۱.
کلید واژه ها:
ابن تیمیه تأویلات قرآن جعل حدیث روایات فریقین نظریه بطون
ابن تیمیه ( م 728 ق) دانشمند أثر گذار مذهب سلفیه ، از منتقدان نظریه بطن و تأویل ، تأویلات شیعیان را مردود دانسته و قائل است که روایت پیامبر اکرم (ص) مبنی بر این که قرآن دارای ظهر و بطن است ، مجعول از سوی شیعیان است که از هیچ راوی مورد اعتمادی در جوامع روایی روایت نشده است ؛ بر این اساس در راستای پاسخ به این شبهه ، با روش توصیفی - تحلیلی با تبیین مفهوم صحیح بطن و تأویل، به اثبات بطن و تأویل از دیدگاه آیات و تحلیل روایات دال بر بطن و تأویل قرآن از دیدگاه فریقی نپرداخته شده است . یافته های پژوهش حاصل از این است که تصریح روایات وارده در کتب فریقین ، وجود لایه های باطنی برای آیات قرآن را به اثبات رسانده ، و تفاوت نگرش در تبیین ماهیت بطن و تأویل موجب اختلاف دیدگاه ها شده است .
۲.
کلید واژه ها:
تحلیل انتقادی شک یقین تضاد سیاق
واژه ظن از واژگان کلیدی قرآن کریم است که از ابعاد مختلف اعتقادی، اخلاقی و فقهی حائز اهمیت است. یکی از مسایل پردامنه درباره این واژه، اختلاف در مفهوم شناسی آن در سیاق های مختلف قرآنی است. سه دیدگاه اصلی در این باره وجود دارد. طبق دیدگاه رایج، بسیاری از مفسران و پژوهشگران، معنای اصلی ظن را گمان دانسته اند؛ اما واژه ظن را به ویژه در ده آیه بر خلاف ظاهر این آیات به یقین تفسیر کرده اند، زیرا معنای اصلی ظن را در این آیات مناسب ندانسته اند. این پژوهش تلاش کرده است تا به تحلیل انتقادی تفسیر ظن به یقین در آیات قرآن کریم بپردازد. باور به اعجاز لفظی و استعمال حکیمانه الفاظ در آیات قرآن کریم، پذیرش چنین نگاه تفسیری را در این آیات دشوار می سازد. بر این اساس در گام نخست به بررسی گزارش های لغوی و تحلیل انتقادی شواهد و دلایل لغویان پرداخته است، زیرا گزارش های لغوی در بسیاری اوقات مبنای تحلیل های تفسیری بوده است و نشان داده است که معنای اصلی ظن یعنی گمان در تمام استعمالات این ماده لغوی دیده می شود و شواهد شعری مطرح در اثبات مفهوم علم و یقین برای لفظ ظن، با همان معنای اصلی ظن یعنی گمان قابل تبیین است. آن گاه بر پایه این تحلیل لغوی به بررسی مفهوم لغوی ظن و تفسیر آن در آیات اختلافی با تاکید بر سیاق آیات پرداخته است. در نهایت آنکه روشن شده است که کاربرد ظن با همان معنای اصلی خودش در تمام آیات قرآن کریم قابل دفاع است و در تناسب کامل با سیاق آیات است.
۳.
کلید واژه ها:
عایشه دائره المعارف قرآن الیور لیمن حضرت خدیجه ازدواج های پیامبر
دائره المعارف قرآن با سرویراستاری الیور لیمن یکی از جدیدترین پژوهش های قرآنی مستشرقان است. نوشتار حاضر بررسی مقاله «عایشه» نوشته الیورلیمن در دائره المعارف قرآن است. نویسنده در این مقاله بدون توجه به نظرات دیگر، در زمینه دوشیزه یا بیوه بودن عایشه و حضرت خدیجه هنگام ازدواج با پیامبر، مطالبی را بیان می دارد که بایسته است به بررسی نظرات مخالف در هر زمینه نیز پرداخته شود. وی عایشه را تنها همسر دوشیزه پیامبر می داند و به عقیده او حضرت خدیجه در حالیکه زنی 40 سالهبودند به عقد پیامبر 21 ساله درآمدند. او پس از آن به بررسی سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر با توجه به منابع اهل سنت پرداخته و عایشه را دختری 6 ساله می داند که به عقد پیامبر درآمد. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی گرداوری شده است؛ هر یک از موارد دوشیزه بودن عایشه، مسن بودن حضرت خدیجه هنگام ازدواج با پیامبر و ازدواج پیامبر با کودک خردسال مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که مستشرقان با مراجعه به منابع اهل سنت در زمینه ازدواج های پیامبر با حضرت خدیجه و عایشه، مسائلی که در آن اختلاف تاریخی وجود دارد را به قدری قوی میدانند که از نظر آنان دیگر جایی برای بحث در این زمینه وجود ندارد. حال آنکه نظرات مخالفی در این زمینه نیز وجود دارد که جا داشت نویسنده مقاله به ذکر آنها بپردازد.
۴.
کلید واژه ها:
قرآن انسان صفات انسان وحدت انگاری
در قرآن کریم، توصیفات متعدد و به ظاهر متعارض نسبت به انسان دیده می شود. از یک سو متصف به ویژگی هایی همچون فطرت الهی، مجهز به قوه ی تعقل، مجهز به قوه اختیار و انتخاب، مکرّم به کرامت الهی، برخوردار از نفخه الهی و ... شده و از سویی دیگر مکرراً به صفاتی نکوهیده همچون کفور، قنوط، ضعیف، عجول، هلوع، بخیل، قتور، جزوع، منوع و.... متصف شده است. این تفاوت ها از کجا ناشی می شود و چگونه می توان به هماهنگی میان آیات مربوطه رسید؟ این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی ضمن تبیین این صفات، در راستای وحدت انگاری آنها گام برداشته است. چنین به دست آمد که این مجموعه ظاهراً متعارض، انسان را در أحسن تقویم قرار می دهد. دسته ای از آیات صفات انسانی ناظر به مرحله تکوین انسان است و بدین لحاظ که ناشی از خلقت الهی است، مورد نکوهیدگی قرار نمی گیرد و اصولاً متعلَق ارزش گذاری اخلاقی واقع نمی گردد؛ اما در مرحله فراتکوین، آنجا که پای انتخاب و اختیار به میان آید، تکلیف، ارزش گذاری، پاداش و یا عقوبت مطرح می شود. انسان در سیر رو به جلوی خویش وامدار همه این ویژگی هاست. در کشاکش مجموع این ویژگی ها است که بشر به اعلی علّیین یا اسفل السافلین می رسد و این همه، در راستای چگونگی انتخاب اوست. واژه های کلیدی: قرآن، انسان، صفات انسان، وحدت انگاری.
۵.
کلید واژه ها:
جامعیت قرآن روشنفکران دینی شبهه مهندس بازرگان مفسران قرآن
مسئله جامعیت قرآن یکی از مباحث مهم در باب شناخت قرآن محسوب می شود. اصل این مسئله از صدر اسلام مورد توجه دانشمندان بوده است و هریک از دانشمندان با نگاهی خاص، پاسخ هایی به این مسأله داده اند. برخی با نگاه جامعیت در همه زمینه ها و برخی با نگاه حداقلی به آن پرداختند. به طور کلی دیدگاه ها در باب قلمرو دین و جامعیت قرآن را می توان به سه دیدگاه عمده تقسیم کرد؛ دیدگاه حدّاقلی؛ دیدگاه اعتدالی و دیدگاه حدّاکثری. برخی از روشن فکران دینی با طرح شبهه پیرامون عدم جامعیت قرآن،قائل به دیدگاه حداقلی می باشند که براساس آن، قلمرو دین و قران درامور اخروى(خدا و معاد) محدود شده و انجام کارهاى اصلاحى دنیایی مردم، دور از شأن خداوند و نوعى تنزّل دادن مقام پیامبران به نخبگان سیاسی و اجتماعی است. ادّعاها و دلایل روشنفکران دینی با آنچه که در قرآن و متون دینی درمسائل مختلف زندگی بشر اعم از سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، حقوقی و غیره وجود دارد همخوانی ندارد و دلایل عقلی نیز برخلاف ایده آنها است. این مقاله با روش کتابخانه ای و رویکرد توصیفی تحلیلی با هدف بررسی دیدگاه برخی روشن فکران دینی با تأکید براندیشه های مهندس بازرگان درباب جامعیت قرآن، با دلایل روشن در راستای رد شبهه مذکور، از همگرایی و همسویی و حضور آشکار قرآن با زندگی بشری در این دنیا سخن گفته و از دخالت قرآن و دین در امور هدایتی مردم و رویکرد اعتدالی دفاع کرده است.
۶.
کلید واژه ها:
قصص قرآن حضرت یوسف (ع) سرقت جام پادشاهی تهمت به برادران یوسف (ع) کید الهی
از جمله قصصِ حاوی برخی متشابهات در قرآن کریم، داستان نگهداری بنیامین توسط حضرت یوسف (ع) است که در آیات شصت و نهم تا هفتاد و نهم از سوره مبارکه یوسف (ع) ذکر شده است. تشابه موجود در این آیات که با ارجاع به محکمات رفع می شود عبارت اند از: ایراد تهمت سرقت از جانب یک پیامبر در ملأ عام به افراد ظاهراً بی اطلاع و توسل آن پیامبر به دروغ برای اجرای نقشه خویش. یافته های پژوهش بر اساس تفاسیر فریقین و برخی دقت های ظریف مفسران، نشان می دهد که حضرت یوسف (ع) در این مسئله، هیچ اتهامی را نسبت به برادرانش وارد نساخت، نسبت ناصحیحی نسبت به آنان نداد و هیچ دروغی از حضرتش صادر نشد. مراد از «إِنَّکمْ لَسارِقُونَ»(یوسف/70)، سرقت یوسف (ع) از پدر در دوران کودکی ایشان است که برادرانش انجام دادند؛ پس برادران یوسف (ع) سارق بودند و لازم بود آبرویشان در ملأ عام لکه دار شود. خداوند متعال نیز نقشه ای را از طریق حضرت یوسف (ع) به اجرا درآورد تا تنبه لازم نسبت به برادران به وجود آید. روش رسیدن به مطلوب در این متن، بررسی تطبیقی میان تفاسیر و استخراج مطالب موافق عصمت انبیا (ع) از آنهاست که از طریق تحلیل و توصیف حاصل شد.
۷.
کلید واژه ها:
پیامبر عصماء ابو عفک ابو رافع کعب بن اشرف
یکی از شبهاتی که در مورد شیوه برخورد پیامبر اکرم(ص) با یهودیان مطرح شده است، دستور پیامبر(ص) به کشتن برخی از شاعران یهود است. قائلان به این شبهه خواسته اند چنین القا کنند که پیامبر(ص) ظرفیت تحمل مخالفان خود را نداشته است و برای رسیدن به خواسته هایش، خشونت گری به خرج داده است. در این تحقیق با روش تحلیلی و با استفاده از دلایل عقلی و نقلی، کشته شدن 4 شاعر یهودی به دست مسلمانان به نام های: « ابو عفک، عصماء دختر مروان، ابو رافع و کعب بن اشرف»، مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که در مورد ابوعفک و عصماء مسلمانان بدون اطلاع پیامبر(ص) دست به این کار زدند و در دو مورد دیگر نیز در منابع آمده است که پیامبر(ص) از تصمیم مسلمانان برای کشتن ابورافع و کعب بن اشرف مطلع بوده و حتی اگر بگوییم ایشان دستور کشتن آنان را صادر کرده باشد، این کاری موجه بوده است، زیرا این افراد با اشعار خود تبلیغات سنگینی را علیه پیامبر(ص) و مسلمانان به راه انداخته بودند و شعر اسلحه اى برنده تر از سلاح جنگی بود، از این رو هجو این شاعران بر علیه پیامبر(ص) و مسلمانان، مشکلات فراوانی را برای جامعه اسلامی به وجود آورد بود و موجب تحریک دشمنان بر علیه جامعه اسلامی بود، به ویژه متحد ساختن همه دشمنان در جنگ احزاب شد، در نتیجه پیامبر اکرم (ص) حق داشت براى جلوگیرى از ادامه تهاجم شاعران یهود، تدبیرى بیندیشد.
۸.
کلید واژه ها:
اسحاق ذبیح ریون فایرستون قرآن دایرة المعارف قرآن
قرآن کریم است که برخی مدخل های آن را نوشته است. وی در این مدخل ها درباره فرزند «ذبیح» حضرت ابراهیم (ع) برخلاف اندیشه بیشتر محققان اسلامی نظر داده است و معتقد است که ابراهیم (ع) می خواست اسحاق - فرزند دوم خود - را قربانی کند. به باور وی، بیشتر مفسران پیشین قرآن، هم به همین نظر تمایل و اعتقاد داشتند. پژوهش حاضر با بررسی، تحلیل و نقد محتوایی مدخل «اسحاق» از دایرة المعارف قرآن، دیدگاه ریون فایرستون را به چالش کشیده و به بررسی روش شناسی مدخل مزبور و چرایی اصرار فایرستون بر ذبح اسحاق می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد علاوه بر تناقض تورات و انجیل برنابا در تعیین مصداق ذبیح، سیاق آیات قرآن با ذبح حضرت اسماعیل تناسب دارد؛ علاوه بر این که روایات مربوط به ذبح اسماعیل با سند صحیح و در منابع معتبر آمده است، برخلاف روایات مربوط به ذبح اسحاق که علاوه بر انقطاع سند، با ضعف راویان مواجه است. همچنین برخلاف نظر فایرستون، علاوه بر تأکید استدلالی مفسران معاصر، تعداد کثیری از تفاسیر پیش از قرن دهم نیز حضرت اسماعیل را به عنوان قربانی مورد نظر قرآن معرفی کرده اند.
۹.
کلید واژه ها:
نجوم سرعت نور اعجاز قرآن
مقاله ای با عنوان «سرعة الضوء فی القرآن الکریم» به نویسندگی د. محمد دودح در کتاب «الکون و الاعجاز العلمی فی القرآن» و چندین منبع دیگر به زبان های مختلف منتشر شده است. وی بر اساس تعبیری از آیه پنجم سوره مبارکه سجده و انجام محاسبات ریاضی، عددی بسیار نزدیک به سرعت نور km/s 299792.5 به دست آورده است. در این مقاله ایرادهای محاسباتی روش دودح را که شامل: خطا در محاسبه طول مدار سیاره ی ماه، خطا در برابر فرض کردن هزار سال با دوازده هزار ماه نجومی و اشتباه در تصحیح سرعت متوسط سیاره ی ماه، بیان شده است. همچنین خطاهای مبنایی او شامل تعبیر اشتباه از آیه شریفه، وابستگی کمیّت های محاسباتی استفاده شده در محاسبات دودح به زمان و در مقابل، مستقل از زمان بودن مقدار سرعت نور و همچنین حساسیت بالای مقدار نهایی به خطاهای موجود در محاسبات وی، بررسی شده است. علاوه بر بررسی خطاهای موجود در روش وی، صحت داده های نجومی به کار برده شده توسط وی با مراجعه به منابع معتبر بررسی شد.
۱۰.
کلید واژه ها:
قرآن اعجاز بیانی زکریا بطرس
ااعجاز لفظی یا ادبی از مهم ترین جنبه های اعجاز قرآن محسوب می گردد که علاوه بر قرآن پژوهان، توجه غیر مسلمانان و مستشرقان را نیز به خود جلب نموده است. آقای زکریا بطرس، کشیش مصری تباری که به رویکرد انتقادی تند، نسبت به اسلام و قرآن شناخته می شود، در مقاله ای، با ذکر چند آیه که مدعی انطباق نداشتن آنها با قواعد مدون ادبیات عرب است، اعجاز بیانی قرآن را انکار نموده است. انکار اعجاز بیانی قرآن مبتنی بر شبهۀ ناسازگاری آیات قرآن با قواعد مدون ادبیات عرب و شبهۀ مرجعیت قواعد مدون، برای ارزیابی آیات قرآن می باشد که در جستار حاضر، هر دو شبهه به روش تحلیلی-انتقادی بررسی شده اند. رهاورد پژوهش حاضر این است که هیچ گونه ناهماهنگی بین قواعد مدون نحو عربی و آیات قرآن وجود ندارد و شبهۀ ناسازگاری بین آندو، زائیده عدم اطلاع دقیق بر قواعد نحو است. همچنین قواعد ادبیات عرب بعد از تدوین قرآن کریم و با مراجعه به آیات این کتاب آسمانی، برای جلوگیری از اشتباه در قرائت و فهم آن تدوین شده اند؛ از این رو، اعتبار قواعد مدون در گرو هماهنگی با آیات قرآن است. بنابراین شبهۀ مرجعیت قواعد مدون برای ارزیابی قرآن کریم بر خلاف واقعیت های بدیهی تاریخی می باشد و شناخت و توجه جایگاه حقیقی قرآن کریم و قواعد مدون ادبیات عرب، بطلان شبهه را آشکار می نماید.
۱۱.
کلید واژه ها:
شبهه دائره المعارف قرآن لیدن شهادت زنان آیه 282 بقره مستشرقان
مسئله شهادت زنان از جمله مسائل مهم در حوزه مطالعات زنان است که بررسی دقیق آن گام مهمی در جهت اعتلای مفاهیم متعالی اسلام، کرامت بخشی به زنان و زدودن شبهه نابرابری حقوق زنان و مردان است. به جهت اهمیت موضوع، این مسئله از دیرباز مورد توجه پژوهشگران مسلمان و غیرمسلمان قرارگرفته است. از جمله برخی از مؤلفان دائره المعارف قرآن لیدن با استناد به آیه 282 بقره شبهاتی به مسئله شهادت زنان وارد نموده و عدم تساوی عدد زنان با مردان در شهادت دادن را یک تبعیض حقوقی و نقصان درحافظه زنان شمرده اند و احکام فقهی اسلام را با تلمود مقایسه کرده اند. این نوشتار با روش توصیفی– تحلیلی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای در صدد پاسخگویی به این شبهات برآمده و به این نتایج دست یافته که در اسلام، زن و مرد دارای تکالیف و حقوقی هستند که مدقانه، حکیمانه و به صورت تساوی و براساس مصالح جعل شده و مسئله شهادت زنان، از جمله تکالیف موضوعه ایشان و کاملاً اختیاری است که اختلاف در عدد با مردان، سبب نقصان حافظه زنان و تبعیض و نابرابری حقوق نیست کما اینکه در مواردی نیز فقط زنان از حق ادای شهادت برخوردارند. یک سونگری در استفاده از منابع، تکیه نمودن بر منابع اهل سنت، ارائه تحلیل سطحی و حدسی، قیاس نادرست قرآن و تلمود و خلط در مسائل حقوقی از سوی مستشرقان، منجر به دیدگاه ناصواب ایشان در شهادت زنان شده است
۱۲.
کلید واژه ها:
تبلیغ قرآن کریم تبلیغ دینی تبلیغ غیر مسلمانان کتاب نقد قرآن
تبلیغ فرایندی برای آگاهی رسانی و کسب دانش جامعه هدف برای تغییرات نگرش و کنش های انسان در ساحت های گفتاری و رفتاری است. تبلیغ دینی و آموزه های آن به عنوان عنصر فرهنگی کوششی برای ماندگاری و گسترانیدن آن در زیست اجتماعی است. گسترش و انتشار فرهنگ اسلامی از طریق فعالیت های تبلیغی با الگوسازی رفتاری و هنجاری آموزه های مطلوب و بازداشتن ناهنجاری ها در راستای نفی آسیب ها در جهت کمال آدمیان برپایه گزاره های دین اسلام است. در این میان نویسنده کتاب نقدقرآن با رهیافت انسان محورانه و بینش لیبرالی، وجود آزادی تبلیغ غیر مسلمانان را در حاکمیت اسلامی منکر شد. پژوهش حاضر بارهیافتی انتقادی به نوشتار کتاب نقدقرآن و با شیوه توصیفی و تحلیلی، نادیده انگاری نویسنده را دربرداشت آزادی تبلیغ در نظام گفتمانی قرآن کریم را پی جویی نموده و وجود این مؤلفه را در متن وحیانی تاکیدکرد و از سوی دیگر نتیجه گیری وی درباره ممنوعیت آزادی تبلیغ دینی غیر مسلمانان را براساس محدودیت های آزادی گفتمان لیبرال دانسته که با محدودیت های آزادی در متن وحیانی ناهمسان است.
۱۳.
کلید واژه ها:
وحی پیامبر (ص) یوری روبین دائره المعارف قرآن لیدن نقد
مستشرقین در دهه های اخیر تلاش بسیاری در مطالعه و بررسی منابع اسلامی داشته اند. البته این تلاش ها، گاهی با جنبه ی پژوهشگرانه و گاهی غرض ورزانه بوده و یکی از اقدامات مهم آنان، تألیف دائره المعارف قرآن لیدن است. نگاشته حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از ادله قرآنی و روایی و مراجعه به تفاسیر فریقین، به نقد و بررسی مدخل انواع وحی مربوط به انبیاء در دایره المعارف قرآن لیدن پرداخته است. اشکالات وارد بر مدخل در دو بخش ساختاری و محتوایی سامان دهی شده است. اشکال ساختاری مدخل در عدم وجود نظم و ارتباط میان مطالب و محتوای آن خود را نمایان کرده است. اشکال های محتوایی به طور کلی شامل: لغزش در فهم لفظ و ظاهر آیات قرآن، خطا در تفسیر آیات، لغزش در استدلال و نتیجه گیری از آن است. نویسنده مدخل یادشده، با آوردن عباراتی همچون: تجربه ی پیامبرانه محمد (ص)، وجود ابهام و تناقض در آیات قرآن، رؤیای صادقانه محمد (ص) و ارائه تفسیر نادرست از آیات و تکیه به منابع غیر موثق، سعی بر زیر سؤال بردن اصالت وحی قرآن دارد که مهمترین نقد وارد بر مدخل است.
