شهر پایدار

رویکردهای متفاوت برنامه ریزی فضایی روشی برای معنا بخشی جهان پیرامونی ما است. رویکرد پویش ساختاری–کارکردی یکی از رویکردهایی است که در سال های اخیر در جامعه جغرافیدانانِ ایران درباره معنا بخشی به برنامه ریزی فضایی بر اساس محتوای اجتماعی و فضایی کشور ایران مطرح شده است. برخی از جنبه های روش شناسی رویکرد مذکور در سال 1395 و در مقاله ای با نام ”برنامه ریزی فضایی با رویکرد پویش ساختاری–کارکردی“ (برنامه ریزی) که در فصلنامه آمایش و برنامه ریزی فضا منتشر شد، مورد تحلیل و تفسیر قرار گرفت. استدلال کلی مقاله مذکور این بود که دو مفهوم فضا و انسان به مثابه مهم ترین ارکان برنامه ریزی فضایی در رویکرد پویش ساختاری-کارکردی بر اساس پیش فرض های متناقض مفهوم سازی شده است. مؤلف رویکرد مذکور در مقاله ای که در سال 1397 با عنوان ”نقد علمی و نقد پویش ساختاری–کارکردی“ (نقد علمی) در فصلنامه جغرافیا منتشر شد، محتوا و شیوه تحلیل ها را در ”برنامه ریزی“ به سبب عدم دقت در فرایند ترجمه و در ارجاع به منابع علمی، استناد به منابع علمی ثانوی و عدم فهم محتوا و متن رویکرد پویش ساختاری–کارکردی نقد کرد. هدف مقاله حاضر این بود که پاسخ هایی را در ارتباط با انتقادهای مطرح شده در نقد علمی نسبت به مباحث مطرح شده در ”برنامه ریزی“ ارائه کند.

جهت دست یابی بهتر به اهداف رشد هوشمند شهری نیاز به سنجش میزان تطابق محدوده های مختلف جغرافیایی با اصول و شاخص های رشد هوشمند شهری احساس می شود، بر همین اساس هدف از تحقیق حاضر سنجش میزان انطباق محلات شهر مشهد با رشد هوشمند شهری است. ازاین جهت در پژوهش حاضر با استفاده از روش وزن دهی سوآرا (SWARA) و روش رتبه بندی واسپاس (WASPAS) و همچنین به کارگیری سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) به تحلیل و ارزیابی 26 شاخص رشد هوشمند شهری در 156 محله شهر مشهد و سپس رتبه بندی هر یک از محلات این شهر از نظر میزان انطباق با شاخص های رشد هوشمند شهری پرداخته شده است. روش تحقیق مورداستفاده در این پژوهش توصیفی – تحلیلی است. نتایج تحلیل ها بیانگر این نکته است که محلات آزادشهر، 10 دی و کوه سنگی به ترتیب دارای بالاترین رتبه و در مقابل محلات شهید باهنر، موعود و کشاورز دارای پایین ترین رتبه از نظر انطباق با شاخص های رشد هوشمند شهری بوده اند. از نظر شاخص های موردپژوهش، محلات شهر مشهد بیشترین انطباق را با اصل کاربری اراضی مختلط و کم ترین انطباق را با اصل ایجاد فرصت های متنوعی از حمل ونقل دارا می باشند. همچنین، نحوه پراکندگی محلات سازگار با رشد هوشمند شهری دارای وضعیتی نسبتاً متمرکز است که تا حدی نشان دهنده بی عدالتی فضایی در شهر مشهد می باشد، به طوری که عمدتاً محلات شرق، جنوب و شمال غربی شهر مشهد، کم ترین انطباق را با شاخص های رشد هوشمند شهری دارند. درنتیجه می توان گفت که وضعیت میزان انطباق محلات شهر مشهد با شاخص های رشد هوشمند شهری متوسط و تا حدودی نسبتاً کم می باشد.

هدف این پژوهش شناسایی متغیرهای کلیدی و پیشران های اثرگذار بر آینده مسئله آب در شهر اصفهان و تدوین سناریوهای پیش روی شهر اصفهان در مسئله آب می باشد. روش تحقیق حاضر به مثابه پژوهشی کاربردی و با بهره گیری از رویکرد عدم قطعیت های بحرانی به ارائه سناریوهای آینده آب در اصفهان پرداخته است. برای جمع آوری داده ها از روش مطالعات کتابخانه ای و پانل خبرگان استفاده شده است. با استفاده از نظر خبرگان 20 عامل کلیدی در قالب پنج پیشران یعنی ۱. قیمت آب، ۲. سرمایه گذاری در فناوری های نوین، ۳. سیاست های آب، ۴. جمعیت شهرنشین و ۵. زیرساخت های آب، دسته بندی شدند. در مرحله بعد، دو پیشرانِ سیاست های آب و سرمایه گذاری در فناوری های نوین به عنوان عدم قطعیت های بحرانی مبنای تدوین سناریوهای شهر اصفهان در حوزه آب قرار گرفتند و درنهایت چهار سناریو تدوین شد. سناریوی اول نبرد برای آخرین جرعه روایتگر وضعیتی است که اصفهان با خشک سالی شدید روبرو خواهد بود؛ سناریوی دوم آب هست ولی کم، وضعیتی را نشان می دهد که سیاست های آب آینده گرا هستند و چالش های بلندمدت را نادیده نمی گیرند، اما فناوری به مثابه راهکاری برای حل مشکلات این حوزه کنار گذاشته شده است؛ سناریوی سوم آب هست ولی برای ثروتمندان روایتگر یک دوقطبی بر سر دسترسی به آب است؛ و سناریوی چهارم اصفهانِ سبز وضعیتی را توصیف می کند که مدیران و مسئولین شهری با در نظر گرفتن پتانسیل فناوری های نوین در مدیریت بهینه مصرف آب و با اتخاذ سیاست های آینده نگاری، به شهری سبز که مطلوب اقشار مختلف جامعه باشد، تحقق می بخشند. نتایج نشان می دهد که پیشران ها و سناریوها نشان می دهند که مهم ترین عوامل تعیین کننده وضعیت آینده آب در شهر اصفهان نه عوامل محیطی، بلکه عوامل مربوط به تصمیمات انسانی هستند.

با پیشرفت های شگرف در حوزه بهداشت و سلامتی در دهه های اخیر تصور نمی شد که در قرن 21 شیوع ویروس کرونا ازلحاظ اندازه و گسترش بتواند شهرهای جهان را با چنین بحرانی مواجه سازد. پژوهش حاضر باهدف ارزیابی میزان اثربخشی راهبردهای مجموعه مدیریت شهری شهر رشت در مقابله با ویروس کرونا انجام گرفته است. روش تحقیق پژوهش حاضر کمی است و جمع آوری اطلاعات از طریق پیمایشی و اسنادی صورت پذیرفته است. با مطالعات مبانی نظری و پیشینه تحقیق، 8 معیار و 53 شاخص شامل نقش شهرداری ها، نقش شهروندان، مدیریتی و اجرایی، درمانی - مراقبتی، نظافتی - بهداشتی، اقتصادی، آموزشی - فرهنگی، حمل ونقل و فضای عمومی استخراج شد. تعداد 391 پرسش نامه به صورت آنلاین میان ساکنین شهر رشت توزیع گردید. برای تحلیل داده ها از آزمون های کولموگروف اسمیرنوف تک نمونه ای و فریدمن در نرم افزار SPSS استفاده شد. سپس با استفاده از نرم افزار Smart PLS3 به مدل سازی و تحلیل پژوهش پرداخته شده است. ضریب مسیر منتهی به معیار پنهان "نظافتی - بهداشتی" قوی ترین تأثیر را دارا می باشد (949/0). این بدین معنی می باشد که معیار نظافتی – بهداشتی تأثیری قوی بر اثربخشی میزان راهبردهای مجموعه مدیریت شهری دارد. معیارهای اقتصادی و درمانی - مراقبتی به ترتیب با ضرایب مسیر 916/0 و 910/0 دارای قوی ترین تأثیر می باشند. این سه معیار و شاخص های ذیل آن ها توسط شهروندان شهر رشت به عنوان معیارهای مهم تعیین شده اند. ضدعفونی کردن ساختمان های پرازدحام اداری و عمومی، مناسب سازی فروشگاه ها و میدان ها میوه و تره بار (ایجاد نظم فضایی و ...)، تعبیه مکان هایی برای شست وشوی دست ها و ... ازجمله کارهایی است که در این دوران می توان انجام داد و مجموعه مدیریت شهری باید تمرکز خود را بر این موضوعات عطف نماید و بعدازاین مسئله به اقتصاد و معیشت مردم بپردازد.

رفتار شهروندان در قبال محیط زیست و ارزش های اخلاقی آنان در تعامل با طبیعت ازجمله مسائلی است که در کیفیت زندگی شهری و زیست پذیری پایدار شهرها اهمیت دارد. در تحقیق حاضر با نمونه گیری طبقه بندی شده تصادفی، ساکنان شهر گرگان ازنظر رفتارهای حامی محیط زیست و ارزش های اخلاقی موردبررسی قرار گرفتند. ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه بود که روایی آن از طریق روایی صوری و پایایی با آزمون کرونباخ مورد تائید قرار گرفت. اطلاعات جمع آوری شده با نرم افزار آماری SPSS18 تجزیه وتحلیل شدند. نتایج نشان داد که شاخص رفتارهای حامی محیط زیست در حد متوسط بود و از این نظر تفاوتی بین زنان و مردان وجود نداشت. با افزایش سن، رفتارهای حامی محیط زیست بیشتر می شد، اما سطح تحصیلات ارتباطی با آن نداشت. تحقیق حاضر نشان داد همبستگی معنی دار بین رفتارهای حامی محیط زیست با گرایش به ارزش های انسان محور و خدامحور وجود نداشت، اما با تقویت زیست بوم محوری، رفتارهای حامی محیط زیست کاهش می یافت. این نتایج تأییدی بر شکاف بین ارزش های اخلاقی و رفتار هست که در آن، رفتارها ارتباطی با باورهای محیط زیستی ندارند. با توجه به نتایج، پیشنهاد می شود تسهیلات لازم به منظور کاهش هزینه رفتارهای حامی محیط زیست در اختیار شهروندان قرار داده شود.

مطالعه برنامه ریزی ها نشان می دهد بسیاری از برنامه های توسعه به خاطر داشتن تفکر تک بعدی و در نظر نگرفتن روابط شهر و روستا و عدم مدیریت یکپارچه با شکست مواجه شده اند. در نظر نگرفتن روابط شهر و روستا و عدم تعامل میان مدیران شهری و روستایی مانعی برای شکل گیری مدیریت یکپارچه بوده و پی آمد آن قطبی شدن توسعه، عدم تعادل منطقه ای، روستا گریزی، رشد سریع و بدون برنامه شهرها گردیده است. در این راستا پژوهش حاضر با هدف ارائه الگو حکمروایی یکپارچه روستایی – شهری برای شهرهای حوزه شمالی استان ایلام انجام شده است. برای این منظور 9 شاخص انسجام و ترکیب نگری، انسجام فضایی، تعامل و پیوند میان مدیریت شهری و مدیریت روستایی، مشارکت جویی، اجماع گرایی، مسئولیت پذیری، پاسخگویی، عدالت و برابری و شفافیت با نماگرهای متناسب مورد ارزیابی قرار گرفت. روش پژوهش توصیفی – تحلیلی می باشد. جامعه آماری مدیران شهری و شوراهای شهر و روستا می باشند که در این میان  322 نفر به عنوان نمونه آماری انتخاب گردیدند. داده ها با استفاده از مدل معادلات ساختاری و نرم افزار pls مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. بررسی ضرایب مسیر نشان می دهد که تعامل و پیوند میان مدیریت روستایی و شهری (هم افزایی) با ضریب 854/0 بیشترین امتیاز را کسب نموده و شاخص انسجام فضایی با ضریب 839/0 در رتبه دوم قرار دارد. شاخص انسجام ترکیب نگری با ضریب 791/0 درجه سوم میزان اثرگذاری بر شکل گیری حکمروایی یکپارچه روستایی-شهری را به خود اختصاص داده است و شاخص مشارکت جویی با 770/0، شاخص اجماع گرایی با 728/0، شاخص پاسخگویی با 696/0، شاخص مسئولیت پذیری با 678/0، شاخص شفافیت با 637/0 و شاخص عدالت و برابری با 604/0  به ترتیب در جایگاه چهارم تا نهم میزان تاثیرگذاری بر شگل گیری حکمروایی یکپارچه روستایی-شهری قرار گرفته اند.

تغییرات فرهنگی و کالبدی یکی از اشکال فرایندهای مدرنیزاسیون و جهانی شدن در کشورهای توسعه یافته محسوب می شود که امروزه پیامدهای حاصل از این فرایندها در شهرهای کشورهای درحال توسعه نیز افزایش یافته است. این پیامدها در چند مقیاس شهری قابل بررسی است که یکی از آن ها محله های شهری است. نوشته پیش رو به بررسی تأثیر مدرنیزاسیون و جهانی شدن در دو محله امیریه و زعفرانیه تهران و علت تفاوت های آن ها در ساختار کالبدی و هویت فرهنگی می پردازد. روش پژوهش به صورت کمی و استراتژی آن علّی است. ابزار گردآوری اطلاعات پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای، روش میدانی و تکنیک پرسشنامه است. روش نمونه گیری برمبنای مدل تصحیح شده کوکران است که در هر محله 60 پرسش نامه توزیع شده و پرسش ها درباره هویت فرهنگی از ساکنان محله، مسئولین شهرداری و سرای محله ها و بررسی ساختار کالبدی بر مبنای مشاهدات میدانی است. تجزیه، تحلیل و مقایسه داده ها با استفاده از آزمون های آماری Friedman و T انجام است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که به علت بافت و ساختار مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دو محله و ازآنجایی که جهانی شدن و مدرنیزاسیون مناطقی با توان ها و پتانسیل های بالاتر اطلاعاتی را کانون توجه قرار می دهد، محله زعفرانیه در مقایسه با محله امیریه، بیشتر از فرایندهای مدرنیزاسیون و جهانی شدن تأثیر پذیرفته است و پیامدهای آن ها در تولید فضای این محله از منظر ساختار کالبدی و هویت فرهنگی بسیار مشهود است.

بحران شیوع ویروس کرونا سبب شده برخی اصول انضباط های فکری مورد تردید قرار گیرد. اتخاذ راهبردهای جدید، تصمیم گیران را با چالش مواجه ساخته است. این مقاله به اکتشاف مهم ترین راهبردها به صورت مدلی ساده برای جامعه ایران در مواجه با چالش این پدیده در زمینه های معماری و شهرسازی می پردازد. با توجه به ابهامات درمانی، نحوه و سرعت عمل ویروس و توزیع واکسن، لازم است تا افزون بر زمینه های نظری، عرصه های عملی پاسخگوی این نوع بحران ها باشد. هدف، بسترسازی برای تولید دانش در این زمینه است. چراکه برخی ادعاهای شهرسازی برآمده از این پدیده، تازگی کاذب رسانه ای داشته یا برآمده از استدلال های نادرست است. مبتنی بر نظریه بر پایه ایی و با روش تحلیل محتوا، داده های دست اول از متون حاصله از اتاق فکر و جلسات خبرگان معماری-شهرسازی کشور، جمع آوری و با مطالعات کتابخانه ای و اسکیس های ترسیمی دانشجویان تحصیلات تکمیلی طی یک ترم به اشباع نظری رسیده است. «چالش»، «پیامد» و «راهبردهای محتوایی» با کدگذاری «آزاد»، «محوری» و «منتخب» به کمک نرم افزار اطلس تی آی تحلیل و مدل سازی شده است. یافته ها حاکی است که زمینه راهبردهای محوری برخاسته از چالش های منتخب پنج گانه، در طیفی وابسته از کمتر کالبدی (شامل اقتصادی-اجتماعی، مدیریتی-مشارکتی و فرهنگی-آموزشی)، تا بیشتر کالبدی (شامل برنامه ریزی-طراحی، زیرساختی-شبکه ای) قابل دسته بندی است. راهبردها در زمینه هایی مثل مسکن، مشارکت، مردم سالاری دینی، آموزش، بهره گیری از اصول طراحی و برنامه ریزی با رویکردهای سلامت محور و توسعه زیرساخت های فناوری و حمل ونقل عمومی به دست آمده است. بااین وجود، یافته ها و راهبردهای دوران پساکرونا مغایرتی با دوران پیشاکرونا نداشته ولی فرصتی ویژه برای کشور است. بیشترین وجه اشتراکی زمینه ها، کنش های دوگانه هویتی است. در این تجربه زندگی، هویت آدمی بیشتر در کنش های سیال و دوگانه فضا-زمان، عمومی-خصوصی، باز-بسته، مشهود-نامشهود، محلی-جهانی، سنت-مدرنیته، مریی-نامریی و حضور-غیاب چند جهانی شده است. همچنین حکمروایی سلامت محور شهری راهبرد اصلی گرد هم آورنده سایر راهبردهاست

تغییر و تحولات سریع شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه منجر به پیدایش انواعی از بحران ها شده به طوری که موضوع توسعه ی برنامه ریزی شده به یکی از مهمترین چالش های پیش روی مدیران و برنامه ریزان شهری تبدیل شده است. در این رابطه، کلان شهر کرج به عنوان نمونه ای از کلان شهرهای کشور باوجود تمرین طرح های توسعه شهری از دیرهنگام، همواره با مسائلی همچون دگرگونی شتابان و رشد بی برنامه و انفجاری، گسترش ساخت و سازها در اراضی کشاورزی، بروز ناهنجاری ها و کج روی های اجتماعی، افت کیفیت زندگی و فقدان امکانات زیستی و خدمات موردنیاز در پهنه هایی از شهر، دست به گریبان بوده است. لذا پرداختن به مشکلات و نارسایی های طرح های توسعه شهری در جهت تنظیم و مدیریت توسعه (پایدار) کلانشهرهای کشور به ویژه کلان شهر کرج ضرورت ویژه ای دارد. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است که با به کارگیری مجموعه متنوعی از ابزارها به جمع آوری، بازتنظیم و تجزیه و تحلیل اطلاعات می پردازد. در این پژوهش از ابزار فیش برداری و مصاحبه نیمه باز برای جمع آوری اطلاعات، از ایده های کارشناسان و مطابقت با مطالعات قبلی برای بررسی روایی داده ها، و از روش های تحلیل از جمله روش تحلیل محتوا و تحلیل سلسله مراتبی برای تجزیه و تحلیل داده ها استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش شامل کارشناسان خبره نهادهای مرتبط با مدیریت و برنامه ریزی شهری کرج می باشد؛ و روش انتخاب نمونه ها، روش نمونه گیری غیرتصادفی گلوله برفی است. مبتنی بر یافته های پژوهش، می توان گفت مفاد و محتوای طرح های تهیه شده با آنچه که در شرح خدمات و چارچوب طرح-های توسعه شهری کرج دیده می شود، فاصله قابل توجهی دارد. همچنین علاوه بر فاصله مذکور، ادبیات توسعه پایدار نه در چارچوب و نه در محتوا به خوبی گنجانده و پردازش نشده است. لذا ضروری است در فرایند تهیه و محتوای طرح های توسعه شهری به عنوان یکی از ابزارهای دستیابی به توسعه و تدوین برنامه توسعه همه جانبه و برقراری تعادل میان ابعاد مختلف توسعه، بازنگری اساسی صورت پذیرد.این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است که با به کارگیری مجموعه متنوعی از ابزارها به جمع آوری، بازتنظیم و تجزیه و تحلیل اطلاعات می پردازد. در این پژوهش از ابزار فیش برداری و مصاحبه نیمه باز برای جمع آوری اطلاعات، از ایده های کارشناسان و مطابقت با مطالعات قبلی برای بررسی روایی داده ها، و از روش های تحلیل از جمله روش تحلیل محتوا و تحلیل سلسله مراتبی برای تجزیه و تحلیل داده ها استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش شامل کارشناسان خبره نهادهای مرتبط با مدیریت و برنامه ریزی شهری کرج می باشد؛ و روش انتخاب نمونه ها، روش نمونه گیری غیرتصادفی گلوله برفی است.مبتنی بر یافته های پژوهش، می توان گفت مفاد و محتوای طرح های تهیه شده با آنچه که در شرح خدمات و چارچوب طرح-های توسعه شهری کرج دیده می شود، فاصله قابل توجهی دارد. همچنین علاوه بر فاصله مذکور، ادبیات توسعه پایدار نه در چارچوب و نه در محتوا به خوبی گنجانده و پردازش نشده است. لذا ضروری است در فرایند تهیه و محتوای طرح های توسعه شهری به عنوان یکی از ابزارهای دستیابی به توسعه و تدوین برنامه توسعه همه جانبه و برقراری تعادل میان ابعاد مختلف توسعه، بازنگری اساسی صورت پذیرد.

در قرن حاضر با ظهور تکنولوژی های نوین و هوشمند در حوزه فن آوری اطلاعات در کلان شهر تهران، تغییرات بسیاری در زندگی شهرنشینان رخ داده است و این توجه اندیشمندان را به مفهوم "کیفیت زندگی هوشمند" جلب کرده که نتیجه آن بازنگری و ارائه ابعاد و شاخص های موثر در سنجش آن در کلان شهر تهران است. با توجه به اهمیت کیفیت زندگی در نظام برنامه ریزی، توجه به مفهوم هوشمندی و گسترش تأثیر آن در عامل مذکور بیش ازپیش مطرح می گردد. هدف از این پژوهش دستیابی به یک مدل ساختاری، ترتیب اهمیت و ضریب تأثیر ابعاد و شاخص های کیفیت زندگی هوشمند شهری از طریق معادلات ساختاری با رویکرد حداقل مربعات جزئی (PLS) در کلان شهر تهران می باشد. مناطق یک، شش و نوزده شهرداری تهران به عنوان جامعه آماری و حجم جامعه آماری نیز چهارصد نفر می باشد. بر اساس نتایج حاصله تمامی ابعاد هفتگانه پژوهش ارتباط معناداری با عامل کیفیت زندگی هوشمند شهری جهت سنجش و ارزیابی آن دارند. همچنین در راستای بیان میزان اهمیت این ابعاد در مناطق مختلف، عامل انسجام و مشارکت اجتماعی در منطقه یک، آموزش عمومی در منطقه شش و عامل مصرف منابع و محیط زیست در منطقه نوزده تهران بالاترین رتبه را به خود اختصاص داده اند. لذا می توان گفت که توسعه شهرها تحت تأثیر توسعه روزافزون فن آوری اطلاعات و ارتباطات در نقاط مختلف دنیا است اما این موضوع نباید باعث نادیده گرفتن تفاوت ها و خواسته های مردم مختلف گردد.