فهرست موضوعات سیاسى در تفاسیر قرآن (مقاله پژوهشی حوزه)

تفاسیر قرآن کریم از منابع مهم اما غیرمستقیم اندیشه سیاسى در گذشته و حال به شمار مى رود. بسیارى از اندیشمندان به علل متفاوت ترجیح داده اند اندیشه سیاسى خود را در خلال تفسیرى که از قرآن ارائه داده اند, اظهار کنند; اما متإسفانه همواره از این منبع غنى در تفسیر اندیشه سیاسى مسلمانان غفلت شده است; همان طور که از سایر منابع غیرمستقیم اندیشه سیاسى نیز تا کنون غفلت شده است به ویژه منابعى مانند: 1. شروح احادیث; 2. کتاب هاى اصول فقه به خصوص مباحث حسن و قبح, استحسان, مصالح مرسله, سد ذرایع و...; 3. دائره المعارف ها, کتب مربوط به ملل و نحل, فرهنگ هاى لغت و معاجم; 4. کتب تاریخى به ویژه تاریخ سیاسى.
البته از ابواب سیاسى کتب فقهى و کلامى استفاده هایى, هر چند اندک, شده است.
ناشناخته بودن, خطى بودن, کمیاب بودن و در خصوص عده اى جهل مرکب, دلایلى است که سبب غفلت و عدم استفاده از این منابع شده است. با وجود اینها اظهار نظرهاى قاطع و نظریه پردازىهایى همچون ((افول اندیشه سیاسى)) و ((در کام اقتدار بودن دین و دانش)) همواره با جسارت تمام صورت گرفته است و تکرار مى شود.
به هر حال هدف این مقاله صرفا نشان دادن این نکته است که اندیشه سیاسى مسلمانان منحصر به کتب کلاسیک و متعارف فارابى, غزالى, نظام الملک, محقق سبزوارى و مانند اینها نیست, حتى کتاب هاى تفسیرى که در بادى نظر اثرى از اندیشه سیاسى در آنها دیده نمى شود, حاوى مباحث اساسى در اندیشه سیاسى است و چه بسا به قول اشتراوس اندیشه هاى سیاسى محورى اندیشمندان در آثارى از این دست نهفته باشد. در این مقاله, مباحث حکومت, امامت, عدالت و شورى در نوزده کتاب تفسیر در مقاطع مختلف تاریخ به ترتیب مجلدات آنها, فهرست شده است. تفاسیر نوزده گانه مذکور به ترتیب حروف الفبا عبارتند از:
1. تفسیر القرآن العظیم: (ابن کثیر) ابوالفدإ الحافظ ابن کثیر الدمشقى (774 ق), چهار جلد, دارالکتب العلمیه, بیروت 1408 ق.
2. احسن الحدیث: سیدعلى اکبرقرشى, دوازده جلد, بنیاد بعثت, تهران 1366.
3. پرتوى از قرآن: سیدمحمود طالقانى, شش جلد, شرکت سهامى انتشار, تهران, 1360.
4. التبیان فى تفسیر القرآن: ابوجعفر محمد بن حسن طوسى (460 ق), ده جلد, احیإ التراث العربى, بیروت, بى تا.
5. التحریر و التنویر: محمد طاهر بن عاشور, سى جلد, الدارالتونسیه, تونس, 1984 م.
6. الجدید فى تفسیر القرآن المجید: محمد سبزوارى, هفت جلد, دارالتعارف, بیروت, 1402 ق.
7. حجه التفاسیر و بلاغ الاکسیر (من لایحضره المفسر التفسیر): سید عبدالحجه بلاغى, ده جلد, دارالکتب العلمیه, قم 1345.
8. فتح القدیر: محمد بن على بن محمد شوکانى, پنج جلد, احیإ التراث العربى, بیروت, بى تا.
9. الکاشف: محمد جواد مغنیه (1400 ق), هفت جلد, دارالعلم للملایین, بیروت, 1981 م.
10. التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب): امام فخرالدین رازى (606 ق), 32 جلد, مطبعه البهیه المصریه, مصر, بى تا.
11. الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل: محمود بن عمر زمخشرى (538 ق), چهار جلد, ادب الحوزه, قم, بى تا.
12. کشف الاسرار و عده الابرار: ابوالفضل رشید الدین میبدى (481 ق), ده جلد, انتشارات امیرکبیر, تهران, 1361.
13. مجمع البیان فى تفسیر القرآن: ابوعلى فضل بن حسن طبرسى (561 ق), ده جلد, انتشارات ناصر خسرو, تهران, 1372.
14. تفسیر المراغى: احمد مصطفى مراغى (1371 ق), سى جلد, احیإ التراث العربى, بیروت, 1985 م.
15. تفسیر القرآن الکریم: (ملاصدرا) محمد بن ابراهیم شیرازى (1050 ق), هفت جلد, انتشارات بیدار, قم 1411 ق.
16. المنار (تفسیرالقرآن الحکیم): انشإ محمد عبده, املإ محمد رشید رضا(1354 ق), دوازده جلد, دارالمعرفه, بیروت, بى تا.
17 ـ المنیر (التفسیر المنیر): وهبه الزحیلى, 32 جلد, دارالفکر المعاصر, بیروت 1411 ق.
18. المیزان فى تفسیر القرآن: سیدمحمدحسین طباطبائى, بیست جلد, جامعه مدرسین, قم, بى تا.
19. تفسیر نمونه: آیه الله ناصر مکارم شیرازى و جمعى از نویسندگان, 27 جلد, دارالکتب الاسلامیه, تهران, 1362.
در این جا به ارائه این فهرست مى پردازیم.
1. تفسیر ابن کثیر
جلد اول: خلافت انسان در زمین, ص 108, آیه 30 بقره; نقل قول شافعى در باب حکم اطاعت از حاکم, ص 110, آیه 30 بقره; کیفیت تعیین امام, ص 110, آیه 30 بقره; کرامیه و حکم وجود همزمان دو امام, ص 111, آیه 30 بقره; حدود اطاعت از اولوالامر, ص 783, آیه 59 نسإ.
جلد دوم: ولایت امام على(ع) بر مومنان, ص 113, آیه 55 مائده.
جلد سوم: طهارت اهل بیت(علیهم السلام), ص 769, آیه 33 احزاب.
جلد چهارم: دوستى اهل بیت, ص 170, آیه 23 شورى.

2. تفسیر احسن الحدیث
جلد اول: مراد از امامت ابراهیم, ص 236, آیه 124 بقره.
جلد دوم: نقش خدا در حکومت حکام, ص 47, آیه 26 آل عمران; اقسام ولایت اولیإ الله, ص 83, آیه 49 آل عمران; فضائل اهل بیت, ص 94, آیه61 آل عمران. جلد سوم: دلایل ولایت حضرت على(ع), ص 93, آیه 55 مائده; غدیر خم و ولایت حضرت على(ع), ص 109, آیه 67 مائده.
جلد ششم: رهبران حق و باطل, ص 116, آیه 71 اسرإ.
جلد هفتم: دلایل ولایت امام على, ص 422, آیه 224 شعرإ.
جلد هشتم: منظور از اولویت پیامبر(ص) بر مومنان, ص311, آیه 6 احزاب.
جلد نهم: اهمیت شورى در اسلام, ص 498, آیه 38 شورى; منظور از اولویت پیامبر(ص) بر مومنان, ص 311, آیه 6 احزاب.
جلد دهم: اهمیت شورى در اسلام, ص 498, آیه38 شورى.
جلد یازدهم: اختیارات امام در قبال اسیران, ص 179, آیه 4 محمد(ص); ولایت مطلقه پیامبر(ص), ص 209, آیه 33 محمد(ص).
جلد دوازدهم: خلافت امام على(ع), ص 274, آیه 7 حشر.

3. پرتوى از قرآن
جلد اول: حقیقت عدالت, ص 54, آیه 2 بقره; خلافت انسان, ص 118, آیه 31 بقره; شرایط امامت, ص 292, آیه 124 بقره; منشإ نیاز انسان به امام, ص 239, آیه 124 بقره.
جلد دوم: نقش سودگران در پیدایش طبقه حاکم, ص 76, آیه 188 بقره.
جلد چهارم: دلایل امامت, ص 200, آیه 4 آل عمران.
جلد پنجم: تفاوت عدل و قسط, ص 51, آیه 18 آل عمران; فضیلت اهل بیت(علیهم السلام), ص 174, آیه 61 آل عمران; ویژگى هاى کارگزاران حکومتى, ص 303, آیه 188 آل عمران; ویژگى رهبران الهى, ص 355, 140 آل عمران; اهمیت شورى, ص 395 و 397, آیه 159 عمران.

4. تفسیر التبیان
جلد اول: امامیه و نص بر امامت ائمه(علیهم السلام), ص 14, مقدمه کتاب; منظور از خلافت آدم, ص 131, آیه 30 بقره; ملایکه و خلافت آدم(ع), ص132, آیه 30 بقره; مفهوم عدل, ص 215, آیه 48 بقره; امامیه و رابطه مقام امامت و نبوت, ص 449, آیه 124 بقره.
جلد دوم: وراثت در امامت, ص 291, آیه 247 بقره.
جلد سوم: مفهوم ولایت, ص 186, آیه 33 نسإ; منظور از اولوالامر, ص 236, آیه 59 نسإ و ص 273, آیه 83 نسإ; دلایل امامت على, ص 559, آیه 55 مائده.
جلد چهارم: تعدد نبى و امام در یک زمان, ص 507, آیه 122 اعراف.
جلد پنجم: نص بر امامت ائمه(علیهم السلام), ص 48, آیه 187 اعراف.
جلد هفتم: نقل نظر جبایى درباره امامت خلفاى راشدین, ص 456, آیه 55 نور; امامت خلفاى راشدین, ص456, آیه 55 نور.
جلد هشتم: فضایل اهل بیت, ص 339, آیه 33 احزاب; امامیه و عصمت اهل بیت, ص 340, آیه 33 احزاب.
جلد نهم: عفو حدود توسط امام, ص 168, آیه 37 شورى; خلافت ابوبکر و عمر, ص 324, آیه 16 فتح; امامت على, ص 326, آیه 16 فتح.
جلد دهم: فضایل اهل بیت, ص 211, آیه 10 انسان.

5. تفسیر التحریر
جلداول: اسماعیلیان و امامت مسلمانان, ص 33, مقدمه; منظور از خلافت آدم(ع), ص 398, آیه 30 بقره; علت خلافت آدم(ع), ص 418, آیه 33 بقره; منظور از امامت ابراهیم(ع), 703, آیه 124 بقره; شرایط امامت, ص 707, آیه 124 بقره; حکم امام فاسق از نظر خوارج و معتزله, ص 707, آیه 124 بقره.
جلد چهارم: اهمیت مشورت, ص 147, آیه 159 آل عمران; احکام مشورت و نظر مالکیه و شافعى, ص 148, آیه 159 آل عمران; قلمرو مشورت, ص 149, آیه 159 آل عمران; ارزش مشاوره, ص 150, آیه 159 آل عمران.
جلد پنجم: مفهوم عدل, ص 94, آیه 58 نسإ; منظور از اولوالامر, ص 97, آیه 59 نسإ; مخالفت با احکام اولوالامر, ص 111, آیه 65 نسإ.
جلد هشتم: قلمرو لزوم رعایت عدالت, ص 166, آیه 152 انعام.
جلد دوازدهم: اختیارات رهبرى, ص 194, آیه 122 هود.
جلد چهاردهم: ارزش عدالت, ص 254, آیه 90 نمل.
جلد بیست و یکم: حدود ولایت پیامبر(ص), ص 267, آیه 6, احزاب.
جلد بیست و ششم: وظیفه حاکم درباره اسیران مشرک از دید مالک و شافعى و اوزاعى, ص 80, آیه 4 محمد.
جلد بیست و هشتم: اختیارات اولوالامر در اجراى احکام, ص 156, آیه 10 ممتحنه; عدالت صحابه, ص 230, آیه 6 حجرات:
جلد سى ام: شرایط رهبرى, ص 180, آیه 12 انفطار.

6. تفسیر الحدید
جلد اول: شرایط آزادى عقیده, ص 326, آیه 256 بقره.
جلد دوم: دلایل خلافت امام على, ص 75, آیه61 آل عمران; فضیلت اهل بیت(ع), ص 76, آیه 61 آل عمران; دلایل ولایت امام على(ع), ص 482, آیه 55 مائده; اهمیت ولایت, ص 498, آیه 67 مائده.
جلد چهارم: قبول ولایت از جانب ظالم, ص 52, آیه 55 یوسف.
جلد پنجم: جانشینى سلیمان و داود(علیهم السلام), ص 224, آیه 16 نمل; نقش مردم در تعیین امام, ص 300, آیه 68 قصص; ولایت ائمه(علیهم السلام), ص 421, آیه 16 احزاب.
جلد ششم: اهمیت گواهى بر ولایت ائمه, ص 493, آیه 26 فتح.

7 ـ تفسیر حجه التفاسیر
جلد اول: خلافت آدم(ع), ص 33, آیه 30 بقره.
جلد دوم: برخورد اهل سنت با ولایت ائمه, ص 161, آیه67 مائده.
جلد سوم: واگذارى اراضى خراجیه از طرف خلفا, ص 5, آیه1 انفال.

8. تفسیر فتح القدیر
جلد پنجم: وظیفه امام درباره اسیران مشرکان, ص 31, آیه 4 محمد; نظر ابوحنیفه و شافعى و اوزعى و مالک درباره امام و اسیران مشرکان, ص 31, آیه 4 محمد.

9. تفسیر الکاشف
جلد اول: شیعه و جانشین پیامبر(ص), ص 23, مقدمه; قلمرو آزادى, ص 34, آیه 5 فاتحه; آزادى بیان, ص 81, آیه 30 بقره; نظر محى الدین عربى در باب عصمت و برکت اهل بیت, ص 88, آیه 35 بقره; مفهوم امام, ص 196, آیه 124 بقره; صفات امام, ص 197, آیه 124 بقره; امامیه و نصب الهى امام, ص 197, آیه 124 بقره; امامت امام على(ع), ص 198, آیه 124 بقره; عصمت اهل بیت(ع) همان; علت مخالفت اشراف قریش با پیامبر(ص), ص 214, آیه 139 بقره.
جلد دوم: فضایل اهل بیت, ص48, آیه 33 آل عمران; وظیفه حاکم در امتناع شوهر از دادن نفقه, ص 316, آیه 34 نسإ; نظر مالک و شافعى در مسإله قبل, همان; مسوولیت حاکم, ص 357, آیه 58 نسإ; منظور از اولوالامر, ص358, آیه 59 نسإ; شیعه و عصمت اولوالامر, ص 359, آیه 59 نسإ; منظور از اولوالامر از دید شیعه و سنى, ص 361, آیه 59 نسإ; عدالت صحابه, ص 388, آیه 81 نسإ; حقیقت عدالت, ص 460, آیه 135 نسإ; ولایت غیرمسلمانان بر مسلمان, ص 466, آیه 141 نسإ.
جلد سوم: شیعه و اختیار حاکم در قضاوت بین اهل ذمه, ص 59, آیه 42 مائده; ولایت امام على و ابلاغ آن توسط پیامبر(ص), ص 97 ـ 98, آیه 67 مائده; آزادى اندیشه, ص 161, آیه انعام.
جلد پنجم: آزادى بیان, ص 24, آیه 9 اسرإ; حکومت امام مهدى(عج) و صالحان روى زمین, ص 302, آیه 105 نسإ; شرایط بهره مندى حاکمان از نصرت خدا, ص 334, آیه 40 حج.
جلد ششم: ولایت پیامبر(ص) بر مومنان, ص193, آیه 6 احزاب; امامیه و عصمت اهل بیت, ص 216, آیه 33 احزاب; ابن عربى و مودت اهل بیت, ص 27, آیه 33 احزاب; شافعى و فضیلت اهل بیت, ص 237, آیه 56 احزاب; منظور از خلافت انسان, ص 375, آیه 26 ص; ابن عربى و خیانت به اهل بیت, ص 522, آیه 23 شورى; منزلت اهل بیت, همان.
جلد هفتم: سیاست جنگى اسلام, ص 78, آیه 35 محمد.

10. تفسیر کبیر
جلد اول: دلایل خلافت ابوبکر, ص 260, آیه 7 فاتحه.
جلد دوم: مفهوم خلافت انسان, ص 165, آیه 30 بقره.
جلد چهارم: مفهوم امامت ابراهیم(ع), ص 42, آیه 124 بقره; راه هاى نصب و تعیین امام, ص 44, آیه 124 بقره; شیعه و خلافت ابوبکر و عمر, ص 45, آیه 124 بقره; امامت فاسق, ص 46, آیه 124 بقره; شیعه و ابوحنیفه و لزوم عصمت امام, ص 47, آیه 124 بقره; ابوحنیفه و حکم قضاوت در حکومت جائر, همان.
جلد ششم: وراثت در امامت, ص 185, آیه 247 بقره; نقش علم و قدرت در رهبرى, ص 186, آیه 247 بقره.
جلد هشتم: ملاک اعطاى حکومت از جانب خدا از نظر معتزله و جبایى و کعبى, ص 6, آیه 26 آل عمران.
جلد دهم: مفهوم عصمت اولوالامر, ص 144, آیه 59 نسإ.
جلد یازدهم: اشاعره و نص بر امامت على, ص 139, آیه 3 مائده; دلایل وجوب نصب حاکم, ص 228, آیه 38 مائده; شافعى و مسوولیت حاکم در قضاوت میان اهل ذمه, ص 235, آیه 42 مائده.
جلد دوازدهم: شیعه و حکم عقیده به خلافت ابوبکر, ص 20, آیه 54 مائده; دلایل صحت خلافت ابوبکر, ص 22, آیه 54 مائده; شیعه و دلایل امامت على, ص26, آیه 55 مائده.
جلد سیزدهم: ولایت خدا بر بندگان, ص17, آیه62 انعام; اقسام حکام, ص 67, آیه 89 انعام; ضرورت حکومت, ص 194, آیه 129 انعام. جلدپانزدهم: وظیفه امام مسلمانان در برابر عهد شکنان, ص 183, آیه 58 انفال; دلایل امامت على, ص 213, آیه 75 انفال. جلد شانزدهم: دلایل امامت ابوبکر, ص 169, آیه 100 توبه; شافعى و حکم دعاى امام براى زکات دهندگان, ص 180, آیه 103 توبه.
جلد بیستم: مفهوم عدل و اهمیت رعایت آن, ص 101 و 102 آیه 90 نحل.
جلد بیست و یکم: امام مردم در قیامت, ص 17, آیه 71 اسرإ; آگاهى ولى خدا از ولایت خود, ص 96, آیه 12 کهف.
جلد بیست و سوم: امامت خلفاى راشدین, ص 41, آیه 41 حج; وظیفه امام در اجراى حدود, ص 143, آیه 2, نور دلایل وجوب نصب امام, ص 143, آیه 2 نور; شافعى و مالک و ابوحنیفه و وظیفه امام در رجم زانى, ص 147, آیه 2 نور; وظیفه حاکم در حد قذف و نظر شافعى, ص 160, آیه 4 نور.
جلد بیست و چهارم: امامت خلفاى راشدین, ص 25, آیه 55 نور.
جلد بیست و پنجم: ولایت پیامبر(ص) بر مومنان, ص 194, آیه 16 احزاب.
جلد بیست و ششم: ضرورت حکومت, ص 199, آیه 26 ص.

11. تفسیر الکشاف
جلد اول: زیدیه و حکم اقتدا به فاسق, ص 119, آیه 26 بقره; خلافت آدم(ع), ص 124, آیه 30, بقره; حکم امامت فاسق, ص 184, آیه 124 بقره; فضیلت اهل بیت, ص 370, آیه 61 آل عمران; مفهوم اولوالامر, ص 524, آیه 59 نسإ.
جلد دوم: شافعى و حکم و عده حاکم در انفال, ص 194, آیه 1 انفال; ابوحنیفه و شافعى و اختیار امام در امام در مورد اسیران کافر, ص 316 ـ 317, آیه 4, محمد(ص); حکم همکارى با دولت باطل, ص 482, آیه 55 یوسف.
جلد هفتم: فلسفه عدم پذیرش حکومت توسط لقمان, ص 490, آیه 14 لقمان.

12. تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار
جلداول: تفاوت خلافت و سلطنت, ص 133, آیه 30, بقره; فضایل جانشینان پیامبر(ص), ص 394, آیه 143 بقره; ابعاد ولایت خدا بر مومنان, ص 702, آیه 257 بقره.
جلد دوم: اهمیت مشورت, ص 324, آیه 159 آل عمران; مفهوم اولوالامر, ص 554 و 561, آیه 59 نسإ; دلایل خلافت ابوبکر, ص 573, آیه 69 نسإ; اقسام عدل, ص 717, آیه 129 نسإ.
جلد سوم: ص 149, آیه 55 مائده; ابلاغ ولایت على(ع) در غدیر خم, ص 181, آیه 67 مائده; خلفاى خدا, ص 541, آیه 165 انعام.
جلد چهارم: مفهوم ائمه کفر, ص 106, آیه 12 توبه.
جلد پنجم: مفهوم امامت, ص 327, آیه 79 حجر; حقیقت عدل, ص 451, آیه 90 نحل.
جلد ششم: جانشینان خدا در زمین, ص 573, آیه 55 نور.
جلد هشتم: امان دادن پیامبر(ص) به مشرکان در اظهار عقیده, ص 3, آیه1 احزاب; مفهوم خلیفه, ص 338, آیه 26 ص.
جلد نهم: شافعى و احمد بن حنبل و اختیارات امام در مورد اسیران, ص 178, آیه 4 محمد; مسوولیت امام در برخورد با اهل بغى, ص 251, آیه 9 حجرات.
جلد دهم: اموال تحت اختیار امام, ص 38, آیه 7 حشر.
13. تفسیر مجمع البیان

جلد اول: خلافت آدم(ع), ص 176, آیه 30 بقره; امامت ابراهیم(ع), ص 380, آیه 124 بقره; شیعه و عصمت امام, همان.
جلد دوم: شرایط رهبرى, ص 613, آیه 247 بقره.
جلد سوم: مفهوم اولوالامر, ص100, آیه 59 نسإ; جبایى و مفهوم اولوالامر, ص 126, آیه 83 نسإ; ولایت على(ع), ص 246, آیه 3 مائده; امامت على(ع), ص 326, آیه 55 مائده; امامت امام على, ص 344, آیه 67 مائده.
جلد چهارم: مقام امامت, ص 729, آیه 142 اعراف; جبایى, شیعه و امامت ائمه, ص 778, آیه 187 اعراف.
جلد پنجم: علت در خواست ولایت از ظالمان توسط یوسف(ع), ص 327, آیه 57 یوسف.
جلد نهم: اختیارات امام در مورد اسیران و نظر شافعى و ابویوسف, ص 147, آیه 4 محمد.

14. تفسیر مراغى
جلد اول: خلافت انسان در زمین, ص 80, آیه 30 بقره; فلسفه خلافت انسان, ص 85, آیه 30 بقره; امامت ظالمان, ص 209, آیه 124 بقره.
جلد دوم: ارزش مشورت, ص 188, آیه 233 بقره; ملاک شایستگى حکومت, ص 218, آیه 246 بقره;
جلد چهارم: فواید مشورت, ص 114, آیه 159 آل عمران.
جلد پنجم: تإثیر شفاعت در حکم عادل و ظالم, ص 110, 85 نسإ; زمینه هاى عدالت در قضاوت, ص 71, آیه 58 نسإ.
جلد یازدهم: مسوولیت امام در گرفتن صدقات, ص 16, آیه 103 توبه.
جلد بیست و یکم: ولایت پیامبر(ص) بر مومنان, ص 130, آیه 6 احزاب.
جلد بیست و پنجم: اهمیت مشورت, ص 53, آیه 38 شورى; حاکمان مصر, ص 128, آیه 28 دخان. جلد بیست هشتم: اختیارات اهل حل و عقد در تدوین قوانین, ص 10, آیه 59 مجادله; عدالت در عالم تکوین و تشریع, ص 152, آیه 12 طلاق.

15. تفسیر ملاصدرا
جلد دوازدهم: ملاک خلافت انسان, ص 300, آیه 30 بقره; علت جعل خلیفه از جانب خدا, ص302, آیه 30 بقره; سر اعتراض فرشتگان به خلافت انسان, ص 306, آیه 30 بقره; فلسفه خلافت انسان, ص 309, آیه 30 بقره; فلسفه خلافت انسان در زمین, ص 367, آیه 33 بقره.
جلد سوم: ضرورت خلیفه خدا در زمین, ص 126, آیه 36 بقره; موجبات تحصیل عدالت, ص 176, آیه 40 بقره.
جلد چهارم: فلسفه اولویت پیامبر(ص) بر مومنان, ص 135, آیه 255 بقره; شرایط امامت, ص220, آیه 256 بقره; امامت امام على, ائمه و امام مهدى(عج), ص 220 ـ 221, آیه 256 بقره; مراتب ولایت خدا و مومنان, ص 227, آیه 257 بقره; فلسفه اختصاص ولایت خدا بر مومنان, همان; رابطه ولایت طاغوت بادورى از ولایت خدا, ص 248, آیه 257 بقره.
جلد پنجم: شرایط احراز رسالت و امامت, ص 38, آیه 14 یس; شرایط وصول انسان به مقام خلافت خدا, ص 310, آیه 71 یس. جلد هفتم: فرق نبى با ولى, ص 379, آیه 9 اعلى.

16. تفسیر المنار
جلد اول: مراد از خلافت آدم(ع), ص 257, آیه 30 بقره.
جلد دوم: مشیت خدا در اعطاى سلطنت, ص 478, آیه 247 بقره.
جلد سوم: مفهوم ولایت, ص 42, آیه 257 بقره.
جلد چهارم: نقش شورى در حکومت اسلامى, ص 45, آیه 104 آل عمران; رهبر در گروه آمران به معروف و ناهیان ازمنکر, ص 47, آیه 104 آل عمران; صفات مسوولان حکومت, ص 85, آیه 118 آل عمران; محدوده مشورت, ص 200, آیه 159 آل عمران; مبانى خلافت عمر, ص 202, آیه 159 آل عمران; شوراى عمر, ص 203, آیه 159 آل عمران; لزوم عمل به تصمیمات شورى, ص 206, آیه 159 آل عمران.
جلد پنجم: ارکان قضاوت عادلانه, ص 172, آیه 58 نسإ; مفهوم اولوالامر و نظر شیعه, ص 180 ـ 181, آیه 59 نسإ; اولوالامر در صدر اسلام, ص 195, آیه 59 نسإ; انتخاب اولوالامر, ص 200, آیه 59 نسإ; قلمرو اجتهاد اولوالامر, ص 211, آیه 59 نسإ; ابن تیمیه و شرایط والى, ص 217, آیه 59 نسإ; اهمیت عدالت, ص 455, آیه 135 نسإ.
جلد ششم: حکم خروج بر امام جائر, ص 366, آیه 34 مائده; امامت على از دیدگاه شیعه, ص 443, آیه 56 مائده; خلافت على, ص 464, آیه 67 مائده.
جلد هفتم: امامت غیرمجتهد, ص 196, آیه 102 مائده; حدود حاکمیت علما بر مردم, ص 442, آیه 52 انعام.
جلد هشتم: اقسام ولایت خدا, ص 38, آیه 3 اعراف; ولایت ظالم بر ظالم, ص 100, آیه 129 انعام.
جلد نهم: خلافت على و نظر شیعه, ص 122, آیه 142 اعراف.
جلد دهم: مفهوم ائمه کفر, ص 191, آیه 12 توبه; شیعه و عصمت اهل بیت ص 378, آیه 31 توبه; حکم آزار اهل بیت, ص 521, آیه 61 توبه; ولایت منافق بر منافق, ص 541, آیه 71 توبه.
جلد یازدهم: عدالت صحابه, ص 17, آیه 100 توبه; آزادى دین, ص 254, آیه 23 یونس; ولایت تکوینى اولیإ الله, ص 229, آیه 2 یونس; اهمیت عدالت, ص 269, آیه 2 یونس; رابطه کرامات با ولایت, ص 448, آیه 64 یونس.
جلد دوازدهم: رابطه ایمان و وراثت, ص 84, آیه 47 هود; حکم اطاعت از حاکم, ص 180, آیه 113 هود.

17. تفسیر المنیر
جلد اول: خلافت انسان, ص 127, آیه 30 بقره; حکم نصب حاکم و راه هاى تعیین امام, ص 129, آیه 30 بقره; ولایت ظالمان, ص 309, آیه 124 بقره; حکم اخذ مال از حاکم ظالم, همان.
جلد دوم: کیفیت قصاص از حاکم, ص 116, آیه 178 بقره.
جلد چهارم: حکم مشورت هاى پیامبر(ص), ص 143, آیه159 آل عمران; حکم هدیه گرفتن حاکم, ص 151, آیه 161 آل عمران.
جلد پنجم: اهمیت عدالت اجتماعى, ص 124, آیه 58 نسإ; مفهوم اولوالامر و نظر شیعه, ص 126, آیه 59 نسإ; حقوق متقابل حاکم و مردم, ص 128, آیه 58 نسإ; مرجع رفع خصومت میان حاکم و مردم, ص 129, آیه 59 نسإ; خلافت ابوبکر, ص 148, آیه 69 نسإ; اهمیت عدالت, ص 314, آیه 135 نسإ
جلد ششم: مالک و ابوحنیفه و اختیار امام در کیفر محارب, ص 161 و 163 و 164, آیه 33 مائده; ابوحنیفه و مالک و شافعى و وظیفه امام در حکمیت بین اهل ذمه, ص 198 و 201, آیه 42 مائده.
جلد هشتم: حکم قربانى کردن براى استقبال از حاکم از دید حنفیه, ص 24, آیه 121 انعام; نیاز انسان به حکومت, ص 49, آیه129 انعام.
جلد دهم: جانشین پیامبر(ص), ص 220, آیه 40 توبه.
جلد یازدهم: اختیارات حاکم در اخذ زکات, ص 27, آیه 103 توبه.
جلد سیزدهم: حکم همکارى با دولت باطل, ص 12, آیه 55 یوسف.
جلد چهاردهم: مفهوم عدل, ص 212, آیه 90 نحل; اقسام عدل, ص 224, آیه 90 نمل.
جلد پانزدهم: کیفر تخلفات رهبران جامعه, ص 136, آیه 75 اسرإ.
جلد شانزدهم: مسوولیت حاکم در حمایت از مردم, ص 32, آیه 95 کهف.
جلد هجدهم: مالک و وظیفه حاکم در حد قذف, ص 145, آیه 4 نور.
جلد نوزدهم: وظیفه حاکم در قبال مردم, ص 286, آیه 20 نمل; قبول عذر مردم توسط حاکم, ص 289, آیه 27 نمل.
جلد نوزدهم: اهمیت مشورت, ص 297, آیه 32 نمل.
جلد بیست و یکم: ولایت پیامبر(ص), ص 245, آیه 6 احزاب; لزوم مشورت حاکم درباره جنگ, ص 281, آیه 27 احزاب; وظایف حاکم در مسائل جنگ, ص 281, آیه 9 احزاب.
جلد بیست و سوم: مسوولیت حاکمان, ص 188, آیه 26 ص.
جلد بیست و پنجم: اهمیت مشورت, ص 81, آیه 38 شورإ.
جلد بیست و ششم: اختیارات حاکم در مورد اسیران, ص 89, آیه 4 محمد(ص); مالکیه و شافعیه و حنیفه و اختیارات حکام در مورد اسیران, ص 92, آیه 4 محمد(ص).
جلد بیست و هشتم: حکم اقامه نماز جمعه بدون اذن امام و نظر ابوحنیفه, ص 208, آیه 9 جمعه.

18. تفسیر المیزان

جلد اول: امامت ابراهیم(ع), ص 267, آیه 124 بقره; مقام امامت, ص271, آیه 124 بقره; شرایط امامت, ص 272, آیه 124 بقره; عصمت امام, ص 274 بقره; امامت و هدایت, ص 275, آیه 124 بقره.
جلد دوم: اختیارات اولوالامر, ص 93, آیه 196 بقره; هدف از حکومت, 287, آیه 247 بقره.
جلد سوم: اقسام حکومت, ص 142, آیه 27 آل عمران; ضرورت حکومت, ص 145, آیه 27 آل عمران.
جلدچهارم: اداره جامعه بر اساس رإى اکثریت, ص 98, آیه 200 آل عمران; حدود آزادى, ص 166 ـ 117, آیه 200 آل عمران; عوامل تغییر سیستم هاى حکومتى, ص 119, آیه 200 آل عمران; اختیارات رهبر, ص 121, آیه 200 آل عمران; رهبر جامعه اسلامى, همان; تفاوت روش حکومتى اسلام با سایر حکومت ها, 119, آیه 200 بقره; آزادى فکر و عقیده, ص130, آیه 200 آل عمران; آزادى اجتماعى, ص 255, آیه 19 نسإ; اطاعت از اولوالامر, ص 388, آیه 59 نسإ; مفهوم اولوالامر, ص 392, آیه 59 نسإ; عصمت اهل حل و عقد, ص 393, آیه 59 نسإ.
جلد پنجم: مراد از اولوالامر, ص 22, آیه 83 نسإ; نعمت ولایت, ص 181, آیه 3 مائده; نتایج اعراض از اهل بیت, ص 274, آیه 15 مائده; مقام رهبران بنى اسرائیل, ص363 آیه 44 مائده; مفهوم ولایت, ص 368, آیه 51 مائده.
جلد ششم: مفهوم ولایت, ص 6, آیه 55 مائده, ولایت محمد(ص), ص 7, آیه 55 مائده; ولایت على(ع), ص 8, آیه 55 مائده; مفهوم ولایت, ص 11, آیه 55 مائده; ولایت تکوینى و تشریعى خدا, ص 12, آیه 55 مائده; ولایت تشریعى محمد(ص), ص 13, آیه 55 مائده; ابلاغ ولایت على(ع) به وسیله پیامبر, ص 48, آیه 67 مائده; نیاز جامعه به حاکم, ص 48, آیه 67 مائده; حدود آزادى فرد در جامعه, ص351, آیه 118 مائده.
جلد دهم: مفهوم ولایت, ص 88, آیه 62 یونس; محدوده آزادى اجتماعى, ص367 ـ 370, آیه 88 هود.
جلد سیزدهم: امامان حق و باطل در قیامت, ص 165, آیه 71 اسرإ; ولایت خدا, ص 317, آیه 44 کهف; ولایت شیطان در تدبیر امور, ص 326, آیه 51 کهف.
جلد چهاردهم: ولایت اهل بیت, ص 119, آیه 98 طه; امامت و هدایت, ص 304, آیه 73 انبیإ; مقام ولایت, همان; مفهوم به ارث بردن زمین توسط صالحان, ص 330, آیه 105 انبیإ.
جلد پانزدهم: وعده خدا به حکومت امام عصر(عج), ص 155, آیه 55 نور; مفهوم خلافت انسان در زمین, ص 383, آیه 62 نمل; حکم اطاعت از حکام, ص 391, آیه 62 نمل; ولایت على(ع), ص 406, آیه 89 نمل.
جلد شانزدهم: ولایت پیامبر بر مومنان, ص 276, آیه 6 احزاب.
جلد هفدهم: خلافت داود(ع), ص 194, آیه 26 ص.
جلد هجدهم: مسوولیت امام, ص 106, آیه 27 زخرف; اختیارات امام درباره اسیران جنگى, ص 227, آیه 4 محمد(ص).

19 ـ تفسیر نمونه
جلد اول: مفهوم خلافت انسان در زمین, ص 172, آیه 30 بقره; شرایط رهبر, ص 308, آیه 74 بقره; مفهوم امامت, ص 437, آیه 124 بقره; اهمیت امامت, ص 437, آیه 124 بقره; امامت و هدایت, ص 438, آیه 124 بقره; تفاوت امامت و نبوت و رسالت, ص 440, آیه 124 بقره; امامت ابراهیم(ع), ص 441, آیه 124 بقره; شرایط امام, ص 442, آیه 124 بقره; لزوم نصب الهى امام, ص 444, آیه 124 بقره; ابوحنیفه و اختصاص امامت به علویان, همان.
جلد دوم: شرایط رهبر, ص 172, آیه 247 بقره; اراده خدا در ظهور و سقوط حکومت ها, ص 365, آیه 26 آل عمران; ولایت تکوینى اولیإ الله, ص 422, آیه 49 آل عمران; سرنوشت اهل کتاب در حکومت امام عصر(عج), ص 432, آیه 55 آل عمران; راه شناخت رهبر حق از باطل, ص 484, آیه 79 آل عمران; تعیین خلیفه از سوى خدا, ص 488, آیه 81 آل عمران.
جلد سوم: نسبت امر به معروف و آزادى, ص 40, آیه 104 آل عمران; صفات رهبر, ص 142, آیه 159 آل عمران; اهمیت مشورت, ص 144, آیه 159 آل عمران; اعتبار شوراى عمر, ص 147, آیه 159 آل عمران; مفهوم اولوالامر, ص 435, آیه 59 نسإ; لزوم مدیریت واحد پس از مشورت, ص 148, آیه 159 آل عمران; اهمیت عدالت در حکومت 431, آیه 58 نسإ,
جلد چهارم: اهمیت رهبر, ص 11, آیه 75 نسإ; مفهوم اولوالامر, ص 30, آیه 83 نسإ; وظایف رهبر, ص 34, آیه 84 نسإ; ولایت اهل بیت, ص 268, آیه 3 مائده; اهمیت عدالت, ص 301, آیه 8 مائده; اهل کتاب در زمان حکومت امام مهدى(عج), ص 319, آیه 14 مائده; دلایل امامت على(ع), ص 432, آیه 55 مائده; شبهات آیه ولایت, ص 426, آیه 55 مائده; استناد على(ع) به آیه ولایت, ص 431, آیه 55 مائده.
جلد پنجم: وظیفه پیامبر براى انتخاب خلیفه, ص 2, آیه 67 مائده; مشکلات رهبران صالح, ص 212, آیه 34 انعام; ولایت و امنیت, ص 321, آیه 82 انعام; شرایط نبوت و امامت, ص 431, آیه 124 انعام.
جلد ششم: تفاوت عدل و قسط, ص 143, آیه 29 اعراف; تفاوت امامت و نبوت, ص 341, آیه 142 اعراف; دلایل خلافت على(ع), ص 343, آیه 142 اعراف.
جلد هفتم: حکمت تعلق خمس به اهل بیت(ع), ص 174, آیه 41 انفال; لزوم مبارزه با ائمه کفر, ص 308, آیه 12 توبه.
جلد هشتم: حکم حمایت از رهبران اسلامى, ص 185, آیه 120 توبه; لزوم تحقیر دشمن توسط رهبران دینى, ص351, آیه 71 یونس.
جلد نهم: قلمرو اطاعت از حاکمان, ص 263, آیه 113 هود.
جلد دهم: حکم پذیرش حکومت از سوى والى جائر, ص 7, آیه 55 یوسف; شرایط مدیریت, ص 10, آیه 55 یوسف; نعمت آزادى, ص 277, آیه 6 ابراهیم.
جلد یازدهم: شرایط رهبر, ص 136, آیه 88 حجر; اهمیت عدالت, ص 332, آیه 76 نحل; اهمیت عدل, ص 336, آیه 90 نحل.
جلد دوازدهم: نقش رهبر در جامعه, ص 201, آیه 71 اسرإ; محبت رهبران دینى به مردم, ص 348, آیه 6 کهف; شرایط رهبر, ص 540, آیه 95 کهف.
جلد سیزدهم: امکان امامت در کودکى, ص 28, آیه 12 مریم; شرایط رهبر, ص191, آیه 36 طه; تفاوت مقام نبوت و امامت, ص 455, آیه 73 انبیإ; معیار شناخت امام حق از باطل, ص 456, آیه 73 انبیإ.
جلد چهاردهم: ویژگى هاى رهبران دینى, ص 280, آیه 69 مومنون; شرایط مشروعیت حکومت دموکراسى, ص 283, آیه 70 مومنون; حکومت صالحان در زمین, ص530, آیه 55 نور.
جلد پانزدهم: اهمیت وحدت رهبرى, ص 129, آیه 51 فرقان; رابطه دین و سیاست, ص 420, آیه 16 نمل; فرق حکام الهى با حاکمان جور, ص 436, آیه 19 نمل; آزادى در حکومت سلیمان(ع), ص 442, آیه 22 نمل.
جلد شانزدهم: شرایط مدیریت, ص 66, آیه 26 قصص; انواع امام, ص 91, آیه 41 قصص; روش حکومت على(ع), ص 179, آیه 83 قصص.
جلد هفدهم: ویژگى رهبران خدایى, ص 169, آیه 24 سجده; حدود ولایت پیامبر(ص) بر مومنان, ص 201, آیه 6 احزاب; وراثت در امامت, ص 209, آیه 6 احزاب.
جلد نوزدهم: حکومت دموکراسى, ص 263, آیه 26 ص ; وظایف حکومت, ص 265, آیه 26 ص; ابزار حکومت دارى, ص 290, آیه 35 ص; آزادى اندیشه از دیدگاه اسلام, ص 415, آیه 18 زمر.
جلد بیستم: اهمیت و محدوده مشورت, ص 462 و 463, آیه 38 شورى.
جلد بیست و دوم: اهمیت نظم در پیروى از رهبر, ص 147, آیه1 حجرات.
جلد بیست و چهارم: اهمیت عدالت, ص 43, آیه 11 ممتحنه; حدود اطاعت از رهبر, ص 49, آیه 12 ممتحنه.
جلد بیست و هفتم: شرایط رهبر, ص 110, آیه 11 ضحى.
1. دانش آموخته حوزه علمیه قم و پژوهشگر پژوهشکده اندیشه سیاسى اسلام.