مطالعات دفاع مقدس و نبردهای معاصر

دفاع مقدس نقطه عطفی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران می باشد که متأثر از عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و مدیریتی به پیروزی رسید. هدف از این نوشتار، ارائه الگوی عوامل فرهنگی اجتماعی دفاع مقدس است. روش پژوهش، از نوع تحلیل مضمون می باشد.  برای تحلیل داده ها از سه نوع کدگذاری توصیفی، تفسیری و یکپارچه سازی استفاده شد. کدها در نهایت از طریق تطابق همگونی در داده ها، اعتبارسنجی گردید. بنا بر یافته های این پژوهش، مهم ترین عوامل اجتماعی دفاع مقدس شامل وحدت و همبستگی، اخوت و برادری، نقش امام ره، حضور در صحنه، میهن دوستی، بسیج اقشار مختلف و نیروهای اجتماعی، عزت و سربلندی، امر به معروف و نهی از منکر، حضور زنان، سالخوردگان، جوانان، روحانیون، نقش دانشجویان، فرهنگیان، اقوام، کارگران، الگوها و نهادهای انقلابی و عوامل فرهنگی شامل ایمان و توکل، ولایت مداری، تاب آوری، ایثار، اخلاص، روحیه انقلابی، روحیه جهادی، بصیرت، نمادها، تبلیغات و هنر بود. نتایج پژوهش برای مراکز تبلیغاتی و فرهنگی نیروهای مسلح احصاء گردید.

«پاسدار» مفهومی آشنا در معارف اسلامی و به تبع آن در گفتمان انقلاب اسلامی است؛ مفهومی که در برهه های مختلف از صدر اسلام تاکنون بر مصادیق فراوانی بار شده و نمونه های در تزار فراوان برای آن می توان بیان نمود. اساساً مفهوم «پاسدار» و «پاسداری» زمانی معنا پیدا می کند که با پدیده و موجود زنده و باارزشی مواجه باشیم و به همین دلیل از جوانب مختلف مورد تهدید قرار گرفته باشد؛ در این شرایط است که وجوب «پاسداری» مشخص و معین می گردد. سؤال اساسی اینجاست که چه کسی با چه شرایط و ویژگی هایی می تواند از آن پدیده با ارزش - که در اینجا منظور انقلاب اسلامی است- پاسداری نماید؟ این سؤال در راستای تحقق هدف تعیین شاخص های پاسدار تراز انقلاب اسلامی مطرح شده است. در این مقاله با قرار دادن شهید حاج قاسم سلیمانی به عنوان مورد مطالعه، سخنان امام خامنه ای (مد ظله العالی) را در خصوص ایشان به عنوان «شاخص پاسدار تراز» اعتبار کرده ایم. براین اساس با بهره گیری از روش اسنادی و دلفی پس از احصاء فرمایشات و تحلیل و تائید آنان، شاخص های پاسدار در تراز انقلاب اسلامی تعیین و توصیف شده است. برخی از مهم ترین این شاخص ها از قرار اخلاص، شجاعت، پشتکار و جدیت در انجام کار، حاضر و آماده در میدان بودن و غیره مشخص گردید.

دانشجویان تربیت معلم همانند سایر اقشار در دوران هشت ساله دفاع مقدس حضور فعالی داشته اند. بررسی ها نشان می دهد که از میان شهدای والامقام دفاع مقدس، تعدادی دانشجویان مراکز تربیت معلم بوده اند. با توجه به اهمیت حفظ ارزش های دفاع مقدس و آرمان شهدا، پژوهش حاضر به منظور بررسی و تحلیل وصیت نامه شهدای تربیت معلم خراسان جنوبی صورت گرفته و برای رسیدن به این منظور از روش تحلیل محتوا و بررسی اسنادی استفاده شده است. واحد تحلیل متن، وصیت نامه های شهدا می باشد. با توجه به ماهیت پژوهش، از روش نمونه گیری در دسترس استفاده شد. ۱۲ وصیت نامه شهدای تربیت معلم، مورد بررسی قرار گرفت. داده های حاصل از بررسی و تحلیل وصیت نامه های شهدا با روش گال و همکاران مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفتند. یافته های حاصل از تحلیل وصیت نامه ها در ۸ مضمون اصلی «فلسفه حضور در جبهه»، «نگاه شهدا به امام خمینی (ره)»، «اهمیت دادن به مسجد و مراسمات»، «رسالت دانشجو معلمان»،«رهنمود برای مردم»، «حرمت پدر و مادر»، «رعایت حجاب و مسائل اسلامی» و «انتقال فرهنگ عاشورایی» دسته بندی شد. به طوری که می توان از یافته های پژوهش نتیجه گرفت که شهدا با نگاه ژرف به اهمیت رسالت خطیر دانشجومعلمان ضمن انتقال اهمیت تربیت درست نسل آینده در وصیت نامه های خود، بر گرفتن انتقام خون شهدا از دشمن تأکید کردند و مسائلی همچون توجه به مراسمات و اهمیت قائل شدن و حضور مستمر در مساجد، رعایت حجاب توسط خواهران و توجه ویژه به ایام محرم جزء وصیت شهدا به دانشجومعلمان و مردم می باشد.

نسبت بین عقلانیت و رویدادهایی چون دفاع مقدس از جمله پرسش های اساسی در اندیشه و فلسفه سیاسی به ویژه در عصر جدید به شمار می آید. یقیناً عمل سیاسی مبتنی بر عقلانیت همواره به عنوان یکی از مقومات جامعه، در حیات گذشته و امروز بشر مورد توجه متفکران سیاسی قرار داشته و دارد. از ابتدای وقوع انقلاب اسلامی، برخی تلاش داشته و دارند پیروزی های شکل گرفته به ویژه در مقطع جنگ را مساوی با نوعی تندروی و رادیکالیسم و نیز مغایر با عقلانیت، معنا کنند. در این میان امام خامنه ای (مدظله العالی)  به عنوان یک حکیم و دانشمند جهان اسلام، معتقدند دفاع مقدس از ابتد ا تا انتها یکی از «عقلانی ترین و مد برانه ترین حرکات ملت ایران» بوده است. برای شناخت این گزاره، باید به این پرسش که الگوی عقل در دفاع مقدس در اندیشه حضرت امام خمینی (ره) چیست؟ پاسخ گفت. این تحقیق از نوع کاربردی و با رویکرد آمیخته است که به روش کتابخانه ای و با تحلیل محتوا و نظریه پردازی داده بنیاد به صورت کمی و کیفی انجام گرفته است. براساس منظومه فکری حضرت امام خمینی (ره) عقل در دفاع مقدس در ابعاد و مؤلفه های ارکان (خرد جمعی، اعتماد به امداد الهی، رعایت اصول تصمیم گیری و ...)، مبانی و جهت سازها (قرآن، احادیث اهل بیت، ولایت فقیه، آموزه های دینی و ...)، موانع و چالش ها (استکبار، ضعف ایمان، غرور، اختلاف و ...)، اهداف (تقویت روحیه، انسجام، آرامش به مردم و...) دستیابی به وحدت فرماندهی، پرهیز از غرور، تنبیه متجاوز، ورود به خاک عراق و ابتکار و خلاقیت را تسهیل می کند.

دفاع مقدس یکی از درخشان ترین و مهم ترین بخش های تاریخ انقلاب اسلامی و از بزرگ ترین افتخارات ملّت ایران در تاریخ کشور است. «پشتیبانی» بخش مهمی از دفاع مقدس بود که مدیریت آن تأثیر بسیار زیادی در جبهه ها داشت. در سال 1365 و در بحبوحه جنگ ایران و عراق، به دلیل اینکه شورای عالی دفاع به واسطه حجم عملیاتی خود قادر نبود مسئله پشتیبانی جنگ را حل وفصل کند، شورای عالی پشتیبانی جنگ برای تنظیم روابط قوای سه گانه و هماهنگی و رسیدگی به وضعیت پشتیبانی جبهه ها و تأمین و تدارک نیروها تشکیل شد. اعضای این شورا توسط امام خمینی (ره) انتخاب و معرفی می شدند و این شورا دارای اختیارات وسیعی بود. با توجه به فقدان محتوای پژوهشی در خصوص عملکرد شورای مزبور، تحقیق حاضر به دنبال پاسخ به این سؤال است که نقش شورای عالی پشتیبانی جنگ در دفاع مقدس چه بوده است؟ فرضیه محققان این است که شورای عالی پشتیبانی جنگ از طریق ساماندهی نیروهای مردمی و تأمین امکانات مادّی، نقش مؤثر و اساسی در پشتیبانی انسانی و تدارکاتی دفاع مقدس داشته است. این تحقیق بر مبنای نتایج، از نوع کاربردی است و داده ها از منابع معتبر به روش کتابخانه ای و اسنادی گردآوری شده است. برای تجزیه وتحلیل داده ها نیز از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است.

شهید و شهادت، از محوری ترین مقوله های قدسی و استعلایی اسلام و خصوصاً مذهب تشیع محسوب می شوند. مقوله هایی که در زمان معاصر و در روند شکل گیری جریان انقلاب اسلامی سال 1357 و جنگ تحمیلی هشت ساله پس ازآن، از صورتی غریب و نامأنوس به مصداقی آشنا و تجربه روزمره افراد و جامعه مبدل شد. پس از پایان جنگ و با ایجاد فاصله زمانی و فراز و نشیب های فراوان در شیوه حکمرانی، غفلت و از یاد بردن آرمان ها و اهداف شهدا، به عنوان خلائی جدی از سوی افکار عمومی جامعه، خصوصاً جریانات مردمیِ انقلابی و مذهبی، ادراک می شد. در همین راستا و با توصیه های مؤکد رهبر انقلاب مبنی بر فراموش نشدن آرمان ها، اهداف و مسیر شهدا، تدفین شهدا در سطح شهرها و در مکان های مختلف آن، در دستور کار مسئولان و متصدیان امر قرار گرفت. عملی که از همان آغاز و در روند انجام تاکنون، در کانون مباحث و بعضاً انتقادات بین گروهیِ افراد مختلف، در جامعه نیز بوده است. گروه هایی که هرکدام به تناسب نوع نگرش، در نهایت در ذیل طیفی از موافقان تا منتقدان بر زوایای مختلف این عمل، قرار می گیرند. ما در این پژوهش، بر آن هستیم تا با رویکرد کیفی و روش مردم نگاری روایی و تحلیل گفتمانی و با کمک مصاحبه های باز و موردی، در کنار ابزارهای مشاهده، مشاهده مشارکتی، بررسی اسنادی و...، کلیدی ترین نگرش های این گروه و طیف ها را، نسبت به امر تدفین شهدا در سطح شهر جمع آوری و توصیف کرده و تحلیلی مختصر از چگونگی منطق عملکردی هر یک، ارائه دهیم.

فیلم نامه ویلایی ها و دیده بان درمورد افرادی است که با موقعیت های دشوار محیط زندگی، نبرد می کنند. این افراد اگرچه فاقد تشخص فردی هستند اما بسان رودهایی با مسیرهای جداگانه در نقطه خودشناسی و خودسازی، حول محور زمان متمرکز می شوند و شباهت کلی میان این افراد از سرگذراندنِ فرایند انتظار و گام نهادن در وادی معرفت و معنویت است.این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی (براساس دیدگاه ژرار ژنت) به بررسی کارکردهای زمان در دو فیلم نامه برتر جشنواره مقاومت -دیده بان و ویلایی ها- پرداخته است. برآیند این مطالعه نشان می دهد در این فیلم نامه ها، زمان به مثابه بستر وقوع روایت و ابزار حرکت در روایت محسوب می شود. فعل مضارع اخباری، زمان روایت در هردو اثر است که هم مناسب نقل داستان و وقایع است و  هم برای بیان استمرار داشتنِ مبارزه در راه حق می باشد. زمان حسی، اغلب سرعت روایت فیلم نامه ها را کم کرده و لحظاتی را برای همذات پنداری با شخصیت های مهم و کلیدی فراهم می کند. نویسندگان برای تصور دغدغه ها، عواطف و زندگی شخصی افراد از صحنه های تأثیرگذار و پر از تعلیق  و تداعی بهره برده اند و این موضوع نشان می دهد که نویسندگان از این دلالت های زمان روایی غافل نبوده و عامدانه آنها را در آثار خود به کار برده اند.

در اغلب بحران ها به ویژه جنگ، کاهش تلفات انسانی، شرط اصلی پیروزی است. توسعه علوم پزشکی و استفاده از امکانات پیشرفته و تجهیز نفرات به آخرین فناوری های روز پزشکی، منجر به کاهش نقاط ضعف و افزایش عوامل پیروزی درجنگ می گردد. پژوهش حاضر با هدف واکاوی نقش وزارت بهداشت و درمان درجنگ، تلاش کرده تا با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از اسناد و منابع دست اول و دوم و روایت افراد مطلع، پشتیبانی این وزارتخانه از نیروهای درگیر جنگ در مقطع تاریخی 1359 تا 1367 را گزارش کند. با شروع جنگ تحمیلی، نظام بهداشت و درمان در هماهنگی با دیگردستگاه ها، درگیرمسائل جنگ شد. نتایج نشان می دهد که  توسعه آموزش بهداشتی و درمانی، توسعه بیمارستان و بخش های بیمارستانی در مناطق درگیر، ارائه خدمات درمانی بهداشتی به مجروحین بمباران شیمیایی و هوایی، ایثارگران، مهاجرین، آوارگان، پناهندگان، اسیران، تامین کادر درمانی و بهداشتی و تامین دارو و تجهیرات پزشکی جبهه ها و همچنین هماهنگی و اعزام مجروحین به خارج از کشور از مهمترین گونه های عملکرد تخصصی، و از سوی دیگر، جمع آوری و ارسال کمک های نقدی، کالایی به جبهه، اقدامات حقوقی و قانونی برای ایثارگران و دانشجویان شاهد و گسترش خدمات به جامعه برای بالابردن رضایتمندی از مهمترین گونه های عملکرد عمومی این وزارتخانه بوده است. همچنین  ابتکار و خلاقیت، پویایی و انعطاف پذیری سریع، قدرت تصمیم گیری و آزادی عمل منطقی و مؤثر درصحنه عمل، سازماندهی متناسب با رزم و جذب نیروهای خلاق و نوآور، مدیریت و فرماندهی وکنترل انقلابی، حفظ روحیه خطر پذیری و جسارت  به عنوان ویژگی های کنشگری بهداشت و درمان در جنگ  احصاء گردید.

هر کشوری با مسائل متعدد و متکثر مواجه است که حل آن ها منوط به داشتن مدلی برای تعیین اولویت ها، تبیین زوایای مسائل، طراحی راه حل ها و غیره است. ازآنجایی که اقتضائات کشورها با یکدیگر متفاوت می باشد؛ نیازمند مدل بومی متناسب با اقتضائات خود هستیم. ایران پسا انقلاب اسلامی با اقتضائات نشأت گرفته از سه گانه ایرانیت، اسلامیت و مدرنیته با مسائل پیچیده ای مواجه شد. در این میان، دفاع مقدس دربردارنده دانشی کارآمد و بومی در شناخت و حل مسائل پیچیده، تجربه شده است؛ این درحالی است که این دانش، ضمنی است و برای تبدیل شدن به دانش صریح نیازمند بررسی، تعمیق و مدل سازی می باشد. در مقاله حاضر با بررسی تجربیات زیسته فرماندهان دفاع مقدس و نحوه مواجهه ایشان با مسائل پیچیده و با استفاده از راهبرد تحلیل مضمون و مصاحبه های نیمه ساختاریافته با 8 نفر از خبرگان دوران دفاع مقدس، 180 شناسه، 31 مضمون پایه، 8 مضمون سازمان دهنده شناسایی و سپس با استفاده از روش ISM، مدل ساختاری تفسیری آن را ارائه شده است. نتایج نشان داد به منظور مواجهه با مسائل پیچیده در دفاع مقدس از الگویی 8 مرحله ای شامل شناخت وضعیت مطلوب، جمع آوری اطلاعات، تجزیه وتحلیل وضع موجود، کشف و شناسایی مسائل، محیط شناسی، ایده پردازی، برنامه ریزی اقدام و ارزیابی و اثرسنجی استفاده شده است و این الگو قابل تسری به سایر عرصه های مدیریتی مورد نیاز در انقلاب اسلامی می باشد.

برگزاری مراسم یادوراه در همه جای دنیا از جمله مناسک ها و مراسم هایی است که به شدت مورد توجه دولت و مردم آن جامعه است؛ کشور ما هم در این بین از این امر مستثنی نبوده و پس از اتمام جنگ یادواره هایی جهت تجلیل از مقام شهدا صورت پذیرفته است، اما بنظر می رسد آنچنان که انتظار می رود به یک الزام و الگوی مطلوب برگزاری دست پیدا نکرده است. براین اساس سوال پژوهش بطور خلاصه چنین است که برای برگزاری الگوی مطلوب برگزاری یادوراه دفاع مقدس می بایست چه الزاماتی را در نظر گرفت؟ روش تحقیق کیفی و با استفاده از تحلیل تماتیک انجام شده است و جمع اوری داده ها به روش مصاحبه های عمیق و هدف دار انجام پذیرفته است. یافته ها: از 13 مضمون اصلی برگرفته از داده های پژوهش به 4 مضمون یکپارچه شامل: اجراهای نهاد محور، اجراهای مبتنی بر دانش عموم و متخصصان، اجراهای جزمحور مبتنی و اجراهای هنرمحور مبتنی برتخصصی سازی حوزه های هنر است؛ در ادامه این 4 مضمون فراگیر حول یک مضمون کلی و فراگیر مولفه ها و الزامات الگوی مطلوب برگزاری یادواره دفاع مقدس رسیده است. پژوهش حاکی از آنست که برای رسیدن به یک الگوی موفق می بایست؛  برنامه های ساختاری متفاوت از دیدگاه ها و حوزه های متفاوت فکری و با پوشش هزینه و تبلیغاتی عادلانه بایکدیگر رقابت کنند تا مخاطب بتواند با آزادی انتخاب از میان آنها انتخاب کند. نهادسازی تخصصی و علمی در جهت اغناء برنامه ها، براین اساس هر حوزه دپارتمان ها و بودجه مشخص خود را دارا است که ذیل یک دپارتمان اصلی بتواند قدرت بسط و توسعه خود را داشته باشد. پرهیز از هرگونه انحصارگرایی در طرح ایده و اجرا ساخت شبکه ای نهاد مردم محور که بتوانند در طرح و ایده بایکدیگر همگام و همدل باشند.

نماد پردازی یکی از جریان های مهم ادبی است که در ادبیات دفاع مقدس، از بازتاب و جایگاه ویژه ای برخوردار است. چنانکه مخاطب با مطالعه این نمادها و کهن الگوها، ضمن رمزگشایی از آن ها به التذاذ ادبی دست یافته و با معیارها و سبک و اندیشه نویسنده آشنا می گردد. کهن الگوهایی که طی سال های متمادی به ضمیر ناخودآگاه انسان به ارث رسیده است و در شکل و هیئت نمادها متبلور شده اند. راضیه تجار، ازجمله نویسندگان معاصر و پرکار در حوزه ادبیات دفاع مقدس است. وی داستان های زیادی از زندگی و ایثار رزمندگان و شهدا نوشته است. او با کاربرد نمادهای مقاومت، نظیر گل سرخ، کبوتر، پرنده و رود، دریا و ماه و... به توصیف هنرمندانه ای از ویژگی های شهدا و رزمندگان پرداخته و آنان را به آینده ای روشن و پیوستن به عرصه های مبارزه تشویق کرده است. هدف از این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی، انجام گرفته است، واکاوی نمادهای طبیعی مقاومت در سه اثر منتخب راضیه  تجار و تجزیه وتحلیل و معرفی آن هاست. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که راضیه تجار با هفت دسته از نمادهای طبیعی، در این سه اثر، به نمادپردازی پرداخته است و کتاب «گمان مبر که شعله بمیرد» متعلق به دهه هشتاد که دهه طلایی آثار تجارمی باشد، به دلیل فنی تر شدن داستا ن های دفاع مقدس در این دهه، بالاترین میزان کاربرد نمادهای طبیعی مقاومت را به خود اختصاص داده است و کتاب «ستاره من» متعلق به دهه هفتاد به دلیل عینی تر بودن داستان های جنگ در دهه های نخستین کمترین میزان کاربرد نمادها را به خود اختصاص داده است.

یکی از ضروری ترین لوازم در جهت حفظ، جلوگیری از انحراف و ارتقای هر پدیده ای، ارزیابی مستمر آن پدیده و استخراج مشکلات و چالش های موجود و تلاش در برطرف کردن آنهاست. راهیان نور نیز به عنوان مهم ترین فناوری نرم بهره برداری از ثروت عظیم دفاع مقدس، از این قاعده مستثنا نیست و هر روز نیاز به ارزیابی و حرکت به سوی نوبه نو شدن دارد. این پژوهش با هدف ارزیابی و استخراج شبکه مسائل راهیان نور دانشجویی، انجام شده است. این پژوهش ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر نوع داده ها و تجزیه وتحلیل آن ها در زمره پژوهش های ترکیبی قرار می گیرد. جامعه آماری تحقیق شامل مسئولین اردویی بسیج دانشجویی استان ها، مسئولین نهادها و قرارگاه های استانی و کشوری مرتبط با موضوع و مسئولین کاروان های اعزامی به اردوهای راهیان نور دانشجویی است. در فاز نخست برای جمع آوری داده های موردنیاز از مصاحبه نیمه ساختاریافته با 115 نفر از اعضای جامعه آماری و برای تجزیه وتحلیل داده ها از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. این یافته ها با استفاده از پنل خبرگی اعتبارسنجی شده اند و بر مبنای یافته های مزبور یک پرسشنامه مقایسات زوجی تهیه شده و برای جمع آوری داده های مورد نیاز فاز دوم از آن استفاده شده است. در این فاز از پژوهش، پرسشنامه مزبور مجدداً در اختیار بیست نفر از اعضای جامعه آماری قرار گرفته و داده های جمع آوری شده با استفاده از روش مقایسات زوجی تجزیه وتحلیل شده اند. نتایج پژوهش نشان داد عواملی همچون نگرش و دیدگاه کلی در مورد اردوی راهیان نور دانشجویی، برنامه ریزی های اجرایی پیش از اردو، وسیله نقلیه و مسیر و اسکان، خدمات رفاهی، ضعف اجرایی مسئولین کاروان ها، ضعف در راهبری و پشتیبانی راهیان نور دانشجویی، تغذیه و سلامت محورهای کلی مسائل پیش روی سفرهای راهیان نور دانشجویی در حوزه عملکردی می باشند و از موضوعاتی همچون ضعف معرفتی مسئولین کاروان ها و ضعف مؤلفه های محتوایی راهیان نور دانشجویی می توان به عنوان مسائل اساسی پیش روی این سفرها در سطح گفتمانی نام برد.