زکیه آفتابی

عدالت فضایی به حاکمیت شرایطی اشاره دارد، که در آن منابع، مزایا، قدرت و ثروت جامعه از یک توزیع متوازن برخوردار باشد. تجلی این امر را می توان در توزیع نسبی متوازن شاخص های توسعه در مقیاس های ملی و محلی مشاهده کرد. از سویی دیگر بی عدالتی فضایی به حاکمیت شرایطی اشاره دارد که منابع، مزایا، ثروت و قدرت در جامعه از توزیع نامتوازنی برخوردار بوده و جامعه میل به دوگانگی و شکاف ساختاری داشته، و پیامدهای مختلفی را خواهد داشت. جدای از پیامدهای سیاسی و امنیتی آن، از نظر اجتماعی، حاکمیت بی عدالتی فضایی، پیامدهایی همچون گسترش فقر، حاشیه نشینی و ناهنجاری های دیگری را در بر خواهد داشت. این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی، تکیه بر اطلاعات کتابخانه ای، تجزیه و تحلیل داده ها، تولید نقشه ها و استفاده از نرم افزار Excel و ArcGIS در پی مطالعه و تحلیل فقر استان های شمالی جمهوری اسلامی ایران از منظر عدالت فضایی می باشد. بدین منظور، هفت استان خراسان شمالی، گلستان، مازندران، گیلان، اردبیل، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی به عنوان محدوده مطالعاتی انتخاب شده است. نتایج نشان می دهد که استان خراسان شمالی جزو فقیرترین استان های کشور می باشد. بعد از آن استان های گلستان، گیلان و اردبیل به لحاظ شاخص فقر و محرومیت در رتبه بعدی قرار دارند. استان های مازندران، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی در مقایسه با استان های پیش گفته وضعیت مطلوب تری داشته و در رتبه دوم فقر و محرومیت قرار دارند.

محدودیت منابع مشترک آبی به طیفی از الگوهای متفاوت از همکاری تا درگیری انجامیده، که در قالب دانش هیدروپلیتیک واکاوی می شوند. با این حال، ابعاد مختلف هیدروپلیتیک در کانون توجه اندیشمندان علوم مختلف از جمله جغرافیای سیاسی بوده است. تا جایی که بسیاری از این صاحب نظران به بررسی هیدروپلیتیک و ابعاد تشکیل دهنده آن به صورت های مختلف پرداخته اند. هدف مقاله حاضر که ماهیت بنیادی دارد، ارائه الگویی پاردایمی از هیدروپلیتیک بر پایه روش گرند تئوری است. روش شناسی حاکم بر متن، ماهیت توصیفی-تحلیلی دارد و روش تحقیق به صورت کیفی، با مراجعه به 14 کارشناس، منابع داخلی و خارجی و بهره گیری از روش کتابخانه ای بوده است. نمونه ها از طریق نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. اطلاعات به دست آمده با استفاده از روش گرند تئوری کدگذاری و تجزیه تحلیل شدند. نتیجه پژوهش نشان می دهد که در علم هیدروپلتیک، عوامل زمینه ای در پنجاه مقوله محوری و پنج مقوله  اصلی تحت عنوان: ژئوپلیتیک، ژئوکالچر، ژئواکونومیک، تکنوپلیتیک، پلیتیکال، جای می گیرند. عوامل علی در هیدروپلتیک در 27 مقوله محوری و سه مقوله اصلی، به شرح 1-فرهنگ جامعه 2- موقعیت و وضعیت جغرافیایی 3-عوامل زیرساختی و بنیادی شناسایی شدند.عوامل راهبردی در 57 مقوله محوری و سه مقوله اصلی تحت عنوان: تدوین راهبردهای آموزشی و پژوهشی، بینش استراتژیک و تدوین رسالت و اهداف کلان قرار گرفتند و پیامدهای علم هیدروپلتیک در 58 مقوله محوری و شش مقوله اصلی به شرح: عوامل سیاسی-حقوقی، اجتماعی-فرهنگی، نظامی-امنیتی، اقتصادی و زیست محیطی، مورد توجه قرار دارند.

رودهای مرزی از جمله منابع تأمین آب کشورها به شمار می روند که نقش تعیین کننده ای در پیدایش و پایداری روندهای امنیت ساز و ثبات آفرین به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک جهان دارند. در این میان، موقعیت ژئوپلیتیک اروندرود در جنوب باختری کشور، در مناسبات دو کشور ایران و عراق به این رودخانه، کارکرد هیدروپلیتیک خاصی بخشیده است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از نرم افزارهای Micmac و Scenario Wizard، الگوهای فراروی مناسبات هیدروپلیتیک ایران در حوضه آبریز اروندرود را بررسی و راهبردهای متناسب با آن را تدوین می کند. نتایج پژوهش نشان داد که از هجده وضعیت احتمالی مربوط به پنج الگو با سازگاری قوی و محتمل، وضعیت هایی که مناسبات فراروی آینده هیدروپلیتیک ایران در حوضه آبریز اروندرود را در آستانه بحران بیان می کنند، بیشترین وضعیت های احتمالی ممکن را دربرمی گیرند. بر این پایه، الگوی فراروی مناسبات هیدروپلیتیک ایران در حوضه آبریز اروندرود در قالب راهبرد مشارکتی نمود یافته است.

پیامدهای اجتماعی و سیاسی برخاسته از فروسایی محیطی، محیط زیست را در کانون مباحث سده بیست و یکم قرار داده است، به گونه ای که نا امنی بوم شناسی و نابودی بن مایه های زیست کره به عنوان بخشی از تهدیدهای غیرسنتی با جستار امنیت انسانی پیوند استواری یافته است. شهرستان تربت جام طی چند دهه گذشته درگیر یک رشته مسائل زیست محیطی بوده است. مقاله حاضر به تبیین سناریوهای محتمل فراروی محیط زیست این شهرستان می پردازد. روش شناسی حاکم بر پژوهش، توصیفی تحلیلی است. درون داده های مورد نیاز با روش کتابخانه ای و میدانی گرد آوری و با بهره گیری از نرم افزار های Micmac وScenario Wizard و مدل FARAS مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان داد که از شانزده وضعیت احتمالی مربوط به چهار سناریو با سازگاری قوی، وضعیت هایی که مناسبات فراروی آینده محیط زیستِ شهرستان تربت جام را نامطلوب (در آستانه بحران و بحرانی) بیان می کنند، بیشترین وضعیت های احتمالی ممکن را دربر می گیرند. بر این پایه، راهبرد مدیریت پایدار تخصیص منابع کنونی و آینده زیست محیطی در وضعیت در آستانه بحران و راهبرد تعدیل قوانین و دیدگاه های کنونی نسبت به محیط زیست و بنیادهای زیست محیطی در سطح کشور و متناسب با آن در سطح شهرستان تربت جام در وضعیت بحرانی، مناسب ترین راهبردها شناخته شد.

پژوهش حاضر به دنبال بررسی و واکاوی تأثیر امنیت در مشارکت سیاسی عرصه پیراشهری شیرآباد زاهدان است. این پژوهش ازنظر نوع  توصیفی و تحلیلی، از دید هدف کاربردی، از منظر روش کمی است و برای تجزیه وتحلیل اطلاعات از نرم افزار SPSS و مدل ایداس استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش پیشِ رو شامل دو بخش است. بخش نخست: کارشناسان صاحب نظر در حوزه مطالعاتی هستند که بر پایه نمونه گیری هدفمند تعداد 30 نفر به عنوان نمونه انتخاب شد. بخش دوم جامعه آماری نیز 50 نفر از ساکنان عرصه پیراشهری شیرآباد زاهدان است که روش نمونه گیری به صورت گزینشی و معیار گزینش نیز، فرد دارای تحصیلات دانشگاهی بود. نتایج پژوهش نشان داد که  بین امنیت سیاسی و مشارکت سیاسی ساکنان عرصه پیراشهری شیرآباد، ارتباط معنادار و مثبت برقرار است. همچنین نتایج رگرسیون نشان داد که سهم شاخص (ثبات مدیریت با مقدار بتا 804/0 و  مقدار t: 612/22)، در پیش بینی تغییرات مثبت متغیر وابسته (مشارکت سیاسی) بیشتر از دیگر شاخص های امنیت سیاسی است و نتایج تحلیل مسیر نیز نشان داد که شاخص (وجود روحیه مشارکت و کار جمعی با مقدار 199/0)، بیشترین اثر مستقیم را بر مشارکت سیاسی داشته است، و شاخص حق برگزاری راهپیمایی و اعلام موضع در عمل با مقدار 112/0، کمترین تأثیرات مستقیم را بر مشارکت سیاسی ساکنان شیرآباد دارد. سرانجام، نتایج مدل ایداس نشان داد که مقدار SPI شاخص های (مشارکت در انتخابات، برخورداری از حقوق شهروندی، ارتباط و تعامل مستمر کارگزاران با مردم) با مقدار (1)، بیشترین و شاخص وجود رسانه های مختلف حزبی و آزاد با سهم (01/0) کمترین میزان تأثیرپذیری را از امنیت سیاسی به خود اختصاص داده اند.

درهم تنیدگی آب با توسعه، منابع آب شیرین را در کانون توجه جوامع انسانی و واحدهای سیاسی-فضایی به ویژه در مناطق کم بارش جهان، قرار داده است. طی چند دهه اخی،  شهرستان کم بارش تایباد در خاور ایران، با بحران آب روبه رو شده است. مقاله حاضر به تدوین سناریوهای فراروی بحران آب در شهرستان تایباد می پردازد. روش شناسی حاکم بر پژوهش توصیفی-تحلیلی است. درون داده های مورد نیاز پژوهش (داده و اطلاعات) با روش کتابخانه ای و میدانی (مصاحبه و پرسشنامه) گردآوری و با بهره گیری از نرم افزارهای Micmac و ScenarioWizard بررسی و مطالعه شده است. نتایج پژوهش نشان داد که مصرف بی رویه منابع آب در بخش کشاورزی، مدیریت ناکارآمد منابع آب، تلاش برای توسعه نامناسب، برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی، کم توجهی به بحران آب در برنامه های توسعه و دگرش اقلیم از پیشران های کلیدی مؤثر بر بحران آب در شهرستان تایباد است. در راستای پیشران های کلیدی و حالت های احتمالی ممکن، خروجی نرم افزار Scenario Wizard در قالب سناریوهای قوی و محتمل، نشان داد که از 18 وضعیت حاکم بر صفحه سناریو، وضعیت هایی که سناریوهای فراروی بحران آب در شهرستان تایباد را بحرانی بیان می کنند، بیشترین وضعیت های احتمالی ممکن را در بر می گیرند و 88/38 درصد از وضعیت های حاکم بر صفحه سناریو را به خود اختصاص دادند. پیش بینی آینده تحولات پیونددار با بحران آب از دید آینده پژوهی نیازمند پرداختن به سیاست های مدیریتی و اقتصادی دولت و کارگزاران ملی-محلی در مدیریت بهینه منابع آب و کنترل بازتاب های بحران یاد شده است.

هدف: مهم ترین هدف این پژوهش شناسایی عوامل کلیدیِ تأثیرگذار بر مناسبات هیدروپلیتیک محور واحدهای سیاسی- فضایی حوضه آبریز گاوخونی است.روش و داده: پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش پژوهش توصیفی – تحلیلی است. ماهیت داده ها آمیخته و روش گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای، میدانی و پیمایشی است. در این پژوهش بعد از بررسی اسناد و متون معتبر، عوامل مؤثر بر مناسبات هیدروپلیتیک محور واحدهای سیاسی- فضایی حوضه آبریز گاوخونی شناسایی و برای تعیین عوامل کلیدی از نرم افزار Micmac بهره گرفته شد.یافته ها: ۴۳ عامل مؤثر بر مناسبات هیدروپلیتیک محور واحدهای سیاسی- فضایی حوضه آبریز گاوخونی شناسایی و با توجه به خروجی نرم افزار Micmac در قالب عوامل تعیین کننده (عوامل کلیدی)، دو وجهی یا تنظیمی، تأثیرپذیر و مستقل تنظیم شدند و نُه عامل به عنوان عوامل کلیدی تأثیرگذار بر مناسبات هیدروپلیتیک محور واحدهای سیاسی- فضایی حوضه آبریز گاوخونی شناسایی شد.نتیجه گیری: عوامل کلیدی تأثیرگذار بر مناسبات هیدروپلیتیک محور واحدهای سیاسی- فضایی حوضه آبریز گاوخونی از دیدگاه خبرگان پژوهش عبارتند از: افزایش دغدغه محلی- استانی تا حوضه ای – ملی، کاهش سرمایه اجتماعی حاکمیت به ویژه اعتماد، کاهش مشارکت در میان ساکنان حوضه آبریز، آسیب پذیری معیشت ساکنان حوضه آبریز، کاهش تولیدات صنعتی در استان های حوضه آبریز، کاهش نرخ رشد اقتصادی در استان های واقع در حوضه، کاهش فرصت های شغلی در میان ساکنان حوضه آبریز، پیدایش و گسترش گروه ها و باندهای خلافکار و تشدید فعالیت های غیرقانونی است و مناسب ترین راه حل برای بهبود مناسبات هیدروپلیتیک محور واحدهای سیاسی- فضایی حوضه آبریز گاوخونی مدیریت متمرکز و یکپارچه منابع آب به دنبال عدالت اجتماعی، افزایش بازه اقتصادی و پایداری اکولوژیک شناخته شد. به عبارتی با نگرش به تفکیک مدیریت استانی منابع آب و برداشت بی رویه در بخش های مختلف حوضه، انتقال آب به بیرون از حوضه و کشمکش های ناحیه ای و استانی، به نظر می رسد با برپایی مدیریت یکپارچه در حوضه، توجه به نگرش سیستمی و مناسبات همکاری پایه در حوضه می توان به سمت بهبود وضعیت آبی در حوضه آبریز گاوخونی حرکت کرد.نوآوری، کاربرد نتایج: نوآوری این پژوهش شناسایی عوامل کلیدی تأثیرگذار بر مناسبات هیدروپلیتیک محور واحدهای سیاسی- فضایی حوضه آبریز گاوخونی با بهره گیری از نظرات خبرگان دانشگاهی و اجرایی است.

رشد فزاینده صنعت، برداشت بی رویه از منابع محدود، دگرش اقلیم، بی پروایی نسبت به بایسته های توسعه پایدار، بنیادهای زیستی و تعادل بن مایه های زیست کره را به شدت برآشفته اند. در این میان، امنیت غذایی جوامع درهم تنیدگی بالایی با پایداری و پویایی فعالیت های روستایی دارد که به منابع آب در دسترس بستگی دارد. این در حالی است که طی چند دهه گذشته سهم آبِ بخش صنعت افزایش یافته و در برخی مناطق، آب حوزه کشاورزی به سمت صنعت جهت داده شده است. تداوم این وضعیت امنیت غذایی، پایداری و پویایی فعالیت های روستایی را تهدید می کند. شهرستان کم بارش تایباد در خاور کشور، درگیر انتقال آب چاه های عمیق موجود به سنگ معدن سنگان خواف بوده است. مقاله حاضر به آینده پژوهی پیامدهای انتقال آب چاه های عمیق تایباد به سنگ معدن سنگان خواف بر نواحی روستایی شهرستان تایباد پرداخته است. روش شناسی حاکم بر پژوهش، توصیفی تحلیلی است. درون داده های موردنیاز با روش کتابخانه ای و میدانی گردآوری و با بهره گیری از نرم افزارهای Micmac، Scenario Wizard، Vensim و مدل AHP موردبررسی قرارگرفته است. نتایج پژوهش نشان داد که از هجده وضعیت احتمالی مربوط به پنج سناریو با سازگاری قوی، وضعیت هایی که پیامدهای انتقال آب چاه های عمیق تایباد به سنگ معدن سنگان خواف بر نواحی روستایی تایباد را در آستانه بحران بیان می کنند، بیشترین وضعیت های احتمالی ممکن را در برمی گیرند. بر این پایه، راهکار "انتقال آب چاه های عمیق تایباد به سنگ معدن سنگان خواف به علت بحرانی بودن منابع آب در شهرستان تایباد و ضعف در تغذیه آبخوان های این شهرستان متوقف شود"، مناسب ترین راهکار شناخته شد.

امنیت، ثبات، توسعه و رفاه در دستور کار همه نظام های سیاسی است که با منابع آب در دسترس پیوندی مستقیم، هم افزا و فزاینده ای یافته اند. از این رو، تامین آب کارویژه حاکمیتی است. طی یک سده گذشته، دسترسی واحدهای سیاسی- فضایی و جوامع، به منابع محدود آب شیرین درگیر تنگناهای بنیادی فراوانی شده است. حوضه آبریز زاینده رود طی دهه های اخیر درگیر یک رشته مسائل با خاستگاه درون و برون حوضه ای شده است که به خشکیدن بخش اعظم آن انجامیده و به همان نسبت نیز امنیت و توسعه جوامع ساکن را متاثر کرده است. مقاله حاضر که ماهیتی کاربردی دارد به تبیین بازتاب بحران آب بر سناریوهای هیدروپلیتیک محورِ فرارویِ حوضه آبریز زاینده رود پرداخته است. روش شناسی حاکم بر پژوهش توصیفی-تحلیلی است. داده های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانه ای و میدانی( مصاحبه- پرسشنامه) گرد آوری و با بهره گیری از نرم افزار های Micmac،Scenario Wizard و مدل آنتروپی شانون بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان داد که از 31 وضعیت احتمالی پیونددار با هفت سناریو با سازگاری قوی و محتمل، وضعیت هایی که سناریوهای هیدروپلیتیک محور فراروی حوضه آبریز زاینده رود را بحرانی بیان می کنند، بیشترین وضعیت های احتمالی ممکن را در بر می گیرند. بنابراین، تاثیر بحران آب بر وضعیت هیدروپلیتیک محور فراروی حوضه آبریز زاینده رود بحرانی نمود یافت و راهکار مدیریت بهینه منابع آب در سطح ملی و متناسب با آن در سطح حوضه آبریز زاینده رود، مناسب ترین راهکار برای جلوگیری از رخداد وضعیت بحرانی حوضه آبریز زاینده رود شناخته شد.

آب، منبعی راهبردی و کمیاب است که طی سال های اخیر متاثر از متغیرهای مختلف ملی و فراملی به شدت محدود شده و حوزه های امنیت، ثبات، توسعه و رفاه در کشورها را به شدت متاثر ساخته است. اثرگذاری بالای آب در حوزه های یاد شده آب را در کانون سیاست خارجی و مناسبات هیدروپلیتیک بسیاری از کشورها از جمله جنوب باختری آسیا قرار داده است. در سال های اخیر، به رغمِ طرحِ مسئلهِ بحرانِ آب و نقش آن در مناسبات دو کشور ایران و عراق در محافل علمی، سیاسی و رسانه ای، همچنان ابعاد این مسئله ناشناخته مانده و تفسیرهای متفاوتی از آن به دست داده اند. پژوهش حاضر که ماهیت کاریردی دارد و درون دادهای مورد نیاز آن به روش کتابخانه ای گرداوری شده با هدف دستیابی به شناختی کیفی درباره ابعاد و زوایای مناسبات هیدروپلیتیک ایران و عراق، بر آن است که افزون بر مشخص کردن ویژگی های محتوایی و روش شناختی، خلاهای پژوهشی موجود در این زمینه را با روش فراتحلیل کیفی شناسایی کند. این پژوهش با بهره گیری از روش فراتحلیل کیفی، 34 پژوهش انجام شده در بازه زمانی 1402- 1384 در قالب مقالات علمی-پژوهشی داخلی، پایان نامه و مقالات موجود در فصلنامه های معتبر بین المللی را بررسی کرده است. نتایج پژوهش نشان داد که مطالعه جامعی انجام نشده است که ابعاد گوناگون مناسبات هیدروپلیتیک ایران و عراق را بررسی و واکاوی کرده باشد. در این خصوص نبود داده های دقیق و واقعی و ضعف مبانی نظری-معرفتی پژوهش از کاستی های پژوهش های انجام شده در زمینه مناسبات دو کشور است.

انتقال بین حوضه ای آب از دیرباز کانون توجه کارگزاران بوده اما پیامدهای فضایی و امنیتی-اجتماعی این اقدام در مبدأ و مقصد کمتر بررسی و واکاوی شده است. دریاچه ارومیه طی دو نیم دهه گذشته درگیر کاهش سطح آب بوده و بازتاب های این رخداد محیط پیرامون آن را با تهدیدهای جدی روبه رو کرده به گونه ای که طی یک و نیم دهه گذشته طرح های متفاوتی از جمله  انتقال بین آب حوضه ای رود زاب برای احیای دریاچه اجرا شده است. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در قالب بهره گیری از نرم افزارهای Micmac و Scenario Wizard، سناریوهای فراروی انتقال رود زاب به دریاچه ارومیه را تدوین و بررسی می کند. نتایج پژوهش نشان داد که از 24 وضعیت احتمالی مربوط به چهار سناریو با سازگاری قوی و محتمل، وضعیت هایی که سناریوهای فراروی انتقال آب بین حوضه ای رود زاب به دریاچه ارومیه را مطلوب و بحرانی بیان می کنند، پُربسامدترین وضعیت های احتمالی ممکن را در بر می گیرند. وضعیت های بینابین درصد ناچیزی به خود اختصاص دادند. بر این پایه، سناریوی: مدیریت جامع منابع آب و برنامه ریزی صحیح به بهبود وضعیت طبیعی دریاچه و به تبع آن وضعیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی این حوضه بدون آسیب به حوضه رود زاب و مناطق وابسته به آن می انجامد، برای حالت مطلوب، و سناریوی: انتقال زاب به دریاچه به آشفتگی تعادل اکوسیستم طبیعی، اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی و سیاسی حوضه رود زاب می انجامد و در حوضه دریاچه ارومیه نتیجه مطلوب حاصل نمی شود، برای وضعیت بحرانی تدوین شد.

مقدمه: امنیت، ثبات، توسعه و رفاه در دستور کار همه نظام های سیاسی است که با منابع آب در دسترس، پیوندی مستقیم و فزاینده ای یافته اند. طی یک سده گذشته، دسترسی واحدهای سیاسی- فضایی، به منابع محدود آب شیرین درگیر تنگناهای بنیادی فراوانی شده است و به دامنه ای از مناسبات هیدروپلیتیکِ واحدهای سیاسی- فضایی کناره حوضه های آبریز مشترک از همکاری تا درگیری انجامیده است. هدف: هدف اصلی مقاله حاضر شناسایی عوامل تاثیرگذار، بر مناسبات هیدروپلیتیک رودهای مرزی و منابع آب مشترک دو کشور همسایه ایران و عراق با بهره گیری از تفکر سیستمی است. هدف فرعی، شناسایی محرک های هیدروپلیتیک محورِ تاثیر گذار بر مناسبات دو کشور ایران و عراق است. روش شناسی: روش شناسی حاکم بر پژوهش توصیفی- تحلیلی است. درون داده های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانه ای و میدانی جمع آوری و با رویکرد تفکر سیستمی مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا از نرم افزار ونسیم جهت مدل سازی دینامیک استفاده شده است. برای رتبه بندی عوامل شناسایی شده از مدل ترکیبی آراس فازی و کوپراس فازیگرفته شده است. قلمرو جغرافیایی: قلمرو جغرافیایی این تحقیق حوضه آبریز رودخانه های مرزی غرب است. یافته ها: یافته های پژوهش نشان داد زیرسیستم های اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، جغرافیایی، سیاسی- حقوقی، زیست محیطی و فناوری بر مناسبات هیدروپلیتیک رودهای مرزی و منابع آب مشترک ایران و عراق به عنوان یک سیستم واحد موثر است. تأثیر هر یک از عوامل فوق بر مناسبات هیدروپلیتیک رودهای مرزی و منابع آب مشترک ایران و عراق و تأثیر و روابط علی و معلولی هر یک از این عوامل بر روی یکدیگر و بر روی کل سیستم سنجیده شد. سه عامل بحران کم آبی در عراق با وزن 55/73، موقعیت جغرافیایی عراق با وزن 47/73 و قطع و کاهش شدید سرشاخه های دجله و فرات توسط ترکیه با وزن 44/73 به عنوان محرک های موثر بر مناسبات هیدروپلیتیک دو کشور ایران و عراق در رودهای مرزی و منابع آب مشترک شناخته شدند. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان داد که شش زیرسیستم یاد شده، هیچ گاه نمی توانند به صورت مجزا از یکدیگر عمل کنند و پیوستگی آن ها موجب به وجود آوردن یک سیستم نهایی واحد برای شکل گیری مناسبات هیدروپلیتیک رودهای مرزی و مشترک بین دو کشور ایران و عراق خواهد شد.

برداشت فزاینده انسان و آلودگی منابع آب شیرین به اندازه ای رسیده است که تولید غذا، عملکرد زیست بوم ها و عرصه های سکونتگاهی را در دهه های آینده پیش تر و بیش تر از گذشته محدود می کند. مقاله حاضر که ماهیتی کاربردی دارد، در پی شناسایی عوامل تأثیرگذار بر وضعیت بحرانی منابع آب در حوضه آبریز زاینده رود است. روش شناسایی حاکم بر پژوهش توصیفی-تحلیلی است. درون داد های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانه ای و میدانی(مصاحبه و پرسشنامه) گردآوردی و با رویکرد تفکر سیستمی، نرم افزار Vensim و مدل های FBMW و FARAS بررسی شده است. یافته های پژوهش نشان دادند که زیرسیستم های سیاسی-حقوقی، اجتماعی-فرهنگی، طبیعی-زیست محیطی و اقتصادی-فنی و عوامل سازنده این زیرسیستم ها، بر وضعیت بحرانی منابع آب حوضه آبریز زاینده رود به عنوان سیستمی واحد و کل موثر است. از میان مولفه های اصلی، مولفه اقتصادی- فنی با وزن نهایی 330/0 و از بین عوامل موثر شناسایی شده، نبود ساختار حکمرانی مناسب و مدیریت ناکارآمد منابع آب در حوضه آبریز با وزن 104/0 ، فعالیت صنایع آب بَر در حوضه آبریز با وزن 102/0 و سرانجام بالا بودن حجم صادرات آب مجازی با وزن 100/0 به عنوان موثرترین عوامل تأثیرگذار بر وضعیت بحرانی منابع آب در حوضه آبریز زاینده رود شناسایی شدند. گرچه تاثیر عوامل شناسایی شده با نظر خبرگان طیفی با وزن نهایی 044/0 تا 104/0 را در بر می گیرد، اما همه عوامل شناسایی شده با شدت و ضعف متفاوت در قالب کلیتی منسجم بر بحران آب حوضه آبریز زاینده رود موثر بوده اند.

منابع آب مشترک در جهت دهی به مناسبات هیدروپلیتیک کشورها نقش تعیین کننده ای دارند. سرچشمه رودخانه های هیرمند و هریررود در افغانستان است که به واسطه شیب زمین به سمت ایران سرازیر می شوند. از این رو افغانستان در مناسبات هیدروپلیتیک با ایران، موقعیت بالادستی دارد. این پژوهش بر آن است که رویکرد کارگزاران افغان به عنوان متغیر موثر در مناسبات هیدروپلیتیک این کشور با ایران را طی زمان بررسی کند. درون داد های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانه ای و میدانی گرد آوری شده است. یافته های پژوهش نشان داد روند مناسبات هیدروپلیتیک دو کشور، همکاری در سطوح تبادلات و حمایت های کلامی و بیان سیاست های شفاهی؛ درگیری و کشمکش در سطوح گزاره های کلامی که نشان دهنده ناهماهنگی در تعامل و وجود تنش در کلام با طرف ایرانی است. متغیرهای نیاز افغانستان به منابع آب برای توسعه، سیاسی کردن آب توسط طرف ایرانی، خشکسالی های پیاپی و حیثیتی سازی آب برای مردم افغانستان عوامل کلیدی موثر بر مناسبات هیدروپلیتیک افغانستان با ایران از دیدگاه کارگزاران و خبرگان افغان شناسایی شد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که همکاری های سازمان دهی شده اقتصادی بین دو کشور می تواند به ایجاد منافع پایدار و بهبود مناسبات هیدروپلیتیک دو کشور منجر شود.

 پایداری زیست و زیستگاه و ماندگاری زیستمندان در مفهوم کلان خود در خشکی ها کاملاً وابسته به منابع محدود آب شیرین است. این در حالی است که برخاسته از درهم تنیدگی و هم افزایی یک رشته مسائل محلی و جهانی، دسترسی به منابع آب کاهش یافته است. از این رو، تداوم این وضعیت؛ امنیت، توسعه، رفاه و کارکرد اکوسیستم های جغرافیایی را درگیر چالش های جدی کرده است. موقعیت خشک جغرافیایی ایران به همراه افزایش مصرف منابع محدود آب، کشور را درگیر بحران آب کرده است. این در حالی است که بازتاب این وضعیت در مناطق مختلف، متفاوت است. مقاله حاضر بازتاب بحران آب حوضه قزل اوزن بر امنیت آب فراروی استان گیلان را بررسی می کند. استانی که بخش عمده امنیت آب و اقتصاد آن به این رود وابسته است. داده های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانه ای و میدانی گردآوری و با بهره گیری از نرم افزارهای Micmac و Scenario Wizard بررسی و مطالعه شده است. پژوهش آمیخته(کیفی- کمی) پیش رو، از نظر هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت، توصیفی-تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش شامل متخصصان دانشگاهی و اجراییِ درگیر با مساله پژوهش است که با روش گلوله برفی 40 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند. در این میان، متغیرهای ساخت بی رویه سد در بالادست رود، کندن چاه های غیر مجاز در پیرامون رودخانه، استفاده نکردن از بذرهای اصلاح شده با نیاز آبی کمتر، تغییر الگوی بارش و تغییرات اقلیمی، رعایت نشدن حقابه زیست محیطی و تهدیدات برخاسته از به کارگیری غیر اصولی سم و کود به عنوان متغیرهای کلیدی انتخاب شدند. در راستای متغیرهای کلیدی و حالت های احتمالی ممکن، خروجی نرم افزار Scenario Wizard در قالب سناریوهای قوی و محتمل، نشان دادند که از 21 وضعیت حاکم بر صفحه سناریو، وضعیت هایی که سناریوهای فراروی بحران آب قزل اوزن را بر امنیت آب استان گیلان در آستانه بحران بیان می کنند، بیشترین وضعیت های احتمالی ممکن را در بر می گیرند و 38/095 درصد از وضعیت های حاکم بر صفحه سناریو را به خود اختصاص دادند. بنابراین، تأثیر بحران آب بر امنیت آب فراروی استان در آستانه بحران نمود یافت. پیش بینی آینده تحولات پیونددار با این وضعیت از دید آینده پژوهی نیازمند پرداختن به سیاست های مدیریتی و اقتصادی دولت و رویکرد کارگزاران ملی- محلی در مدیریت بهینه منابع آب و کنترل بازتابِ عوامل کلیدی است.

مناسبات هیدروپلیتیک متاثر از درهم تندگی مقیاس ها و به تبع بازیگران و کنشگران با اهداف و منافع ناهمسان قرار دارد. امنیت آب شرق ایران به شدت در پیوند با رودهایی است که از افغانستان سرچشمه می گیرند. در چند دهه گذشته رویکرد دولت های حاکم بر افغانستان، محدودسازی آب رودهای این کشور بوده است. پژوهش کاربردیِ حاضر با هدف ارائه سناریوهای فراروی مناسبات هیدروپلیتیک ایران و افغانستان از منظر درهم تنیدگی مقیاس ها نگارش یافته است. داده های مورد نیاز پژوهش با استفاده از روش های کتابخانه ای و میدانی؛ گردآوری و با بهره گیری از نرم افزارهای Micmac و Scenario Wizard تحلیل شده اند. یافته های پژوهش نشان دادند در بُعد بازیگران؛ مقیاس ملی و متغیر نقش دولت افغانستان در رعایت حقابه ایران و در بُعد عواملِ تاثیرگذار؛ مقیاس جهانی و متغیر تغییر اقلیم، تاثیرگذارترین مقیاس و متغیر هستند. نتایج پژوهش نشان دادند هر چند سناریو وضعیت بحرانی در مناسبات هیدروپلیتیک ایران و افغانستان بر دیگر سناریوهای ممکن از منظر در هم تنیدگی مقیاس ها برتری دارد، اما ظرفیت های لازم در هر دو دولت وجود دارند تا بتوانند از گسترش دامنه بحران بکاهند.

پیشینه و هدف: جهان امروز با چالش های فزاینده ای در حوزه امنیت آب مواجه است. الگوهای بارش در نقاط مختلف جهان در حال تغییر است. سطح آب های زیرزمینی در حال کاهش است و آلودگی منابع آب به مسائل امنیت آب افزوده است. با افزایش روزافزون جمعیت در شهرها و به دنبال آن افزایش مشکلات و مسائل ناشی از شهرنشینی در ابعاد گسترده اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی، لزوم ایجاد و استفاده از پلتفرم های مدیریت شهری با رویکرد استراتژیک مطرح شده است. ایران نیز از جمله کشورهایی است که شهرهای جدید با عملکرد جذب سرریز جمعیت برای تعداد زیادی از کلان شهرهای آن تعریف و اجرا شده اند. شهر تازه تأسیس پردیس به عنوان جاذب سرریز جمعیت کلان شهر تهران، در 30 کیلومتری شرق تهران واقع شده است. این شهر  از نظر ژئومورفولوژی در جایگاه مناسبی واقع نیست و با مشکلات زیست محیطی متعددی از جمله کمبود آب و ورود فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی به آبراه های طبیعی مواجه است. با توجه به احتمال گسترش این شهر در آینده، به نظر می رسد مسئله آب در آن اهمیت بسزایی داشته باشد. سوال مطرح این است که سناریوهای فراروی  امنیت آب شهر جدید پردیس چیست؟ روش شناسی: پژوهش حاضر از نوع کاربردی است. داده های مورد نیاز با روش کتابخانه ای و پیمایشی جمع آوری و با استفاده از نرم افزارهای Micmac و Scenario Wizard بررسی و تحلیل شدند. در پژوهش حاضر، ابتدا با مراجعه به منابع کتابخانه ای، مهم ترین عوامل مؤثر بر امنیت آب شهر جدید پردیس شناسایی و صحت آنها از طریق مصاحبه با خبرگان بررسی شد. در مرحله بعد، پرسشنامه محقق ساخته در قالب ماتریس تحلیل اثرات تنظیم و میزان ارتباط بین متغیرها و حوزه مربوطه توسط خبرگان در نرم افزار Micmac شناسایی شد. با توجه به عوامل شناسایی شده، در مجموع 25 حالت برای 6 متغیر کلیدی در نظر گرفته شد. بر اساس متغیرهای کلیدی و حالت های مختلف آنها، پرسشنامه محقق ساخته دیگری به صورت متقاطع کلیدی طراحی و در اختیار جامعه آماری پژوهش قرار گرفت. جامعه آماری پژوهش شامل 28 نفر از متخصصان فعال در مطالعات امنیت آب است که با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. پرسشنامه های تکمیل شده از طریق دستور Ensemble وارد نرم افزار Scenario Wizard شدند و سبد سناریوهای قوی برای امنیت آب شهر جدید پردیس شناسایی و سناریوهای با سازگاری قوی در نرم افزار Vensim تحلیل و شبیه سازی شدند. یافته ها و بحث: متغیرهایِ بی اعتمادی شهروندان به بازیگران سیاسی در سطوح محلی، منطقه ای و ملی، افزایش احساس تبعیض، افزایش رقابت محلی برای دسترسی به منابع آب، افزایش روابط قدرت در قالب تضاد و درگیری، افزایش مهاجرت به شهر پردیس و ناکارآمدی مدیریت منابع آب به عنوان متغیرهای کلیدی شناسایی شدند. متغیرهای کلیدی در قالب حالت های مختلف تعریف و سناریوهای احتمالی تدوین شد. بنابراین، سناریو فراروی امنیت آب در شهر جدید پردیس با 22/22 درصد بحرانی مشخص شد. نتیجه گیری: ۸۵ درصد از کشور ایران دارای آب و هوای خشک و نیمه خشک است. طی سال های اخیر به دلیل رشد سریع جمعیت و توزیع نامناسب فضایی، شهرنشینی، تغییرات اقلیمی، خشکسالی های متوالی، بیابان زایی و آلودگی هوا، کاهش سطح آب های زیرزمینی کاهش یافته و به طورکلی با کمبود آب مواجه بوده است. شهر جدید پردیس، واقع در ایران و شرق استان تهران، با هدف جذب سرریز جمعیت استان تهران که طی سال های اخیر با بحران آب مواجه است، ساخته شده است. طراحی سناریو برای شش متغیر کلیدی و خروجی نرم افزار سناریو ویزارد نشان داد که وضعیت آینده امنیت آب در شهر جدید پردیس بحرانی است و سه راهکار مهار، تعامل و همزیستی برای حل بحران پیش روی امنیت آب شهر جدید پردیس پیشنهاد شد.  

امنیت، توسعه و رفاه در دستور کار همه نظام های سیاسی است و با منابع آب در دسترس پیوندی مستقیم یافته اند. ازاین رو، تأمین آب کار ویژه حاکمیتی است. طی یک سده گذشته، دسترسی واحدهای سیاسی- فضایی به منابع آب شیرین درگیر تنگناهای بنیادی فراوانی شده است. طبیعی است هر اندازه دسترسی به منابع آب، محدودتر شود به همان اندازه کوشش ها و کشمکش ها معطوف به راه کاریابی برای رفع این نگرانی خواهد بود. در این میان حوضه آبریز گاوخونی متشکل از چهار استان اصفهان، چهارمحال و بختیاری، فارس و یزد درگیر بحران آب است. بحران آب در این حوضه آبریز بر مناسبات واحدهای سیاسی- فضاییِ حوضه تأثیر بسزایی داشته است. پژوهش حاضر که ماهیتی کاربردی دارد به تبیین بازتاب بحران آب بر مناسبات واحدهای سیاسی- فضایی حوضه آبریز گاوخونی پرداخته است. روش شناسی حاکم بر پژوهش توصیفی-تحلیلی است. داده های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانه ای و میدانی گردآوری و با بهره گیری از نرم افزارهای Micmac،Scenario Wizard و Vensim بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان داد که از 23 وضعیت احتمالی پیونددار با هشت سناریو با سازگاری قوی، وضعیت هایی که سناریوهای فراروی مناسبات واحدهای سیاسی- فضایی حوضه آبریز گاوخونی را بحرانی بیان می کنند، بیشترین وضعیت های احتمالی ممکن را در برمی گیرند. بنابراین، بازتاب بحران آب بر مناسبات فراروی واحدهای- سیاسی فضایی حوضه آبریز گاوخونی بحرانی نمود یافت و راهکار مدیریت بهینه و یکپارچه منابع آب مناسب ترین راهکار برای جلوگیری از رخداد وضعیت بحرانی بر مناسبات واحدهای سیاسی- فضایی این حوضه شناخته شد.