آرش امرایی

دیوان ناصرخسرو یکی از دیوان هایی است که بخش هایی از آن تحت عناوین مختلف شرح و منتشر شده است. یکی از این آثار کتابی است تحت عنوان «دُر لفظ دری» که در آن دکتر کاظم دزفولیان قصایدی را شرح کرده است.این کتاب در 200 صفحه نوشته شده است و انتشارات طلایه آن را منتشر کرده است.در این مقاله به بررسی و نقد این کتاب می پردازیم و نکاتی را پیرامون بخش هایی از آن بیان خواهیم کرد.در این مقاله به برخی از اشکالات و ناراستی های کتاب اشاره شده است.با بررسی های دقیق در این مقاله خواهیم دید که نویسنده به بسیاری از جنبه های شعر ناصرخسرو توجه نکرده است و در مواردی نیز برخی ابیات را درست شرح نکرده است؛ لذا این شرح یکی از شرح های ناقصی است که تقریبا گرهی از دشواری های شعر ناصرخسرو را نگشوده است و ضروذی است نویسنده در چاپ های بعدی نسبت به اصلاح موارد ذکر شده و همچنین افزودن جوانب شرح نشده اقدام نماید.

مولوی جلال الدین از شاعران بزرگ قرن هفتم هجری است که آثار او مملو از گنجینه هایی گران بها از معارف الهی، آیات و احادیث است. مولوی درآثار خویش گاهی برداشت های دیگرگونه ای از آیات و احادیث ارائه می کند که حاکی از احاطه عمیق شاعر به علوم اسلامی به ویژه علوم قرآنی است. فهم کلام ایشان در بسیاری از موارد بدون اشراف و آگاهی داشتن از این برداشت های دیگرگونه امکان پذیرنیست؛ زیرا در برخی موارد شاعر از یک آیه در دو متن یا دو موقعیت خاص، دو برداشت متفاوت ارائه می کند. فهم این نوع آیات و احادیث در سخنان مولوی گاهی مستلزم درک معانی مجازی برخی کلمات و عبارات است که به نمایندگی از اشخاص و اشیا و نظایر آن ها چهارچوب ظاهری کلام را شکل می بخشند. این عبارات وکلمات به منزله رموزی هستند که راه بردن به آن ها و دست یافتن به حقیقت مفهوم آن ها، جز از طریق گشودنشان ممکن نیست. هدف پژوهندگان در این مقاله این است که نشان دهند مولوی به تناسب موقعیت-های متفاوت و بسته به مقتضای شرایط و هم چنین رویکرد متفاوت تربیتی، تأویل های گوناگونی از یک آیه قرآن انجام می دهد. در این مقاله با مقایسه برداشت های دیگرگونه مولوی در فیه مافیه و مثنوی شریف از یک آیه، می کوشیم خوانندگان را در فهم سخن مولوی یاری دهیم. نتایج این پژوهش نشان می دهد که مولوی از یک آیه در شرایط خاص تربیتی برداشت ها و تأویل های متفاوتی داشته است.

دیوان خاقانی، یکی از متونی است که درک آن نیازمند تلاش ذهنی است؛ دشواری شعر خاقانی از یک جهت و تدریس آن در دوره های مختلف رشته زبان وادبیات فارسی از جانب دیگر، موجب اقبال شارحان به شرح آن شده است و شرح ها و گزیده هایی چند از آن منتشر شده است. یکی از این کتاب ها، کتابی است با عنوان «ساغر بلورین». این کتاب توسط آقای احمد غنی پورملکشاه نوشته شده است و انتشارات تیرگان برای اوّلین بار آن را در سال 1399، منتشر کرده است.در کنار جوانب پسندیده این کتاب، اشکالاتی چند به آن وارد شده است.اشکالات راه یافته به کتاب فراوانند و بررسی دقیق و کامل همه آنها در یک مقاله نمی گنجد؛ از این رو، مهم ترین موارد انتخاب و بررسی شده اند. اشکالات معنایی برخی از ابیات، استفاده پر شمار از آثار دیگران بدون ارجاع به آنها، اشکالات نگارشی، اشارات نادرست، تغییرات غیر موجه در متن اشعار، پیروی نکردن از شیوه دقیق و علمی در نگارش و مستندسازی و معرفی فهرست منابع، معرفی نکردن شیوه شرح و دیگر بایسته های نگارش کتاب از جمله مواردی است که در ردیف ایرادات کتاب قرار می گیرند.ضمن بررسی دقیق موارد یاد شده، در نهایت با نشان دادن لغزش های فراوان راه یافته به کتاب، به این نتیجه می رسیم که کتاب نیازمند ویرایش جدی است و این اشکالات به طور محسوسی بر جایگاه علمی کتاب سایه انداخته.

بخش قابل توجهی از شعر فارسی را شعر ستایشی در برمی گیرد؛ که کم تر شاعر  فارسی زبانی را می توان یافت که گونه ای از اشعار ستایشی در دیوانش یافت نشود؛ اما داوری در مورد شعر ستایشی، اغلب منفی بوده است و بسیاری از مخاطبان شعر فارسی، برای شعر ستایشی ارزش قابل توجهی متصور نیستند؛ از این رو پژوهشگران، ادبیات شناسان و مخاطبان شعر، غالبا شعر ستایشی را از نظر دور نگه داشته، چندان عنایتی به آن نمی کنند؛ همین پیش داوری، جایگاه شعر ستایشی را متزلزل کرده است. شعر ستایشی بدون در نظر گرفتن شرایط سیاسی و اجتماعی آن زمان، با معیارهای امروزی داوری می شود؛ این برخورد با شعر ستایشی، موجب شده است که این بخش از ادبیات فارسی با وجود ارزش های غیرقابل انکارش، نادیده انگاشته، تحقیقات اندکی در این مورد انجام شود؛ در این مقاله ابتدا تصویری روشن از شعر ستایشی ارائه می شود، سپس به بررسی ساختار آن می پردازیم و در پایان نیز برخی از مهم ترین ارزش ها و کارکردهای شعر ستایشی را فهرست وار ذکر می کنیم و نشان می دهیم که شعر ستایشی ارزش های غیر قابل انکاری دارد که نمی توان به راحتی از آن ها چشم پوشید.

دیوان خاقانی، از دیرباز در بین محققان و ادبیات شناسان به دشواری و دیریابی معروف بوده است؛ به همین خاطر نسبت به دیگر آثار شاعران کلاسیک فارسی بیشتر موردتوجه شارحان و محققان قرار گرفته است و شرح های پرتعدادی بر همه یا بخشی از آن نگاشته شده است. یکی از شرح هایی که بخشی از این دیوان را شرح کرده است،کتابی است با عنوان «آتش اندر چنگ». این کتاب توسط «مهدی ماحوزی» نوشته شده است و انتشارات زوّار آن را در 340 صفحه منتشر کرده است.در این مقاله، این کتاب را با نگاه نقّادانه و علمی نقد و بررسی خواهیم کرد. لازم به توضیح است این مقاله با شیوه مطالعه کتابخانه ای و مقایسه شروح منتشر شده دیوان خاقانی، نوشته شده است. در این مقاله، در مورد مطالبی از جمله تعجیل در تهیه و انتشار کتاب، گزیده گزینی نا درست، ورود مطالب غیرمربوط به متن کتاب، استفاده از آثار دیگران بدون ارجاع به آن آثار، سخن خواهیم گفت و در پایان به این نتیجه می رسیم که اشکالات و ناراستی های فراوانی به کتاب مورد بحث وارد شده است و ضروری است نسبت به اصلاع موارد یاد شده اقدام شود.

مولوی بی شک مشهورترین شاعر قرن هفتم است که بخش عظیمی از  گنجینه ارزشمند معارف الهی و احادیث را در ادبیات فارسی به خود اختصاص داده است. او در آثار خود در برخی موارد برداشت هایی متفاوت از احادیث می کند که بیانگر تسلّط فراوان شاعر به علوم اسلامی و روایات است. تأویل های وی در آثار منثور مشخصاً مجالس سبعه و فیه مافیه نشان دهنده احاطه شاعر به معارف الهی به ویژه علوم مرتبط با حدیث است. موضوع برداشت های دیگرگونه مولوی، بیشتر پند و اندرز، عبرت، تمسّک و توکّل به خداوند، عدم پیروی از هوای نفس و مذمت دنیاست. درک دقیق این نوع از احادیث در نثر مولوی گاهی لازمه اش فهم معانی غیرحقیقی کلام او است. این برداشت های متفاوت گاهی به جای افراد و اشیا و اموری مانند آن ها در کلام خود را نشان می دهند. درک سخن مولوی در بسیاری از امور بدون آگاهی داشتن از این تأویلها غیرممکن به نظر می رسد. هدف پژوهندگان در این تحقیق نشان دادن این موارد است که مولوی بسته به شرایط گوناگون، گاهی تأویل متفاوتی از یک حدیث . در این تحقیق سعی شده است تا با اشاره به سخنانی که در بردارنده یکی از برداشت های دیگرگونه است، خواننده در فهم سخن مولوی یاری داده شود. 

دیوان خاقانی، یکی از آثار شایسته ادبیات فارسی است که به دیریابی و دشوارفهمی مشهور است؛ از این رو در مقایسه با دیگر دیوان های شعر فارسی، دیوان خاقانی کم تر مورد اقبال شارحان قرار گرفته است؛ در این میان ، گزیده گویی و گزیده گزینی دامن دیوان خاقانی را نیز رها نکرده است و گزیده هایی چند از قصاید خاقانی شرح و منتشر شده است. یکی از این آثار ، کتابی است با عنوان «مرثیه خوان مدائن» که توسط آقایان محمدرضا برزگر خالقی و محمدحسین محمدی نوشته شده و انتشارات زوّار آن را در 224 صفحه و در قطع وزیری برای اولین بار در بهار 1379 منتشر کرده است. در این مقاله ضمن بررسی تالیف مذکور ، به برخی از ناراستی ها و نادرستی های وارده شده به آن اشاره می شود. از جمله اشکالاتی که به تفصیل در مورد آن سخن گفته خواهد شد، می توان به این موارد اشاره کرد: استفاده از آثار دیگران بدون ارجاع به آنها، سکوت درمقابل ابیات دشوار و مساله دار خاقانی، دریافت های نادرست از برخی ابیات ، منابع آشفته، اشکالات تایپی فراوان، در نظر نداشتن برخی جوانب شعری خاقانی. از این رو با بررسی موارد فوق نشان داده می شود که جایگاه علمی کتاب مذکور با چالش جدی مواجه است.

این مقاله به بررسی شباهت های کتاب «چهار مقاله» نظامی عروضی و «رساله» لانگینوس می پردازد. لانگینوس یکی از بزرگ ترین منتقدان است که تالی ارسطو دانسته می شود. او در نظریه ادبی و انتقادی خود با طرح مقوله "نمطعالی"به طرح ویژگی های یک اثر ادبی برجسته می پردازد و در واقع خصیصه شاهکار ادبی را نشان می دهد. لانگینوس بر این باور است که اثر ادبی با داشتن ویژگی هایی می تواند به عنوان نمونه و نمط عالی مطرح شود و این نمط عالی هم منحصر به یک ژانر ادبی نمی شود. نظامی عروضی سمرقندی صاحب «چهار مقاله» هم در مقالت دبیری و هم در مقالت شاعری، معتقد است که شرایطی خاص می تواند به اثری ادبی تعالی بخشد. نوشتار حاضر تبیین آراء لانگینوس و انطباق آن با دیدگاه نظامی عروضی است. در این میان البته باید توجه داشت که دیدگاه های هنری و انتقادی شاعران و ادیبان ایرانی تابع اصول و مبانی بلاغی خاصی است که ممکن است با مبانی فکری و بلاغی ادیبان غربی تفاوت هایی نیز داشته باشد اما این پژوهش صرفاً به دنبال دریافت شباهت هایی است که در این دو اثر دیده می شود. شاید تحلیل این مشابهت ها بتواند بیانگر سرچشمه های مشترک در دو اثر و بیان کننده نشانه هایی از حضور و تاثیر آراء ارسطو در هر دو کتاب باشد.

از آنجا که قرآن کریم منبع بی پایان اندیشه های اخلاقی، انسانی و تربیتی است، بسیاری از شاعران و نویسندگان فارسی زبان، همواره در خلق آثار خود از این گنجینه پرفیض بهره برده اند.همین آمیختگی میراث مکتوب ما با آموزه های اسلامی، موجب دشواری درک این میراث بدون آشنایی با قرآن و حدیث شده است؛ ناصربن خسرو قبادیانی یکی از شاعرانی که شعر را در خدمت ترویج افکار دینی و مذهبی خود قرار داده است؛ وی برای پیشبرد این اهداف و به انجام رساندن ماموریت مذهبی شعر خود، اشعارش را به این آیات نورانی آراسته است. حضور آیات در جای جای دیوان ناصر خسرو مؤید این واقعیت است که او به درک شایسته ای از کلام نورانی وحی دست یافته است. با توجه به آبشخور مذهبی ناصرخسرو، اشعارش در برگیرنده هدایت های اخلاقی ونصایح فراوانی است. ناصرخسرو با تسلط مناسب بر مفاهیم قرآنی،برای اثربخشی بیشتر سخن خود، در شرایط مناسب آیاتی را چاشنی اشعار خود کرده است. ناصرخسرو با هنرمندی تمام، گاه اصل آیه یا بخشی از آن و زمانی هم مفهوم و معنای آیه را در شعر خود به گونه ای استفاده می کند که گویی بهتر از این ممکن نیست. دراین مقاله می کوشیم با استفاده از جدول های آماری، گونه های مختلف انعکاس آیات در دیوان ناصرخسرو را تحلیل نمائیم.

دیوان ناصرخسرو یکی از آثارکلاسیک ادبیات فارسی است که آشنایی با آن برای علاقمندان و دانشجویان ادبیات فارسی ضروری است؛ از این رو بخشی از این دیوان با عنوان سی قصیده ناصرخسرو در ردیف متون درسی دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی گنجانده شده است ؛ به همین منظور چندین کتاب با عناوین مختلف منتشر شده است.یکی از این آثار کتابی است با عنوان سی قصیده ناصرخسرو که توسط آقای دکتر علی اصغر حلبی تهیه شده و انتشارات دانشگاه پیام نور آن را منتشر کرده است. نویسنده در این اثر کوشیده است با توضیحات خود خلأ استاد را برای دانشجویان کم رنگ کند که البته تا حدودی موفق بوده است اما هنوز نیاز به بررسی و ویرایش دارد.از آنجا که این کتاب به عنوان منبع اجباری بخش قابل توجهی از دانشجویان انتخاب شده است .در این مقاله کتاب مذکور مورد بررسی قرار می گیرد و اشکالات و لغزشهایی چون اشکالات معنایی ، نگارشی ، ضبط نادرست ابیات ، اشکالات تایپی و... یادآوری می شود.

کنایه بیانی زیبا و هنرمندانه و غیر صریح از موضوعات مختلف است که شعرا و نویسندگان از آن به عنوان فنی لطیف در بیان مقاصد و مضامین خود استفاده می کنند.به دلیل استفاده گسترده شاعران و نویسندگان فارسی زبان از کنایات،جمع آوری و تحلیل و تفسیر آنها کاری ضروری و شایسته است.آقای حسن انوری و همکارانشان کوشیده اند در کتابی با عنوان «فرهنگ کنایات سخن» این مهم را به انجام برسانند؛ در این مقاله، کتاب «فرهنگ کنایات» نوشته آقای حسن انوری مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. این کتاب را انتشارات سخن در 2 جلد و 1783 صفحه منتشر کرده است. پس از مطالعه فرهنگ مذکور و بررسی و تحلیل موضوعات مختلف مرتبط با آن، ساختار کتاب به صورت اجمالی معرفی شده است، پس از آن، محتوای کتاب تحلیل و ارزیابی شده است و در نهایت این نتیجه حاصل شد که از آنجا که این فرهنگ برگرفته از فرهنگ بزرگ سخن است،غیر از کنایه، مدخل های غیر مرتبط چندی با آن آمیخته شده ، همچنین اشکالات و ابهام هایی چند به آن راه یافته است.از این رو با بررسی و طبقه بندی اشکالات، برخی از مهم ترین اشکالات راه یافته به آن تبیین شده است؛و در نهایت با بررسی جمیع جهات، به این نتیجه رسیدیم که به منظور تهیه فرهنگی پیراسته و شایسته ضروری است این کتاب به صورت جدی ویرایش شود و اشکالات و ناراستی های آن اصلاح شود.

از آنجا که قرآن کریم منبع بی پایان اندیشه های اخلاقی، انسانی و تربیتی است، بسیاری از شاعران و نویسندگان فارسی زبان، همواره در خلق آثار خود از این گنجینه ی پرفیض بهره برده اند. همین آمیختگی میراث مکتوب فارسی با آموزه های اسلامی، موجب دشواری درک این میراث بدون آشنایی با قرآن و حدیث شده است. ناصر بن خسرو قبادیانی یکی از شاعرانی که شعر را در خدمت ترویج افکار دینی و مذهبی خود قرار داده است؛ برای پیشبرد این اهداف و به انجام رساندن مأموریت مذهبی شعر خود، اشعارش را به این آیات نورانی آراسته است. با توجه به آبشخور مذهبی ناصرخسرو، اشعارش در برگیرنده هدایت های اخلاقی ونصایح فراوانی است. ناصرخسرو با تسلط مناسب بر مفاهیم قرآنی و هنرمندی تمام و با بهترین شیوه ممکن، گاه از اصل آیه یا بخشی از آن و زمانی هم از مفهوم و معنای آن بهره برده، با استفاده از آیات قرآن به گونه های متنوعی بهره می برد و شعر خود را به آیات مقدس قرآن می آراید؛ همین موجب اثر بخشی بیشتر سخنان وی شده است. دراین مقاله با بررسی همه دیوان ناصرخسرو و با استفاده از جدول های آماری، گونه های مختلف انعکاس آیات در دیوان ناصرخسرو تحلیل می شود. همچنین نشان داده خواهد شد که مهم ترین دلایل استفاده ناصرخسرو از آیات قرآن، همراهی ذهنی و زبانی با این کتاب مقدس و همچنین تبیین اهداف و افکار خود با استفاده از نفوذ و پذیرش قرآن در بین مسلمانان است؛ وی با این شیوه، خواننده را متوجه ضرورت پذیرفتن سخنان خود می کند؛ چراکه این سخنان در واقع برگرفته از قرآن کریم و به نوعی بیان شاعرانه این مفاهیم است.

شرح و تفسیر متون ادبی یکی از کارهای دشواری است که هر ادبیات شناسی توان و همت وارد شدن به آن را ندارد. برای شرح یک دیوان لازم است به مجموعه ای از اطلاعات و آگاهی ها تسلط داشت تا آن گونه که لازم است، به شرح و تفسیر و تبیین آن اشعار پرداخت. دیوان ناصرخسرو یکی از دیوان هایی است که تعداد اندکی از محققان به شرح آن پرداخته اند. یکی از شروحی که بر این دیوان نگاشته شده است، شرحی است که آقایان محمد حسین محمدی و محمد رضا برزگر خالقی منتشر کرده اند. چاپ سوّم جلد اوّل این شرح در تابستان 1391 به وسیله انتشارات زوّار منتشر شده است. در بین شروحی که بر دیوان ناصرخسرو نوشته شده، این کتاب شرحی خوب است؛ امّا در کنار فواید و ارزش های این کتاب، لغزش های فراوانی از جمله بی توجهی به اشارات قرآنی، سکوت در برابر ابیات دشوار، برداشت های نادرست از برخی ابیات، اشتباهات تایپی فراوان نیز به آن راه یافته که در این مقاله می کوشیم به برخی از آنها اشاره کنیم.