مرتضی هادی جابری مقدم

قریب به یک و نیم قرن از شهرسازی مدرن در گستره گیتی می گذرد و سیر تحولات صورت گرفته و اندیشه ها و نظریات متعدد در این حوزه و سرعت تغییرات امکان دستیابی به ویپگی ها و اصول ثابت در این دوران را سلب نموده است. بروز نحله های مختلف در این عرصه و شکل گیری پی در پی طرح های اجرایی ناشی از این تفکرات فرصت داشتن یک جمع بندی مناسب را فراهم نیاورده است. با مراجعه به آراء و نظریات نوآوران آغازین‘ این امکان فراهم می گردد تا اصول ثابت و معنایی روشن از مفاهیم نو حاصل گردد. در این مقاله با کاوشی جدی در اثر سترگ اندیشمند شهیر آلمانی یوهان و لفگانگ فون گوته یعی نمایشنامه فاوست ‘ سعی شده تا الگویی در این رابطه معرفی گردد و سپس شواهد موجود بر اساس این الگو دسته بندی شود. الگویی که در این نوشتار از آن تحت عنوان الگوی فاوستی توسعه سخن به میان آمده است.

در این مقاله سعی می شود تا با تامل و بازاندیشی در روند سریع و پر افت و خیز نوپردازی ( مدرنیزاسیون ) شهری و منطقه ای و با تکیه بر اندیشه های فلسفی مغرب زمین ، اصول ثابتی که در طول دوران شهرسازی نوگرا قابل دریافت و ملاحظه بوده و هست ، استخراج شود . در این تلاش ابتدا به تعریف واژه های کلیدی متن می پردازیم و سپس با تکیه بر آن و کاوش در آثار اندیشمندان برجسته نوگرا ، به برنامه ریزی شهری و منطقه ای نوگرا می رسیم . به این ترتیب با اندیشه و دقت در موضوع نووارگی ( مدرنیته ) و همزاد آن نظام سرمایه داری خواهیم توانست ویژگی های فرایند نوپردازی شهری را تعیین کنیم ...

مسائل و مباحث مختلف و مهم ناشی از رویکردهای متفاوت به دوگانه نظر و عمل، و به تعبیری دیگر دانشگاه و حرفه بخش قابل توجهی از ادبیات شهرسازی دو دهه اخیر را به خود اختصاص داده است. میزان ارتباط میان آموزش های دانشگاهی و توانایی های لازم در عرصه های حرفه ای یکی از مقولات مطرح در این میان است. اینکه به چه میزان عناوین مباحث مطرح در یک طرح درس می تواند دانش و مهارت موردنیاز حرفه مندان را در عرصه تجربه عملی پوشش دهد، پرسشی است که در پژوهش حاضر و برای درس نظری «بافت فرسوده و تاریخی» در مقطع کارشناسی مدنظر قرار گرفته است. مطالعه حاضر نشان می دهد ارتباط منسجم و مؤثری میان آموخته های دانشجویان در این درس و عرصه بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده در کشور وجود ندارد. طرح درس «بافت فرسوده و تاریخی» با لحاظ دانش و مهارت موردنیاز در عرصه عمل، می تواند نویدبخش پرورش متخصصانی توانمند جهت مداخله در بافت های ناکارآمد شهری کشور باشد. شایان ذکر است در مرحله اول پژوهش، برای بررسی ادبیات نظری موضوع از روش مطالعه اسنادی و تحلیل محتوا بهره گرفته شد. در مرحله دوم نیز، برای شناخت وضعیت حال حاضرِ آموزش درس «بافت فرسوده و تاریخی» در دانشگاه های کشور و ارزیابی تأثیرگذاری آن بر نحوه عملکرد شهرسازان در دفاتر خدمات نوسازی، روش پرسشنامه مدنظر قرار گرفت.

باوری مستحکم، عمیق و دیرپا در میان شهرسازان و برنامه ریزان وجود دارد که بر مبنای آن، رویه های معمول خویش را دنبال می کنند. این باور بر پیش فرضی تردیدناپذیر بنا شده و آن همراهی تاریخی عمل و نظر شهرسازی با عقلانیت است. علاوه بر این، به نظر می رسد شهرسازان در بیشتر اوقات برای نشان دادن صحت دعاوی خویش به مفهوم عقلانیت متوسل می شوند. ظاهراً این موضوع نقشی اساسی در شهرسازی ایفا می کند و به این ترتیب، تأمل در مفهوم عقلانیت می تواند پژوهش هایی راهگشا و تعیین کننده را رقم بزند و شهرسازان را در رویارویی با پرسش های مهم یاری کند. پرسش هایی از این دست: منظور شهرسازان از معقول بودن رویه هایشان و به خصوص نظریه هایشان چیست؟ آیا چارچوب و ساختار و نظریه ای فراتاریخی، فرامکانی و فراقومی و جهان شمول از عقلانیت، در نظریه های شهرسازی وجود دارد که شهرسازان رویه های خویش را با آن تطبیق دهند؟ این مقاله سعی دارد تا با معرفی یک پژوهش کیفی و تحلیل نتایج آن، تبیینی برای دو پرسش مذکور ارائه کند. به نظر می رسد بر پایه این نتایج شهرسازان می توانند تجدید نظری اساسی در باور به ضرورت همراهی عقلانیت با شهرسازی و نیز تلقی واحد جهان شمول از عقلانیت، در نظریه های شهرسازی را در دستور کار خویش قرار دهند.

روش شناسی و روش تحقیق به عنوان بخش کلیدی و مهم رویه های شهرسازی شناخته می شوند. این مقاله با رویکردی انتقادی، نقش روش شناسی و کاربرد آن در آثار تأثیرگذار حوزه نظریه های شهرسازی را بررسی و تحلیل می کند. این آثار شامل ده مجله معتبر بین المللی در حوزه نظریه های شهرسازی معاصر و مقالات آنها می باشد. نتایج نشان می دهد که رویکرد واحدی در حمایت از نقش و اهمیت روش شناسی نه در شرایط پذیرش مجلات و نه در مقالات آنها وجود ندارد که می تواند بیانگر این امر باشد که روش تحقیق از دیدگاه این آثار در درجه پایینی از اهمیت قرار دارد. نتایج این مقاله می تواند زمینه ساز پژوهش های بیشتر درباره مقوله روش تحقیق در سایر حوزه ها و رویه های شهرسازی باشد

بیان مسأله: : منفعت عمومی یکی از زیربنایی ترین و مهم ترین موضوعات در حوزه ی شهرسازی است. اهمیت این موضوع به اندازه ای است که هیچ اقدام شهرسازی بدون داشتن توجیهی مبنی بر قرارگیری آن در راستای منفعت عمومی، به انجام نمی رسد؛ اما مساله زمانی بروز می یابد که تلقی ها از این که منفعت عمومی چیست و از چه طریقی باید به دست آید، متفاوت می شود. در این شرایط تعیین این که کدام برنامه یا اقدام شهری در راستای منفعت عمومی است، بسیار دشوار می شود. هدف: با توجه به شکاف عمیق موجود در ارتباط با موضوع منفعت عمومی در شهرسازی ایران، این مقاله تلاش می کند تا نتایج پژوهشی در این حوزه را که با هدف فهم رویکرد حاکم بر شهرسازی ایران نسبت به مفهوم منفعت عمومی یا به عبارتی فهم مشترک موجود در شهرسازی ایران از مفهوم منفعت عمومی انجام شده است را ارائه دهد. روش:در این پژوهش از تحلیل محتوای 15 مصاحبه ی عمیق نیمه ساختاریافته و همچنین تحلیل 12 سند قانونی و اسناد و مدارک دو طرح معاصر شهرسازی ایران بهره گرفته شد. مصاحبه های انجام شده، بر مبنای یک شاکله ی واحد منتج از بخش مبانی نظری و مساله انجام شد. همچنین با توجه به ماهیت پژوهش، کدگذاری تا زمان دستیابی به اشباع داده ادامه یافت و به منظور کاهش خطا و همسان سازی کدها در فرایند تحلیل محتوا از روش های کدگذاری توافقی و قیاس دائمی استفاده شد. یافته ها: آنچه به عنوان یافته ی این پژوهش می توان بیان کرد این است که منفعت عمومی در شهرسازی ایران مقوله ای عینی، همگانی، رویه ای و محتوایی است که به وسیله ی نهادهای رسمی متولی شهرسازی تعیین می شود. نتیجه گیری: علی رغم این که نمی توان تبیینی رسمی از منفعت عمومی در شهرسازی ایران را به طور مستقیم در اسناد، قوانین و ادبیات شهرسازی پیدا کرد، به نظر می رسد فهم مشترکی از این مفهوم در میان فعالان و فعالیت های مختلف حوزه ی شهرسازی قابل فهم است.

تحقق برنامه های کاربری زمین شهری ارتباطی دوسویه با موضوع مالکیت خصوصی و حقوق مالکانه دارد. درحالی که برنامه ریزی کاربری زمین به نحو تفکیک ناپذیری با مالکیت خصوصی سروکار دارد اما در عمل برنامه ریزان کوچکترین مسئولیتی درقبال لحاظ این مقوله در طرح هایشان را نمی پذیرند. پژوهش حاضر نشان می دهد که این معضل یکی از اصلی ترین دلایل عدم تحقق کاربری های خدمات عمومی در شهر تهران و درنتیجه کاهش کیفیت زندگی در این شهر است. این پژوهش با بهره گیری از نظرات گروهی از کارشناسان و نخبگان عرصه مدیریت شهری، تحلیل محتوای این نظرات، به ارائه تبیینی از چالش های پیش روی استفاده از ظرفیت های رویه فراموش شده «اخذ عوارض از افزایش ارزش و جبران خسارت ناشی از اجرای طرح های توسعه شهری» در نظام مدیریتی شهرداری تهران، می پردازد. طرح های توسعه شهری تهران (به عنوان اسناد قانونی لازم الاتباع برای نظام مدیریت شهری و آحاد شهروندان) با چالش جدی عدم تحقق کاربری های خدماتی و عمومی مواجه هستند. به اذعان قریب به اتفاق صاحب نظران یکی از اصلی ترین عوامل ایجاد وضعیت نامناسب کیفیت زیست در شهر تهران حاصل همین نقیصه است. در بررسی این موضوع و واکاوی و تحلیل چرایی و چگونگی آن، در این پژوهش مشخص می شود که بی توجهی به مقوله مبنایی و ذوابعاد مالکیت و حقوق مالکانه در نسبت با اجزای طرح های توسعه شهری در تهران یکی از مهم ترین دلایل تشدید و استمرار این چالش و شکست نظام مدیریت شهری در مواجهه با آن است. برآیند بررسی های حاصل از نظرات خبرگان و ادبیات موضوع نشان می دهد که غفلت از مقوله ارزش افزوده (حق مرغوبیت، حق توسعه) و حق غرامت در کنار غفلت از ابتنای نظام درآمدی شهر بر درآمد حاصل از عوارض نوسازی، بزرگترین دلیل تشدید این شرایط نامطلوب بوده است. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که مانع اصلی بر سر راه احیا و اجرای کامل مقوله مهم و فراموش شده مذکور (برخلاف ادعای غلط غالب که از فقدان امکان پذیری قانونی و شرعی آن سخن می گوید)، فقدان فهم صحیح ماهیت این مقوله و امتیازات آن توسط جمع مدیران شهری و برنامه ریزان، در کنار عدم خواست ایشان که برآمده از اینرسی شدید برای مقابله با تغییر در روندهای جاری است از یک سو و درک نکردن موضوع توسط جمع شهروندان در کنار بی اعتمادی ایشان به نظام مدیریت شهری از سوی دیگر است.

این مقاله مروری است بر کتاب راهنمای روش تحقیق برنامه ریزی راتلج. مروری که تلاش می کند محتوای کتاب را به اجمال بیان کند و از آن طریق نشان بدهد که درک و فهم روش شناسی تا چه اندازه بر کاروبار دانشگاهیان و حرفه مندان اثر می گذارد. این کتاب برخلاف دیگر منابع رایج اختصاصا مناسبات رشته ی برنامه ریزی را موضوع بررسی قرار داده است. همچنین تلاش کرده تا روش شناسی را از موجودیتی صلب و حسب تکلیف در میان دانشگاهیان به سیروسلوکی پویا در زندگی فردی، اجتماعی و حرفه ای پژوهشگران ارتقا دهد. مقاله های متعدد کتاب اکثرا دل مشغولی شان پیوند نظریه و عمل است و برای برقراری این پیوند به شکلی بدیع بسیاری از مناسبات فرآیند تولید پژوهش را پیش نظر می آورند. در پایان ارزیابی مختصری از محتوای کتاب صورت می گیرد و ضرورت جای گرفتنش در برنامه ی آموزش رسمی برنامه ریزی بیان می شود.

سال هاست که بافت های تاریخی در شهرهای معاصر از دیدگاه های متفاوت، مورد توجه شهرسازان در سطوح و جایگاه های مختلف قرار گرفته و بر این اساس موضوع انواع مداخلات بوده اند. با وجود این، هنوز هم انتقادات بسیاری در خصوص این مداخلات مطرح بوده و بغرنجی های بافت های تاریخی نیز کماکان برجا و برپا هستند. دوگانه نظر و عمل در این حوزه فاصله ای بسیار دارند و تشدید و تمدید این فاصله یکی از معضلات جدی قابل تأمل است. اغلب انتقادات مطرح از جایگاه نظریه پردازی نسبت به عمل شهرسازانه در بافت تاریخی صورت می گیرد. در عین حال، مداخله کنندگان نیز معتقدند در پس اعمال ایشان نظریه های مختلفی قرار داشته و هدایتگر ایشان است. به نظر می رسد تمامی این تلاش ها چه در عرصه عمل و نیز عرصه نظر در جهت تحقق مکانی مطلوب و آرمانی که در قالب تصور و تصاویر شهرسازانه نظریه پردازان، حرفه ای ها و یا مدیران صورت گرفته و می گیرد. در این مقاله، ضمن پرداختن به ماهیت دوگانه نظر و عمل در این باره با تکیه بر خوانشی پراگماتیستی سعی می شود تا نحوه ای از مداخله در این بافت های شهری معرفی و در یکی از مکان های تاریخی در شهر همدان آزموده گردد. در این شیوه، ضمن معرفی جستاری مفهومی و بازآرایی تلقی پراگماتیستی از یوتوپیا بستر مناسب برای ارائه سناریوهای متفاوت و در نتیجه، برنامه ها و طرح های متعدد به منظور مواجهه با عدم قطعیت و پیچیدگی موجود در بافت های تاریخی فراهم می آید. این تلاش فقط با لحاظ زمینه و فراهم کردن بستر لازم برای طرح دیدگاه های مختلف فراهم می شود. نتایج این مطالعه در بخشی از بافت تاریخی شهر همدان نشان می دهد که رویکرد پراگماتیسم می تواند گشودگی مناسبی در نحوه مداخله در بافت های تاریخی شهر معاصر ایرانی فراهم کند. به علاوه می توان با اتخاذ رویکردی پراگماتیک که در آن آموزش و فرهنگ سازی اصل قرار می گیرد، امکان رسیدن به مداخلاتی هدفمند برای مکان سازی متناسب با نیازهای جامعه را فراهم کرد.

ادامه ی حیات شهرها به عنوان موجود زنده و ساکنان آن، در گرو تأمین آب موردنیاز است. ظاهرا عوامل متعددی ازجمله افزایش جمعیت، اقلیم و تغئیرات آن، خشک سالی، الگوی مصرف، میزان منابع آب در دسترس و شبکه تأسیسات بر معادله ی تأمین و مصرف آب مؤثرند. آنچه از گذشته تاکنون در روند ها و رویه هاای رایجِ برنامه ریزی، کمتر موردتوجه قرارگرفته است، ارتباط و پیوند میان شیوه برنامه ریزی استفاده از زمین و مسئله آب و تأثیر انکارناپذیر و قابل توجه شیوه ی توسعه شهر بر مسئله آب است. طرح های جامع شهری به عنوان مهم ترین سند توسعه شهر حلقه ی مفقوده ای به نام آب و محدودیت منابع آبی را دارا میباشند؛ این در حالی است که شمار زیادی از شهرهای ایران در سال های اخیر تحت تنش آبی قرارگرفته اند. به نظر می رسد در صورت عدم یکپارچگی در برنامه ریزی استفاده از زمین و آب، طرهای جامع شهری به مانند گذشته به عاملی آگاهانه در تحمیل مصرف آب و فشار بیش ازپیش به منابع آب زیرزمینی تبدیل می گردند. در پژوهش حاضر تلاش بر آن است چارچوب یکپارچه سازی برنامه ریزی استفاده از زمین و آب در مقیاس طرح جامع شهری تبیین و تدوین گردد. در این راستا به منظور شناسایی موانع دستیابی به یکپارچه سازی از مصاحبه های نیمه ساختاریافته و هدفمند از سطوح تصمیم ساز و تصمیم گیر دخیل در روند تهیه، تصویب و بررسی طرح ها به جهت استخراج داده ها استفاده شده است و مورد تحلیل قرارگرفته و مدل موانع یکپارچه سازی پیشنهاد شده است. نتایج مدل حاکی از کلان مقوله های رویه ای، نهادی، محتوایی و قانونی مؤثر بر انعکاس محدودیت و مسائل آب در شیوه ی توسعه شهر در قالب طرح های جامع شهری است. مطالعه موردی نیز بیانگر سیطره ی تفکر رایج در برنامه ریزی استفاده از زمین و آب به عنوان دو مؤلفه مجزا است. رویکرد جدید یکپارچه سازی استفاده از زمین و آب، در پاسخ به افتراق عملکردی میان این دو حوزه، مسئله آب را تابعی از شیوه برنامه ریزی استفاده از زمین دانسته و تصمیم سازی و تصمیم گیری های مشترک و غیر موازی را برای حل مسئله ی فرا سازمانی و چندوجهی آب در بستر توسعه ی شهر را ضروری می سازد.

تحقق کاربری های خدمات عمومی، متضمن کیفیت زندگی شهروندان است. ارزیابی کاربری زمین در طرح های توسعه شهری نشان از عدم تحقق این کاربری ها دارد. هدف مقاله حاضر، کشف علل عمده عدم تحقق این کاربری ها و ارائه چارچوب پیشنهادی بمنظور رفع آن ها است. عدم تحقق کاربری های خدمات عمومی، علیرغم مقدم بودن امر برنامه ریزی بر توسعه و تهیه طرح های تفصیلی بر بستری خالی، یکی از چالش های اساسی در حوزه جنوب غرب مشهد بوده است. بنابراین ابتدا سنجش تحقق این کاربری ها با روش تحقیق کمّی مقایسه ای میان پیشنهادات طرح های تفصیلی این حوزه و وضع موجود، صورت گرفته است. یافته ها نشان از میانگین تحقق 38 درصد سطوح پیشنهادی دارد که به دلایل پیش گفته نمی تواند مطلوب باشد. در ادامه، علل عدم تحقق با استفاده از روش تحقیق کیفی و مصاحبه عمیق با 11 متخصص شهرسازی استخراج و با تکنیک کدگذاری باز و محوری تحلیل گردید؛ یافته ها حاکی از شناسایی 11مقوله محوریست که دراین میان مقوله های «برنامه ریزی بدون توجه به پدیدار مالکیت» و «ضعف و ابهام در قوانین موجود» به عنوان مقوله های ریشه ای اتخاذ گردیدند. سپس با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و برآمده از نتایج مصاحبه ها و مبانی نظری، احصاء نارسایی قوانین مرتبط صورت گرفت و در انتها چارچوب پیشنهادی به منظور پاسخ به دو مقوله ریشه ای استخراج شده، ارائه گردید.