فاس

بنی مرین که دودمانی از قبیلة زناته بودند، با غلبه بر موحدون در فاصلة سده های هفتم تا نهم هجری قمری در منطقة مغرب اقصی ظهور کردند و در پی پیروزی بر تمامی رقبای خارجی و داخلی در این منطقه به قدرت رسیدند. در نتیجة پیروزی های سیاسی بنی مرین، مغرب چند صباحی را در آرامش و ثبات گذرانید و شهرهایش با ساخته شدن مساجد، مدارس، زوایا، کتابخانه ها، حمام ها، بازارها و غیره به عنوان شهرهای شکوفای اسلامی پدیدار گشتند. عصر مرینیان در مغرب اقصی را می توان از درخشان ترین دوره های فعالیت مدارس مغرب نیز به حساب آورد. این در حالی بود که حملة مغول در نیمة دوم سدة هفتم در شرق و ادامة جنگ های صلیبی در مصر و شام، باعث اغتشاش و آشفتگی در مراکز علمی، امور دانشمندان و کتابخانه ها و به دنبال آن نابسامانی در شرایط آموزشی شرق اسلامی گردیده بود. اما ثبات سیاسی حاصل از حکومت بنی مرین، سبب ادامة درخشش نهادهای آموزشی در این بخش از جهان اسلام شد و مغرب توانست در سایة این دولت سهمی داشته باشد در حفاظت از آنچه از علوم اسلامی باقی مانده بود.. مدارس فاس و دیگر بلاد مغرب نیز به برجسته ترین مدارس جهان اسلام، به ویژه از لحاظ ارائة امکانات و خدمات اقامت به طلاب، تبدیل شد و مدارس آموزشی توسط سلاطین در شهرهای مغرب، همچون فاس، سبته، تلمسان، تازا، مکناس، بادس، طنجه، سلا، دارالبیضاء، ازمور، مراکش و اغمات، به وجود آمد. در سایة این مراکز بود که فرهنگ مغرب در سده های میانه توانست به نشاط علمی دست یابد. به نظر می رسد مبانی تعلیم و تربیت مرینی ها با تأکید بر مذهب مالکی، و نیز عملکرد امرای مرینی در تأسیس و حمایت مالی از نهادهای آموزشی، در پیدایش فضای مناسب مذکور تأثیر اساسی داشته است.

فاس یکی از مهمترین، متمایزترین و تأثیرگذارترین پایتخت ها در گستره ی تمدن اسلامی در مغرب الاقصی است که توسط ادریس بن ادریس بن عبدالله (213-187ق./ 828-803م) در میانه سال های 193-192 ق . تأسیس گردید. میزان تأثیرگذاری فرهنگی و تمدنی فاس در مغرب الاقصی معلول عواملی چند از جمله مکان گزینی ژرفنگرانه و دقیق آن می باشد. بر این اساس پژوهش پیش رو به بررسی علل و عوامل جغرافیایی و سیاسی مؤثر بر این مکان گزینی می پردازد. پژوهش به این نتیجه دست یافت که عوامل بازدارنده و تهدیدآفرین سیاسی و جغرافیایی در درون و بیرون قلمرو حاکمیتی ادریس دوم او را برآن داشت که پایتخت خود را از شهر تا اندازه ای دور و غیرراهبردی ولیلی به عنوان مرکز سیاسی بربرهای اوربه در نزدیکی قلمرو امویان اندلس به نقطه ای مرکزی در قلب مغرب الاقصی انتقال دهد. وی در این مکان گزینی موفق شد علاوه بر فاصله گرفتن از مرکز رؤسای جاه طلب قبیله اوربه و استقرار در پایتختی مستقل با ساختارو ماهیتی جدید و نیز مصونیت نسبی در مقابل حملات احتمالی امویان اندلس (422 -138 ق. / 756 1031 م) ، با استقرار در میانی ترین نقطه مغرب الاقصی ضمن رصد مناطق مهم و استراتژیکی مغرب الاقصی و مغرب الاوسط و حرکات حکومت های رقیب بنورستم ( 161- 296ق./ 778- 909م) و بنو مدرار(155-366ق./ 823 977 م) ، بر بخش هایی از اقیانوس اطلس نیز نظارت داشته باشد. در این مکان گزینی برخورداری از موقعیت ممتاز تجاری و سوق الجیشی، موقعیت ممتاز زیست محیطی و نیز مسائل دفاعی برای دستیابی به پایتختی ماندگار و تأثیرگذار در نظر گرفته شده بود.

سفر به عنوان یکی از بهترین راهکارها برای تحول درونی در فرهنگ های مختلف بشر دارای جایگاه ویژه ای است. از آنجا که ارتباط مسافر و مقصد لازمه مسافرتی مطلوب است؛ ایجاد شرایط لازم برای شناخت حیات بومی اصیل مقصد از وظایف مداخله گران در بافت های تاریخی محسوب می شود. عموم بافت های تاریخی که در کشور مراکش دارای زندگی فعال است؛ در حیات خویش وابسته به صنعت گردشگری است. با حضور توریست در بافت نه تنها کاربری های جاری در زندگی عادی و بومی بافت به نفع خواسته های توریست ها تغییرات بنیادی پیدا می کند، بلکه اخلاق و عادات مردم ساکن در بافت نیز توریست پسند می شود. به همین دلیل شخص حاضر در بافت برای درک لایه های اصیل حیات بومی، باید لایه های مختلفی از حیات مصنوعی را کنار بزند. هدف این مقاله ارائه راهکارهایی جهت تقارب گردشگری به حفاظت از حیات اصیل جاری در بافت تاریخی است. روش دست یابی به مدارک، مطالعه میدانی و در تحلیل داده ها از روش تحلیلی-توصیفی استفاده شده است. از جمله مهم ترین راه کارهای احیا می توان به تجمیع خانه های متروک در عمق بافت، به جای تجمیع بناهای در معرض دسترسی گذرهای اصلی اشاره کرد. 

فضاهای باز عمومی شهری نقش مهمی در پیوند عناصر تشکیل دهنده شهر داشته و عامل حیاتی شهر محسوب می شوند. بافت قدیم شهرهای کشور مراکش که موسوم به مدینه هستند به دلیل حفظ ساختار اصیل خود، الگوهای مناسبی برای شناخت و تحلیل فضاهای باز حیات بخش را دربردارند. در میان شهرهای کشور مراکش، فضاهای باز عمومی دو شهر فاس و مکناس نمونه موردهای مورد بررسی در پژوهش حاضر است. در بازدید از مدینه دو شهر فاس و مکناس تفاوت چشم گیری در فضای باز عمومی این دو شهر دیده شد. فضای باز عمومی در این بخش از شهر مکناس با مقیاس های وسیع تر و نسبتا هندسی شکل یافته است در حالیکه این نوع از فضای باز در مدینه شهر فاس دیده نمی شود و اغلب فضاهای باز عمومی، هندسه ای ارگانیک دارند. این تفاوت ها نگارنده را بر آن داشت برای شناخت بهتر از فضاهای باز عمومی در این دو شهر (مدینه ها) با بررسی و تحلیل مشاهدات میدانی به گونه شناسی این نوع فضاها دست یافته، چگونگی آن ها را جستجو کند. انتخاب این دو شهر به دلیل اشتراکاتی چون پایتخت بودن هر دو شهر در دوره هایی از تاریخ مراکش، ثبت هر دو بافت در فهرست آثار تاریخی یونسکو و قرار گرفتن هر دو در یک محدوده جغرافیایی از یک سو و تفاوت های ساختاری در فضاهای باز عمومی آن ها از سوی دیگر صورت گرفته است. شهر فاس با تاریخی کهن و شهرسازی ای منسوب به نوادگان امام حسن مجتبی(ع) به عنوان یک کهن الگوی اسلامی و شهر مکناس به دلیل دربرداشتن نمونه های کامل تری از فضای باز عمومی در مدینه، حایز اهمیت هستند. این تحقیق با هدف رسیدن به یک گونه شناسی برای فضای باز عمومی در دو شهر فاس و مکناس که حاصل از تجربه حضوری در فضا و در مقیاس مدینه هر دو شهر، تلاش می کند زمینه را برای کشف و شناخت عمیق تر از زندگی ساری و جاری در این کالبدها فراهم کرده و بسترساز تحقیقات آتی پیرامون چرایی شکل گیری این تفاوت ها باشد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با جمع آوری و تحلیل اطلاعات مبتنی بر مشاهدات میدانی و تکمیل اطلاعات بر پایه مطالعات کتابخانه ای انجام گرفته است. بررسی و تحلیل انواع فضاهای باز عمومی در فاس و مکناس نشان می دهد فضاهای باز عمومی در مدینه این دو شهر را می توان در گونه های زیر دسته بندی کرد : میادین موجود در بافت مدینه، فضاهای باز مقابل بناهای شاخص، فضاهای باز در محل تقاطع چندین معبر و فضای باز (نیمه باز) در واحدهای همسایگی. فضاهای باز مقابل بناهای شاخص و فضاهای باز در محل تقاطع معابر خود زیر گونه هایی را شامل می شود. مقاله حاضر چگونگی این فضاهای باز و عناصر موجود در هر یک از آن ها را بررسی و تحلیل می کند.