عباس برومند اعلم

امیرعبدالقادر الجزایری چهره ی شاخص جنبش اسلامی در الجزایر و مغرب اسلامی در قرن 19 و دوران استعمار فرانسه به شمار می رود. وی معلم قرآن و شیخ طریقت قادریه، دارای خاستگاه و تربیت صوفیانه بود. او برای جهاد علیه استعمار فرانسه، قبایل الجزایر را متحد کرد و دست به قیام مسلحانه زد؛ به گونه ای که در 1837م فرانسه مجبور شد طی قراردادی به غیر از نوار ساحلی، بقیه ی الجزایر را به او بسپارد. این حضور موفق صوفیه در رأس جنبش اسلامی الجزایر، نقطه ی عطفی در تاریخ جنبش اسلامی منطقه ی مغرب محسوب می شود. هرچند این قرارداد، دوام نیافت و جنگی فرساینده و طولانی به مدت 15 سال به وقوع پیوست و در نهایت فرانسه با همکاری دست نشاندگان خود در مراکش موفق شد عبدالقادر را شکست دهد و پس از دستگیری، تبعید نماید. اگرچه حرکت جهادی او توسط دیگر شیوخ صوفیه و هزاران نفر از مریدان ساکن زوایا و رباط ها استمرار یافت؛ به گونه ای که تسلط نهایی فرانسه بر سرزمین الجزایر بیش از نیم قرن بطول انجامید.

مغرب عربی ، سرزمینی که درمتون تاریخ نگاری ما، ""افریقیه"" نامیده میشود، این سرزمین همانند دیگر نقاط جهان اسلام در معرض پدیده ی مدرنیته و پیامدهای ناشی از آن قرار گرفت. نخبگان اجتماعی در جستجوی راهی برای به سامان نمودن نتیجه این پدیده بودنداما به علت استیلای فرانسه بر تونس در پایان قرن هجدهم و اشغال آن تا نیم قرن بعد، تلاش های آن ها از جمله خیرالدین پاشا بی نتیجه ماند. در این مقاله نخستین کوشش ها جهت سازگاری با مدرنیته با تمرکز بر اصلاحات خیرالدین پاشا مورد بررسی قرار گرفته است.

سرزمین شبه جزیره، پیرامون مهم‌ترین کانون‌های تمدنی تاریخ بشر جای دارد، اما تاریخ باستانی آن بسیار مبهم است و هیچ آگاهی سامان‌مند و و دقیقی درباره روی‌دادهای گوناگون دوره‌های تاریخی این منطقه در دست نیست و از این‌رو، بررسی این گذشته پوشیده، تنها با مطالعه کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌ها و گزارش‌های مکتوب سرزمین‌های هم‌سایه آن و شعرها و گزارش‌های موجود درباره «ایام‌العرب» امکان می‌پذیرد. هم‌چنین، آشنایی با دگرگونی‏های این پیشینه و پیوندهای قبیله‌ها با یک‏دیگر و شناخت گروه‌هایی که در درازنای تاریخ این سرزمین به رقابت می‏پرداختند، برای مطالعه تاریخ آغاز اسلام به‌ویژه دگرگونی‌های دوران زندگی پیامبر اعظم و حوادث سراسر سده نخست هجری ناگزیر می‌نماید؛ زیرا گمان می‌رود که تاریخ آغاز اسلام و نخستین سده هجری، بازتولید بسیاری از رقابت‌ها، هم‌گرایی‌ها یا کشمکش‌های روزگار جاهلیت بوده باشد.

آیا تغییر ساختاری در تاریخ علویان ترکیه و علویان سوریه رخ داده است؟ این پرسشی است که در این مقاله بر آن متمرکز می شویم تا شباهت ها و تفاوت های این دو گروه را تحلیل کنیم.

نصیریه یا همان جامعه علویان سوریه که با بیدارى و قدرت‏گیرى خود در منطقه غرب آسیا در یکى دو قرن اخیر، توجه بسیارى از محققان را به خود جلب کرده‏اند، در قرن سوم هجرى و در زمان حیات امام حسن عسکرى علیه‏السلام و دوران غیبت صغرا در جغرافیاى عراق پا به عرصه وجود گذاردند. محمد بن نصیر نمیرى بنیان‏گذار این فرقه از کسانى بود که با استفاده از موقعیت خود در حلقه یاران عسکریین علیهماالسلام نیز بحران عقیدتى دوران غیبت صغرا، موفق شد با ادعاى بابیت و ادعاهاى گزاف دیگر، جماعتى را به دور خود جمع کند. نیم قرن پس از وى حسین بن حمدان خصیبى چهره شاخص و مؤسس دوم نصیریه بود که با تعالیم وسیع و تبلیغات گسترده خود از طریق سفر به اقصى نقاط جهان اسلام توانست تعالیم نصیرى را با آموزه‏هایى از تصوف بیامیزد و در نهایت با هجرت به شمال شام در پرتو فضاى پر تسامح فرهنگى ناشى از حکومت حمدانیان حلب و به‏ویژه سیف الدوله، هسته اولیه جامعه علویان سوریه را تشکیل دهد. او و جانشینانش با نشرافکار خود توانستند این جامعه را تا دهه‏هاى متمادى گسترش داده، پایه‏هاى حضور خود را در سوریه مستحکم نمایند.