصادی- فنی تمرکز دارد. در این برداشت نادرست از دانشگاه نسل سوم، کارکردهای اصلی و ذاتی دانشگاه شامل آموزش، پژوهش و اجتماعی- فرهنگی واجد اولویت معرفی نمی شود. در این مقاله، نشان داده شده است که آموزش و یاددهی- یادگیری نوآور و کارآفرین در دانشگاه نسل سوم دارای جایگاه ویژه ای است. روش شناسی: در این پژوهش، وضعیت یاددهی- یادگیری نوآور و کارآفرین در پنج دانشگاه موردمطالعه برمبنای «چارچوب راهنمای دانشگاه کارآفرین» و «چارچوب مؤسسه آموزش عالی نوآور» کمیسیون اروپایی و سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه، به روش تطبیقی ارزیابی شده است. یافته ها: بر اساس این پژوهش، دانشگاه ها با رسالت عام و خاص خود برای حرکت در مسیر کار آفرینی دست کم باید در هشت بُعد به صورت هم زمان و متوازن اقدام کنند: 1. اصلاح و تعالی فرایند رهبری و حکمرانی، 2. تقویت و تکمیل ظرفیت های مالی و انسانی، 3. ارتقای سطح یاددهی- یادگیری، 4. آماده سازی و پشتیبانی از کارآفرینان، 5. تبادل دانش و همکاری مؤثر و هم افزا با جوامع محلی، منطقه ای و ملی، 6. افزایش سطح تحرک بین المللی، 7. تحوّل دیجیتال، 8. تلاش برای فعلیت آثار و نتایج کارآفرینی. به علاوه، یاددهی- یادگیری نوآور و کارآفرین باید به یکی از ابعاد اصلی و اساسی دانشگاه کارآفرین تبدیل شود. این در حالی است که سطح یاددهی- یادگیری نوآور و کارآفرین در دانشگاه های موردمطالعه در حد مطلوب و مورد انتظار نبوده و بین وضعیت موجود و وضعیت مطلوب فاصله قابل تأملی وجود دارد. بحث و نتیجه گیری: بر اساس ارزیابی وضعیت دانشگاه های موردمطالعه، اهتمام به آموزش نوآور و کارآفرین به اندازه کافی نبوده و در فرایند تحول به دانشگاه کارآفرین، باید بیش ازپیش به ارزش و اهمیت یاددهی- یادگیری نوآور و کارآفرین تمرکز شود. تحول به دانشگاه نسل سوم باید هم زمان با تقویت کارکرد آموزش نوآور و کارآفرین به عنوان هسته مرکزی نهاد و زیست جهان دانشگاه باشد. لازم است رهبران نظام آموزش عالی و دانشگاه ها اهتمام ویژه ای در سطوح سیاست گذاری، برنامه ریزی و اجرا برای ارتقای سطح آموزش نوآور و کارآفرین جامعه دانشگاهی داشته باشند.

جهیز دانشجویان و دانش آموختگان به انواع شایستگی ها و مهارت های نرم و سخت برای موفقیت در بازار کار و ارتقای سطح اشتغال پذیری آنها یکی از معیارهای ارزیابی کیفیت نظام آموزش عالی به ویژه دانشگاه های نسل سوم و کارآفرین است. با توجه به اهمیت اشتغال پذیری دانش آموختگان، این پژوهش با هدف تحلیل سطح اشتغال پذیری دانش آموختگان دانشگاه فنی وحرفه ای به روش آمیخته شامل پیمایش کمّی و تحلیل محتوای کیفی انجام شد. جامعه آماری پژوهش 107 تن از معاونان فرهنگی و دانشجویی آموزشکده ها و دانشکده های فنی وحرفه ای بودند. برای گردآوری داده ها از پرسشنامه محقق ساخته، اقتباس شده از پرسشنامه «دی وس و سوئنز» (2008) و برای تحلیل داده های کمّی از آماره های توصیفی و آزمون تی استفاده شد. بر اساس یافته های پژوهش، اشتغال پذیری دانش آموختگان دانشگاه فنی وحرفه ای از دیدگاه جامعه آماری در سطح مطلوب ارزیابی می شود. در بخش دوم، راهکارهای ارتقای سطح اشتغال پذیری دانش آموختگان دانشگاه فنی وحرفه ای بررسی شد. بر اساس تحلیل دیدگاه های جامعه آماری، 5  مقوله اصلی، 13 مقوله فرعی و 108 کد و مفهوم کلیدی برای ارتقای سطح اشتغال پذیری دانش آموختگان دانشگاه فنی وحرفه ای استخراج و دسته بندی شدند. با به کارگیری راهکارهای پیشنهادی در این پژوهش نظیر بازنگری در برنامه های درسی و متناسب سازی آنها با نیازهای بازارکار، آمایش آموزش عالی و تأسیس و توسعه آموزشکده ها و دانشکده ها بر اساس آن، تجهیز زیرساخت ها و به روزرسانی کارگاه ها و آزمایشگاه ها، ترویج فرهنگ کارآفرینی و پُررنگ کردن نقش رشته های فنی وحرفه ای، تعامل مستمر با صنعت، برگزاری اثربخش دوره های کارآموزی و حمایت مادی و معنوی از دانش آموختگان دانشگاه فنی وحرفه ای برای راه اندازی کسب وکار، می توان سطح اشتغال پذیری این دانش آموختگان را تا حد زیادی ارتقا داد.

کیفیت زندگی دانشگاهی از مؤلفه های کلیدی آموزش عالی کیفی و یادگیری محور است. دانشجویان از منظرهای متعددی نظیر مشتری، ذی نفع، کنشگر، محصول و پیامد در نظام آموزش عالی حائز اهمیت اند. در این مقاله باهدف ایجاد حساسیت و ارائه الگوی معین برای اندیشیدن و اقدام درباره کیفیت زندگی دانشگاهی، به روش نظریه داده بنیاد، با رویکرد استراس و کوربین، یک الگوی مبنایی برای کیفیت زندگی دانشگاهی دانشجویان کارشناسی دانشگاه های دولتی شهر تهران تدوین شده است. بر اساس تحلیل محتوای مصاحبه عمیق نیمه ساخت یافته با 35 دانشجوی منتخب به صورت شبه تصادفی، 110 مفهوم شناسایی شده است. این مفاهیم در 30 مقوله اصلی شامل 5 مقوله شرایط علّی، 4 مقوله شرایط زمینه ای، 7 مقوله شرایط میانجی، 5 مقوله راهبردها و 3 مقوله پیامدها تنظیم شده است. در الگوی مبنایی، رضایت کلی دانشجو از حضور در میدان تحصیل و احساس آرامش و آسایش از زندگی، به عنوان مقوله محوری انتخاب شده است. مقوله های آموزش و توسعه جامعه دانشگاهی، به روزرسانی و توسعه مستمر برنامه های درسی، طراحی، نگهداری و تجهیز امکانات آموزشی و عمومی پردیس، حمایت از فعالیت و تحرک دانشجویان و ارتقای خدمات رفاهی با جلب کمک سایر نهادهای اجتماعی- اقتصادی، مجموعه راهبردهای لازم برای تأمین کیفیت جامع زندگی دانشگاهی تعیین شده است. این راهبردها موجبات دستیابی به کنشگری، نشاط، مسئولیت پذیری و امیدواری به آینده، یادگیری متناسب و متوازن دانش، بینش و مهارت و رشد و توسعه فردی- اجتماعی دانشجو را فراهم می کند. اهتمام سیاست گذاران آموزش عالی به کیفیت زندگی دانشگاهی و تلاش برای ارتقای آن، یکی از معیارهای کلیدی برای ارتقای کیفیت آموزش عالی است.

کیفیت زندگی تحصیلی، احساس رضایت کلی دانشجویان از کلیت زندگی دانشگاهی است که بر اساس نظریه تسری از بخشهای مختلف تأثیر می پذیرد. این پژوهش با هدف ارزیابی کیفیت زندگی تحصیلی دانشجویان بومی و غیر بومی رشته های فنی- مهندسی دانشگاههای صنعتی دولتی شهر تهران به روش پیمایش انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش، دانشجویان کارشناسی است که 214 نمونه به روش خوشه ای و تصادفی انتخاب و داده ها با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته گردآوری شده است. برای تعیین روایی پرسشنامه از پرسشهای آزمون شده در پژوهشهای مشابه و آرای پنج متخصص استفاده شده است. پایایی پرسشنامه با استفاده از شاخص آلفای کرونباخ از طریق پیش آزمون 15 نمونه در حد 86/0 تأیید شده است. برای تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS و آزمونهای آماری مورد نیاز استفاده شده است. کیفیت زندگی دانشجویان به طور معنی داری کمتر از حد متوسط و کیفیت زندگی دانشجویان غیربومی به طور معنی داری بالاتر از کیفیت زندگی دانشجویان بومی ارزیابی شده است. پایین بودن کیفیت زندگی دانشجویان، نشانه ای از ضعف سیاستهای آموزش عالی است. دانشجو یکی از ذی نفعان کلیدی نظام آموزش عالی است و پایین بودن کیفیت زندگی تحصیلی و عدم رضایت او می تواند نقطه آغازی بر انحراف از رسالت، آرمانها و راهبردهای توسعه آموزش عالی و یادگیری باشد. لازم است ابتکاراتی برای ارتقای کیفیت زندگی تحصیلی به مثابه یک معیار اساسی در تصمیم گیریهای آموزش عالی، توسعه داده شود.

هدف این پژوهش، مطالعه تطبیقی تأثیر آموزش عالی بر توسعه سیاسی در دو کشور ایران و ترکیه در سال 1402-1401 است. این تحقیق از نظر هدف و ماهیت، در رده تحقیقات کاربردی و از منظر روش، توصیفی - پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق شامل متخصصان و صاحب نظران آموزش عالی و توسعه سیاسی است که برای نمونه گیری از این جامعه، از روش نمونه گیری هدفمند استفاده شده است. در نهایت، 18 خبره در این پژوهش شرکت و پرسشنامه محقق ساخته معتبر را تکمیل کرده اند. یافته های تحقیق نشان داد که در عوامل متعددی نظام آموزش عالی بر توسعه سیاسی در سطح 0.01 تأثیر معنی داری دارد: سیاست گذاری و برنامه ریزی توسعه آموزش عالی، بین المللی شدن آموزش عالی، استفاده از تجارب کشورهای توسعه یافته در مدیریت آموزش عالی، تربیت نیروی متخصص و ارتقای سطح دانش و سواد در جامعه توسط آموزش عالی، تولید دانش در نظام آموزش عالی، تجار ت سازی ایده های دانشگاهی در نظام آموزش عالی و ارتباط دانشگاه با صنعت و جامعه، نظام نوآوری در آموزش عالی، نوآوری های فناورانه، توسعه فناوری آموزشی، استقلال دانشگاه ها، فرهنگ سازی و آموزش شهروندی. همچنین، براساس این پژوهش، برخی از مؤلفه های آموزش عالی مؤثر بر توسعه سیاسی در ترکیه وضع مطلوبتری نسبت به جمهوری اسلامی ایران دارند: استفاده از تجارب کشورهای توسعه یافته در مدیریت آموزش عالی، تربیت نیروی متخصص و ارتقای سطح دانش و سواد در جامعه توسط آموزش عالی، تولید دانش در نظام آموزش عالی، تجاری سازی ایده های دانشگاهی در نظام آموزش عالی و ارتباط دانشگاه با صنعت و جامعه، نظام نوآوری در آموزش عالی، نوآوری های فناورانه، توسعه فناوری آموزشی و استقلال دانشگاه ها. در این مقاله، چرایی تفاوت مدل های دو کشور بررسی شده است. 

 در آموزش و نظام سنتی یاددهی یادگیری سه رکن اصلی آموزش شامل مدرس، دانشجو و محتوا مورد توجه قرار می گیرند و فعالیتهای مدرس به صورت کنشی متقابل با دانشجویان به منظور ایجاد یادگیری، تداعی آموزش سنتی کلاسی یا به کارگیری ارتباط رو در رو و حضوری است. این در حالی است که آموزش باید در بر گیرنده تمام فعالیتهای هدفمند یادگیری باشد و علاوه بر ارتباط رو در رو و حضوری، از طرق دیگری نظیر آموزش از راه دور، یادگیری مجازی و سایر قابلیتهای فناورانه انجام شود. با توجه به اهمیت آموزشهای مهندسی در تولید و نشر دانش، چگونگی و تفاوتهای اساسی سبکهای آموزش مهندسی با سایر رشته ها و گروههای آموزشی از یک سو و گسترش فناوریهای آموزشی و اطلاعات و ارتباطات از سوی دیگر، در راستای توسعه نظام یاددهی یادگیری دروس مهندسی لازم است علاوه بر ارکان سنتی نظام آموزش کلاس محور شامل مدرس، دانشجو و محتوا، رکن اساسی دیگری به عنوان رکن چهارم نظام یاددهی یادگیری دروس مهندسی مورد توجه قرار گیرد. در این مقاله با توجه به تفاوتهای سطح کیفیت ارائه دروس و خدمات و پشتیبانیهای آموزشی دانشکده های مهندسی معتبر ایران و جهان، براساس پژوهش انجام شده در سطح این دانشکدهها، راهکار تقویت رکن چهارم نظام یاددهی یادگیری و ارتقای کیفیت آموزشهای مهندسی با استفاده از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات تبیین و پیشنهاد شده است. محور اصلی راهکارهای پیشنهادی این پژوهش دقت در تنظیم و ارائه محتوا، ضبط حرفه ای صوتی و تصویری محتوا، ذخیره سازی، نگهداری و به اشتراک گذاری محتوای ارائه شده در کلاسهای آموزش مهندسی و ایجاد امکان دسترسی مداوم افراد مجاز به محتوا به صورت منعطف با استفاده از قابلیتهای فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و خدمات افراد/ مؤسسات حرفه ای است.

 بر پایه دو انقلاب بزرگ علمی، نظام دانشگاهی علاوه بر مأموریت آموزشی دارای مأموریتهای پژوهشی، فناوری و کارآفرینی علمی شده است. همچنین، بر پایه الگوی پیچش سه جانبه دولت دانشگاه صنعت، کارکردهای دولت، دانشگاه و صنعت متحول و انتظار از نظام دانشگاهی برای فناوری، کارآفرینی علمی و جریان سازی و تغذیه نظام ملی نوآوری مضاعف شده است. در این مقاله وضعیت گروه فنی مهندسی کشور بر اساس مدل سایبرنتیک نظام علم و فناوری در سه حوزه ظرفیت، کارایی و اثربخشی با دو رویکرد اسنادی و پیمایشی بررسی و تحلیل شده است. بر پایه تحلیلهای این پژوهش ظرفیت، کارایی و اثربخشی گروه فنی مهندسی با یکدیگر متوازن و متناسب نیست. به طوری که ظرفیت گروه فنی مهندسی بالاتر از کارایی و کارایی آن بالاتر از اثربخشی است. از این رو، باید اثربخشی و کارایی گروه فنی مهندسی بیش از ظرفیت آن پایش شود و افزایش یابد و نظام علمی در گروه فنی مهندسی با توجه همزمان به اصول ظرفیت، کارایی و اثربخشی سیاستگذاری و مدیریت شود.

موقعیت یادگیری یکی از مؤلفه های اصلی کیفیت آموزش و آموزش مهندسی است. برای دستیابی به کیفیت در آموزش عالی عوامل متعددی نظیر استاد، دانشجو، زمینه ملی، مدیریت دانشگاهی، برنامه درسی، کارکنان، منابع مالی و فیزیکی، روشها و فناوریهای آموزشی، تولید و جریان اطلاعات و دانش دخالت دارند. یکی از جلوه های عینی موقعیت یادگیری در نظام آموزش واقعی، کلاس درس است که در آن، حداقل چهار مؤلفه کلیدی استاد، دانشجو، برنامه درسی و روشها و فناوریهای آموزشی برای تحقق یادگیری، بطور همزمان حضور دارند. استاد و دانشجو، مهمترین ارکان سیستم یاددهی یادگیری نظام آموزشی است که باید تلاشها و مداخلات در راستای کارایی و اثربخشی یاددهی و یادگیری این دو رکن اساسی باشد. در فرایند آموزش هر چقدر زمینه، شرایط، فرصت و موقعیت برای فعالیت و اثربخشی استاد و دانشجو بیشتر شود آنگاه می توان انتظار داشت که کیفیت، کارایی و اثربخشی کل سیستم یاددهی یادگیری افزایش یابد. در این مقاله، با روش شناسی ترکیبی مطالعه اسنادی، روش حل مسئله گروهی توفان فکری معکوس و پیمایش محدود، نحوه اعمال و اثرات منابع قدرت از سوی استادان آموزش مهندسی در سه دانشگاه صنعتی شهر تهران، بررسی و تحلیل شده است. بر اساس این  پژوهش، استادان جامعه مورد مطالعه از منابع قدرت نهادی، شناختی و عاطفی بصورت همزمان و با ترکیب بهینه برای رهبری فرایند یادگیری استفاده نمی کنند. اعمال همزمان، متعادل و بهینه منابع قدرت از سوی استادان، عامل کلیدی در ایجاد شوق و انگیزه یادگیری، بروز خلاقیت و نوآوری، تولید فرهنگی، ایفای نقش رهبری یادگیری و انتقال مولد دانش می تواند باشد.  

ارزیابی کیفیت در پیشرفت رشته های تحصیلی نقش اساسی دارد. هدف پژوهش، طراحی الگوی تضمین کیفیت دوره آموزشی رشته مدیریت آموزشی است. پژوهش کاربردی و به روش آمیخته انجام شد. با انجام مصاحبه نیمه ساخت مند با 11 نفر از صاحبنظران و استادان رشته مدیریت آموزشی و تحلیل محتوای داده های آن به روش مقوله بندی، هشت عامل مدیریت، برنامه ریزی و سازماندهی گروه، استادان، دانشجویان و خدمات پشتیبانی به عنوان درونداد، فرایند آموزش و یادگیری و دوره آموزشی به عنوان فرایند و دانش آموختگان و آثار علمی به عنوان برونداد و پیامد الگوی تضمین کیفیت تعیین و برای هر عامل ملاک ها و نشانگرهایی مشخص شد. جامعه پژوهش، همه اسناد علمی در حوزه ارزیابی و تضمین کیفیت رشته های آموزشی بود که با روش نمونه گیری دردسترس، 37 سند به عنوان نمونه، مطالعه شد. با تحلیل محتوا، 28 ملاک و 86 نشانگر به دست آمد. سپس 76 نفر از استادان رشته مدیریت آموزشی دانشگاه های دولتی شهر تهران و خبرگان به تعداد 76 نفر به عنوان جامعه پژوهش، با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته میزان اهمیت نشانگرهای منتخب در تضمین کیفیت رشته بررسی شد. نمونه گیری به صورت هدفمند و حجم نمونه و جامعه برابر بود. برای تحلیل داده ها از آزمون کولموگروف، تی (t) تک نمونه، رگرسیون هم زمان استفاده شد و با تحلیل داده ها همه ملاک ها ونشانگرهای منتخب برای ارزیابی هشت عامل مؤثر، تأیید و ساختار مدل تعیین شد. مطلوبیت مدل با اجرای پرسشنامه و نمونه گیری هدفمند بین 14 نفر از صاحب نظران مورد تایید قرار گرفت. 

دستیابی به اصلی ترین معیارهای کیفیت در آموزش عالی، از الزامات اساسی برای اجرای مناسب هر یک از رویکردهای تضمین کیفیت در بهبود آموزش عالی و رشته های درسی است. تحقیق حاضر با هدف شناسایی عوامل، ملاک ها و نشانگرهای مؤثر در تضمین کیفیت رشته مدیریت آموزشی و تعیین میزان اهمیت و اولویت آنها نسبت به یکدیگر انجام شد. روش تحقیق، کیفی و ابزار مصاحبه و بررسی اسناد و مدارک است. برای تحلیل یافته های مصاحبه از روش تحلیل محتوا به شیوه مقوله بندی و برای تحلیل اسناد و مدارک از تکنیک آنتروپی شانون استفاده شد. مصاحبه نیمه ساختارمند با 11 نفر از خبرگان حوزه تضمین کیفیت و استادان گروه علوم تربیتی دانشگاه های دولتی شهر تهران انجام گرفت. ضمن مصاحبه، برای شناسایی جامع عوامل، ملاک ها و نشانگرها، 37  واحد مطالعاتی در زمینه ارزیابی و تضمین کیفیت رشته های درسی بررسی شد. نتایج نشان داد که هفت عامل دانشجویان، اعضای هیأت علمی، امکانات و تجهیزات آموزشی و پژوهشی، جایگاه سازمانی سازماندهی و مدیریت گروه، فرایند یاددهی-یادگیری، دوره های آموزشی مورد اجرا و دانش آموختگان، به عنوان عوامل اساسی در تضمین کیفیت برنامه آموزشی رشته مدیریت آموزشی اهمیت دارند و از این میان عامل جایگاه سازمانی، سازماندهی و مدیریت گروه با بار اطلاعاتی 0.51 و ضریب اهمیت 0.17 بالاترین اولویت را در بین سایر عوامل دارند و سایرعوامل در اولویت های بعد از آن قرار دارند. ملاک نحوه تبادل تجربه از عامل اعضای هیأت علمی، با بار اطلاعاتی 0.688 و ضریب اهمیت 0.17 بالاترین اولویت را نسبت به کل ملاک های پژوهش دارا بود و نشانگر تعداد مقاله های منتشر شده در مجلات معتبر علمی از عامل اعضای هیأت علمی با بار اطلاعاتی 0.800 و ضریب اهمیت 0.045 بالاترین اولویت را نسبت به سایر نشانگرها داشت.