سید محمد اسماعیلی

هویت سرمایه ای است که نقش مهمی در شناسایی و تعیین مسیر حرکت یک جامعه و افراد آن، به ویژه نسل جوان ایفا می کند. نظام آموزش وپرورش نیز نقش مهمی در هویت سازی بخش عظیمی از جامعه دارد. مسئله اصلی این پژوهش پاسخ به این پرسش است که در کتاب های درسی مطالعات اجتماعی و پیام های آسمانی دوره اول متوسطه، تا چه میزان به مؤلفه های هویت ملی انقلابی پرداخته شده است؟ پژوهش حاضر با استفاده از روش تحلیل محتوا، کتاب های مطالعات اجتماعی و پیام های آسمانی دوره اول متوسطه در سال تحصیلی 1401 1400 را براساس روش آنتروپی شانون مورد بررسی قرار داده است. نتایج پژوهش نشان می دهد در کتاب های مطالعات اجتماعی و پیام های آسمانی متوسطه اول، به ترتیب از کمترین تا بیشتر عناوین انقلابی به این موضوعات پرداخته شده است: «بسیج، مبارزه با تحجر و التقاط، التزام به ولایت فقیه، مبارزه با تهاجم فرهنگی و جنگ نرم، اعتقاد به امام خمینی، روحانیت، آگاهی به قانون اساسی، آگاهی به وقایع و تاریخ انقلاب اسلامی، تعهد به حفظ نظام جمهوری اسلامی، حمایت از مستضعفان، نفی سلطه، ایثار و شهادت» که براساس فراوانی درمجموع، 951 مرتبه به مؤلفه های ایثار و شهادت، 780 مرتبه به مؤلفه های هویت انقلابی و 210 مرتبه به مؤلفه های بسیج پرداخته شده است.

در عصر حضور امامان(ع)، اندیشمندان ایرانی تأثیر به سزایی در رشد علوم قرآنی و تفسیر داشته اند. تفاسیر ایرانیان با گذر زمان از لحاظ کمی و کیفی رشد چشم گیری داشت. در ابتدا تفاسیر ایرانیان شامل برخی سوره ها و آیات قرآن کریم بود، اما با فاصله اندکی از عصر نزول، از قرن دوم به بعد تفاسیر آنان تمام آیات قرآن کریم را در برگرفت و از لحاظ کیفی نیز رشد چشمگیری پیدا کرد. مآخذ و مستندات تفسیر ایرانیان به دو دسته متصل و منفصل تقسیم می شود. مستندات متصل عبارتند از: نکات ادبی، سیاق، ویژگی های مخاطب و موضوع سخن بود و مستندات منفصل عبارتند از: آیات دیگر، روایات، آرای صحابه، محاورات عرفی، معلومات عقلی، استناد به اشعار و آرای اهل کتاب بود. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، تلاش های برخی از اندیشمندان شاخص ایرانی برای گسترش تفسیر و علوم قرآن در عصر حضور امامان معصوم(ع) مورد بررسی قرار داده است. هدف این پژوهش اثبات این مدعاست که ایرانیان در گسترش تفسیر و علوم قرآن در صدر اسلام نقش به سزایی داشتند و این به دلیل عشق و علاقه آنان به قرآن است. سوال اصلی پژوهش این است که ایرانیان در عصر حضور تا چه میزان در گسترش تفسیر و علوم قرآنی نقش داشته اند؟ با بررسی اجمالی می توان گفت ایرانیان در عصر حضور نقش چشمگیری در گسترش تفسیر و علوم قرآنی داشته اند و اندیشمندانی مانند: سلمان فارسی، ضحاک، مقاتل و علی بن ابراهیم قمی جزء پیشتازان این علوم به شمار می آیند.

ازآنجاکه فتنه گران هر روز با شیوه های مختلف در جامعه فتنه به پا می کنند و در صدد گمراه کردن مردم اند، بررسی و شناخت عوامل و زمینه های وقوع فتنه ها، از جوانب مختلف، بسیار حائز اهمیت است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، ریشه های فتنه در حکومت اسلامی بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که فتنه در کاربرد قرآنی خود به کفر، شرک، نفاق نیز تعریف شده است؛ ریشه های فتنه در برخی درونی است که ناشی پیروی از هوای نفس است. بررسی ها نشان می دهد که هرجا فتنه هست، پای هوای نفس در میان است و هرجا خواهش های نفسانی حاکم است فتنه ها بروز می کند. برخی از ریشه های فتنه بیرونی اند، مانند، شیطان، طاغوت و عوامل نفوذی دشمن. در میان عوامل بیرونی، عوامل نفوذی دشمن نقش بسیار مخربی در فتنه انگیزی در جامعه اسلامی دارد، گاهی این نفوذی ها به حساس ترین جاها و پست های کلیدی نیز دست پیدا می کنند و خسارت های جبران ناپذیری به بار می آید.

«انسان کامل» اصطلاحی عرفانی است که اولین بار محی الدین عربی آن را مطرح کرد. «انسان کامل» یعنی کسی که در شریعت و طریقت و حقیقت تمام باشد که بر حسب اقتضائات در زمانهای مختلف دارای مصادیق مختلف و تجلیّاتی متنوّع است. این مصادیق و تجلیّات چیزی جز صورتهای پیامبران و اولیای معصوم نیست. انسان خلیفه خدا در روی زمین و مظهر جمیع اسماء اللّه است. انسان کامل دارای ولایت است. این ولایت حقیقیه و مبتنى بر حقیقت ملک است و آن مخصوص حق تعالى است و چون خدا متعالى تر از مجانست مخلوقات است، خلفاء و نمایندگانى نصب مى کند و آن را ولى عبادش قرار مى دهد و اطاعتش را بر عباد لازم مى گرداند. انسان کامل خواه ظاهر باشد و خواه غایب، شاهد است؛ شاهد قائمی که هیچ گاه قعود ندارد. فایده وجود انسان کامل، منحصر به حضور او نیست، در حال غیبت نیز افاضه و استفاضه او استمرار دارد، همچون خورشیدی که از پس ابرها، نور، گرما و حرارت خود را به موجودات میرساند.

یکی از شبهاتی که در مورد شیوه برخورد پیامبر اکرم(ص) با یهودیان مطرح شده است، دستور پیامبر(ص) به کشتن برخی از شاعران یهود است. قائلان به این شبهه خواسته اند چنین القا کنند که پیامبر(ص) ظرفیت تحمل مخالفان خود را نداشته است و برای رسیدن به خواسته هایش، خشونت گری به خرج داده است. در این تحقیق با روش تحلیلی و با استفاده از دلایل عقلی و نقلی، کشته شدن 4 شاعر یهودی به دست مسلمانان به نام های: « ابو عفک، عصماء دختر مروان، ابو رافع و کعب بن اشرف»، مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که در مورد ابوعفک و عصماء مسلمانان بدون اطلاع پیامبر(ص) دست به این کار زدند و در دو مورد دیگر نیز در منابع آمده است که پیامبر(ص) از تصمیم مسلمانان برای کشتن ابورافع و کعب بن اشرف مطلع بوده و حتی اگر بگوییم ایشان دستور کشتن آنان را صادر کرده باشد، این کاری موجه بوده است، زیرا این افراد با اشعار خود تبلیغات سنگینی را علیه پیامبر(ص) و مسلمانان به راه انداخته بودند و شعر اسلحه اى برنده تر از سلاح جنگی بود، از این رو هجو این شاعران بر علیه پیامبر(ص) و مسلمانان، مشکلات فراوانی را برای جامعه اسلامی به وجود آورد بود و موجب تحریک دشمنان بر علیه جامعه اسلامی بود، به ویژه متحد ساختن همه دشمنان در جنگ احزاب شد، در نتیجه پیامبر اکرم (ص) حق داشت براى جلوگیرى از ادامه تهاجم شاعران یهود، تدبیرى بیندیشد.

ترس به دو قسم ارزشی و ضدارزشی تقسیم می شود. ترس ارزشی نقش اساسی در تربیت انسان دارد. با شناخت و توجه بیشتر به ترس ارزشی، زمینه هدایت انسان هموارتر می گردد. در این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی، ترس ارزشی و چهار همنشین آن در قرآن «مقام رب، رحمن، دعا و عذاب»، مورد بررسی قرار گرفته است. ترس از «مقام رب» انسان را از هوا و هوس بازمی دارد؛ زیرا با شناخت عظمت الهی، انسان در برابر او خاضع می گردد. آمدن ترس در کنار «رحمان» یعنی مؤمنان درحالی که از خدا هراس دارند، به رحمت او امیدوارند. «خوف» در عبادت، یعنی انسان از قصور در انجام عباداتش ترس داشته باشد که مبادا این قصور مانع اجابت شود. بیشترین ترس غالب بر دل نیکان، ترس از عذاب است. ترس ارزشی دارای آثاری است؛ مانند: ورود به بهشت، تعجیل در خیرات، هدایت و رحمت، پذیرش انذار، بودن از محسنان، کمک به نیازمندان، پذیرایی و احترام در باغهای بهشت.

هول مطلع- آن چیزی است که مشرف می شوند بر آن از امر آخرت- هول روز حساب می باشد که انسان یکی از مراحل زندگی پس از مرگش، دیدار با خداوند متعال است، این امر برای همه انسان ها رخ می دهد و کسی از این موضوع معاف نیست، پرداختن به محل وقوع این قضیه و زمان رسیدن به این مرحله امر مهمی است که این جستار با روش تطبیقی به این موضوع پرداخته است؛ نتیجه آن که: هرشخصی که از دنیا می رود به ملاقات معبود خود بازمی گردد، محل این وقوع و زمانش توسط دو دانشمند بزرگ اسلام همچون شیخ صدوق و علامه مجلسی در وهله اول به بیان دیدگاه های خود روبه بررسی قرار گرفت که دو مکان و زمان بر این قضیه نگاشته شده است، در ادامه دلایل دیدگاه های خود درهنگام ورود به قبر که نظر شیخ صدوق را به دنبال دارد و دیگری لحظه ی ورود به عالم قیامت و روزحشراست که نظریه علامه مجلسی را به همراه دارد، پرداخته شد و در نهایت به بیان نقد و تفکیک شباهات و اختلافات دو دیدگاه، مورد پژوهش قرار گرفت.

«تفسیر موضوعی» به معنای گردآوری آیات قرآن کریم درباره یک موضوع خاص و استنطاق آنها به منظور دستیابی به دیدگاه قرآنی در خصوص یک موضوع است. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی تحلیلی روش تفسیر موضوعی دو اندیشمند بزرگ آیت الله مصباح یزدی و آیت الله جوادی آملی بررسی گردیده و وجوه تشابه و تمایز روش ها ارائه شده است. در شیوه انتخاب و ترتیب موضوعات در تفاسیر موضوعی، هر دو استاد در انتخاب موضوعات، هم از موضوعات درون متنی و هم موضوعات برون متنی استفاده کرده اند؛ اما در شیوه چینش موضوعات، یکسان عمل نکرده اند و چینش آیت الله مصباح یزدی ترجیح دارد؛ زیرا از مسائل مهم و اساسی دین شروع می شود و جایگاه موضوعات به ترتیب آمده است. از دیگر امتیازات شیوه آیت الله مصباح یزدی در جمع آوری و دسته بندی آیات، محور قرار دادن توحید است. در تفاسیر موضوعی هر دو استاد به قواعد تفسیری توجه شده است؛ همچون توجه به سیاق و نکات ادبی. آیت الله مصباح یزدی در موارد متعددی متعرض دیدگاه مفسران شیعه و سنی شده است، به ویژه دیدگاه های استاد خود علامه طباطبائی را در مکرر ذکر کرده و گاهی ادله ای برای رد آن آورده و این نشانه آزاداندیشی ایشان در اظهارنظرها و دیدگاه هاست. هر دو مفسر از روایات استفاده کرده اند و در این زمینه تفاوتی میان آنها وجود ندارد. با توجه به اینکه هر دو مفسر از شاگردان برجسته علامه طباطبائی به شمار می آیند و علوم عقلی را از محضر ایشان فراگرفته اند، دیدگاه های نسبتاً نزدیکی در استفاده از برهان های عقلی دارند و گرایش تفسیر عقلی در تفسیر هر دو مفسر به چشم می خورد.

واژه ای که از زبانی وارد زبان دیگر شود، عاملی که باعث بوجود آمدن تداخل زبانی دو زبان مجزا شود که انحراف کلامی زبان مقصد را به همراه داشته باشد مداخله زبانی را ایجاد کرده است، پرداختن به عواملی که هم پوشانی بین دو زبان را روشن می کند اهمیت و ضرورت دارد. از این رو، جستار پیش رو با روشی توصیفی به این مسئله پرداخته است نتیجه آنکه: یکی از علل گسترش زبان فرانسوی در کشور الجزایر وجود روشنفکران الجزایری که زبان فرانسوی را از نظر کاربردی بالاتر از زبان رسمی خود تلقی می کردند، تحت تاثیر قرار گرفتن منابع های مکتوباتی و اداری در زمینه ترویج زبان فرانسوی، یادگیری زبان فرانسوی توسط خانواده های الجزایری و گسترس آن به عنوان الگو در بین فرزندان خانواده، هجوم فرهنگی استعمارگران فرانسوی بر رسانه ها و روزنامه های الجزایری برای توسعه زبان رسمی خود، ترویج کتب های درسی مربوط به زبان فرانسوی در بین دانش آموزان و دانشجویان الجزایری، می تواند اصلی ترین راه های کرودی زبان فرانسوی بر عربی باشد، هرچند الجزایری ها در قبال این تهاجم، اقدامات دولتی و مردمی برای احیا زبان عربی از خود به یادگار گذاشتند.

سیطره زبانی، عبارت است از اعمال یک سیستم زبانی به زبان دیگر، هنگام نوشتن یا صحبت کردن، این امر ممکن است با وام گرفتن واژگان از زبان دیگر، با همان تلفظ و ترکیب نباشد. قواعد زبانی زبان مبدا که استیلا بر زبان مقصد کرده که منجر به انحراف از دستور قواعد زبان مقصد را احتمال داده است. پرداختن به عواملی که هم پوشانی بین دو زبان را روشن می کند اهمیت و ضرورت دارد. از این رو، جستار پیش رو با روشی توصیفی به این مسئله پرداخته است نتیجه آنکه: دخالت کلمات و قواعد زبان عبری بر عربی توسط هم جواری رژیم صهیونیستی با کشور فلسطین بوده است، تصروف کردن نشریات فرهنگی مناطق اشغال شده و بازنشر آنان توسط زبان عبری و جذب شهروندان فلسطینی در کمپانی های اسرائیلی مشروط بر فراگیری این زبان و تعقیر دادن نام های آنان به زبان عبری، فرستادن ادبا یهود به سرزمین های کرانه باختری برای تبلیغ این زبان و حمایت آن توسط روشنفکران عرب که تحت تاثیر یهودیان بودند و احداث مراکز دانشگاهی برای پروراندن زبان عبری، و ایجاد یک پدیده زبانی بنام نوآوری زبانی که آن نیز با محوریت زبان عبری بوده است را می توان مد نظر قرار داد. یکی از سیاست های زبانی اسرائیل، فراگیر کردن زبان عبری برای استیلا پیدا کردن بر اعراب کرانه باختری بوده هرچند با سرودن اشعار مقاومت و برگزاری تئاتر ها با ژانر هنری بالا به زبان عربی در بین اعراب، مقداری سطح مداخلات را کم تر جلوه داده است.

مقاله «محمّد پیامبر اسلام» از مقالات مهم و محوری در دائره المعارف اسلام لیدن است. در این مقاله به دلیل یک سونگری و آشنا نبودن با معارف اسلامی و گاه تعمد و جانبداری مغرضانه، پیامبر اکرمJ را در معرض اتهامات و نسبتهای ناروایی قرار دادهاند. لذا در این مقاله با روش تحلیلی و با استفاده از دلایل عقلی و نقلی، سه شبهه پیرامون برخورد پیامبرJ با اهل کتاب، مورد بررسی و نقد قرار گرفتهاست. مستشرقان قائلند پس از آنکه یهودیان مدینه ادعای پیامبری محمّدJ را نپذیرفتند، نظر مثبت پیامبر درباره مسیحیان نیز تغییر یافت! در حالیکه بر اساس شواهد و قرائن علت تغییر برخورد پیامبر با اهل کتاب پیمان شکنی و توطئه آنان علیه مسلمانان بودهاست؛ همچنین مستشرقان بیان داشتهاند که محمّدJ در مدینه با هوشمندی برای جذب یهودیان، برخی عبادات و رسوم آنان را پذیرفت! این مدعا علاوه بر اینکه بدون دلیل است، منشأ احکام اسلام را هوش سیاسی پیامبر دانستهاست؛ با آنکه منشأ آن حکم الهی است. همچنین مستشرقان مدعیاند پیامبر با سه قبیله «بنیقینقاع»، «بنینضیر» و «بنیقریظه» برخورد بسیار خشن داشتهاست! بنا بر اسناد معتبر، یهودیان این قبایل سرکشی پیشه کردند، پیمان شکستند و با همدستی مشرکان قریش توطئه علیه مسلمانان و قتل پیامبرJ را کشیدند؛ این امور علت اصلی تنبیه آنان بود.

دین اسلام به دلیل خویشاوندی که با ادیان سامی پیش از خود، از جمله مسیحیت دارد؛ در منابع خود به برخی از شخصیت های این دین، همچون پطرس و پولس اشاره کرده است. پطرس در زمره ی برترین شاگردان عیسی(ع) و پولس علی رغم عدم درک عیسی مسیح(ع) از جمله رسولانی معرفی شده اند که تأثیر زیادی در گسترش مسیحیت در جهان غرب داشته اند. این مقاله با روش تطبیقی- تحلیلی، به بررسی و تطبیق جایگاه دینی و اجتماعی پولس و پطرس در تفاسیر قرآن کریم می پردازد. نتایج این بررسی ها نشان داد که؛ پطرس به جهت راست کیشی و تأکید بر شریعت مداری به عنوان وصی و جانشین حضرت عیسی(ع) معرفی و از جایگاه ویژه ای برخوردار است، اما پولس در تفاسیر اسلامی، مسبب انحراف و رواج اباحه گری در مسیحیت شناخته شده و هم ردیف با یهودا از دوزخیان دانسته شده است.

«تغنی به قرآن» از جمله مسائل مورد اختلاف بین اندیشمندان اسلامی است، از جمله عوامل اختلاف در مورد «تغنی به قرآن»، اجمال در تعریف «غناء» است که نتیجه آن اختلاف در حکم شده است، اگر اندیشمندان اسلامی ابتدا به صورت شفاف، موضوع و محدوده غنا را مشخص می نمودند، اختلاف بسیار اندک می شد. با توجه اهمیت این مسئله و نیز مورد ابتلا بودن آن، تلاش می شود در این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی ابتدا مفهوم «غنا» مورد بررسی قرار گیرد، سپس دیدگاه اندیشمندان اسلامی مورد نقد و بررسی قرار گیرد. دو دیدگاه عمده در مورد تغنی به قرآن وجود دارد، قائلان به حرمت برای اثبات دیدگاه خود به آیات، روایات، ادله عقلی و اجماع استناد کرده اند که این ادله مخدوش اند و نهایت چیزی که با این ادله اثبات می شود حرمت فی الجمله تغنی به قرآن است و برای حرمت تغنی به قرآن به صورت مطلق کافی نیستند. قائلان به جواز تغنی به قرآن نیز به ادله قرآنی، روایی و عقلی استناد کرده اند. با این ادلّه می توان جواز فی الجمله «تغنی به قرآن» را اثبات کرد. نتیجه حاصل شده از این پژوهش آن است که تغنی به معنای مطلق آواز خواندن در قرآن کریم به صورت فی الجمله جایز است و ادله عقلی و نقلی مؤید این نظر است.