حسین بهروزی پور

توجه به مسئله زیبایی و شناخت آن در اکثر آثار هنر و معماری در جهان، یکی از مهم ترین مسائلی است که از دوران کهن تا دوره معاصر، هم در ذهن هنرمندان برای خلق آثار هنری بوده و هم مورد توجه اندیشمندان حوزه های مختلف فلسفی، دینی و هنری قرار گرفته است. تیتوس بورکهارت ازجمله اندیشمندانی است که با رویکرد و اندیشه سنت گرایی به چیستی، چرایی و چگونگی ویژگی های هنر اسلامی پرداخته و در این میان، درباره مقوله زیبایی و زیبایی شناسی در هنر و معماری اسلامی به ویژه مساجد نیز دیدگاه هایی ارائه کرده است. سؤالات پژوهش چنین است: 1. شاخصه های زیبایی شناسی در معماری مسجد وکیل شیراز در دوره زندیه با توجه به دیدگاه های بورکهارت چگونه رقم خورده است؟ 2. آیا تمام ویژگی های ساختاری مساجد اسلامی، طبق دیدگاه های بورکهارت در مسجد وکیل شیراز در دوره زندیه، لحاظ شده است؟ پژوهش حاضر که به شیوه کتابخانه ای (اسنادی) گردآوری شده در تلاش است تا با روش توصیفی تحلیلی به بررسی، ارزیابی و تحلیل نظریات و دیدگاه های بورکهارت به عنوان یکی از اندیشمندان سنت گرا در رابطه با زیبایی شناسی معماری در جهان اسلام و تبیین چیستی و چگونگی مقوله زیبایی به عنوان یک ویژگی مهم در معماری مسجد وکیل شیراز بپردازد. یافته های پژوهش چنین است که با توجه به دیدگاه ها و نظریات بورکهارت، به شاخصه های مشترکی در زیبایی شناسی معماری مساجد اسلامی چون رمزپردازی، تجلّی اصل وحدت در کثرت و کثرت در وحدت، تجلّی زیبایی بصری آیات الهی به صورت کتیبه های خوشنویسی شده در مساجد به ویژه در مسجد وکیل شیراز، می توان اشاره کرد. هرچند اکثر شاخصه های مهم زیبایی شناسی مساجد اسلامی که در نظرگاه بورکهارت آمده در ساختار کلی مسجد وکیل شیراز در دوره زندیه نیز به چشم می خورند، اما مسجد وکیل شیراز، فاقد دو عنصر گنبد و مناره است که در اکثر مساجد دوره اسلامی در ایران ساخته شده اند. البته فقدان این دو مورد در مسجد وکیل شیراز، چیزی از ارزش های معنوی و زیبایی شناسی مسجد کم نمی کند.

درطول تاریخ ایران، حکومت هایی هرچند کوچک و بزرگ از امرا و فرمانروایان محلی وجود داشته اند که در تاریخ هنر و تمدن کشور ما منشأ تأثیرات به سزایی بوده اند، ولی آن گونه که باید، شناخته نشده اند؛ از جمله آن ها حکومت محلی «آل اینجو» و پس از آن «آل مظفر» بوده است. پس از فروپاشی سلسله ایلخانان در ایران، مناطق کرمان، یزد و فارس عرصه تنازع و رقابت میان دو خاندان مدعی آل اینجو و آل مظفر شد؛ با این حال دوره فرمانروایی حکومت های محلی آل اینجو و آل مظفر منشأ تحولات هنری و فرهنگی مهمی نیز گردید که آثار این تحولات مهم را می توان در هنر نگارگری شیراز به روشنی ملاحظه کرد، زیرا نسخه های به جای مانده از کتاب آرایی دوره حکومت های محلی آل اینجو و آل مظفر خود شاهدی بر این مدعاست. پرسش این است: مکتب نگارگری شیراز در دوران حکومت های محلی آل اینجو و آل مظفر، چه تأثیراتی بر هنر نگارگری ایرانی گذاشته است؟ شیوه این پژوهش توصیفی- تحلیلی است و جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای است. نمونه های موردی پژوهش نگاره هایی از نسخه شاهنامه 733 ه .ق. موجود در کتابخانه ملی روسیه در سن پترزبورگ و شاهنامه 731 ه .ق. در موزه توپ قاپوسرای استانبول ترکیه و شاهنامه قوام الدین حسن 741 ه .ق. که همگی متعلق به دوره آل اینجو هستند و همچنین نگاره هایی از شاهنامه های 771 ه .ق. موجود در کتابخانه توپ قاپوسرای استانبول در ترکیه و همچنین نسخه خمسه نظامی، اواخر قرن هشتم مربوط به دوره آل مظفر در کتابخانه ملی پاریس، مورد واکاوی قرار گرفته اند. نگارندگان این پژوهش، ضمن مطالعه و بررسی ویژگی ها، براساس خصوصیات صوری، ساختاری و مضمونی هنر نگارگری شیراز در دوران آل اینجو و آل مظفر، تأثیرات مکتب نگارگری شیراز را بر هنر نگارگری ایران در دوران مذکور، مورد واکاوی قرار داده اند. بر پایه نتایج پژوهش، توجه نگارگران آل اینجو به سنت نقاشی قدیم ایران (یادآور دیوارنگاره های ساسانی) و مصور کردن شاهنامه فردوسی و صحنه های رزمی، کاربرد جداول مشخص برای نوشتن قطعات خوشنویسی شده، مصورکردن منظومه های تغزلی در دوره آل مظفر، کاربست رنگ های درخشان در نگارگری آل اینجو و آل مظفر بر هنر نگارگری ایران در دوران بعد تأثیر شگرفی گذاشته است.

اندیشه و تفکر ناب دینی و عرفانی در ذهن هنرمندان مسلمان سبب شده در تمام آثار هنری اسلامی روح مشترکی پدیدار شود. شناخت ماهیت و هدف هنر اسلامی در سده اخیر موردتوجه بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان قرارگرفته و پژوهش های آنان به طرح نظریات مختلفی درباره فلسفه و حکمت هنر متعالی اسلامی منجر شده است. «تیتوس بورکهارت» و «سید حسین نصر» ازجمله اندیشمندانی هستند که با رویکردی سنت گرایانه و برپایه دیدگاه های دینی و عرفانی به تبیین چیستی، چرایی و چگونگی هنر اسلامی -معماری، هنرهای کاربردی و هنرهای تجسمی- پرداخته اند. پرسش این است: نگارگری اسلامی ایران برمبنای دیدگاه های اندیشمندان سنت گرایی چون تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر در چه ویژگی هایی با هنرهای اسلامی دیگر اشتراک دارد؟ در این مقاله، ویژگی های بصری و محتوایی نگارگری اسلامی ایران برپایه دیدگاه های دینی و عرفانی تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر درباره هنر اسلامی تبیین شده و میزان همسانی نگارگری ایرانی در صورت، بیان و معنا با سایر هنرهای اسلامی مورد مطالعه قرار گرفته است. بر این اساس پس از گردآوری برخی از نظریات تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر درباره هنر اسلامی و بررسی تعدادی از آثار نگارگری دوران اسلامی به شیوه اسنادی، داده های به دست آمده با روش توصیفی و مقایسه ای تدوین شده است؛ درنهایت تحلیل داده ها به روش استدلال استقرایی به انجام رسیده است. براساس یافته های پژوهش، عناصری مانند: فرم یا صورت، رنگ، فضاسازی، عدم بعدنمایی و بهره مندی از نوشتار (در قالب شعر) به نگارگری ایران، همانند سایر گونه های هنر و معماری ایران معنا و مفهوم ویژه ای بخشیده اند. ازسوی دیگر، صورت، بیان و معنا در نگارگری اسلامی ایران با آراء و دیدگاه های عرفانی-دینی تیتوس بورکهارت و سیدحسین نصر هم سو است و این آراء، تنها درباره نگاره های غیرمذهبی و درباری صادق نیست.