مطالعات بنیادین و کاربردی جهان اسلام

اولویت همکاری و تعامل با همسایگان می تواند به ثبات و امنیت محیط اطراف ایران کمک کرده و شرایط مناسب توسعه و پیشرفت اقتصادی را فراهم کند. باوجوداین، با درک واقع بینانه از چالش ها و فرصت های سیاست خارجی ایران، نمی توان رویکرد بازیگران فرامنطقه ای، همچون اتحادیه اروپا را نسبت به جایگاه و نقش ایران در تعامل با همسایگان نادیده گرفته و کم اهمیت شمرد. در بخشی از استراتژی جهانی اتحادیه اروپا می توان نسبت به نقش و جایگاه ایران در محیط اطراف خود، به خصوص خاورمیانه، اشاره کرد. سؤالی که در این پژوهش به بحث گذاشته می شود این است که اروپا چه سیاست و نقشی را برای ایران در سطح منطقه، به خصوص در چهارچوب سیاست همسایگی، قائل است؟ در فرضیه، به نظر می رسد برای اروپا مهم ترین نکته حفظ ثبات و نظم در منطقه خاورمیانه در چهارچوب سیاست همسایگی اتحادیه اروپاست. اما درمورد نوع و چگونگی پذیرش این نقش از سوی ایران هنوز به یک اجماع کامل دست نیافته و همچنان مترصد سیاست های کلان آمریکا در منطقه است. هرچند با تغییر جهت سیاست خارجیِ آمریکا به سمت آسیا، موضع اروپا کمی شفاف و واضح تر خواهد شد. اروپا هم زمان تلاش می کند، نگرانی خود درمورد گسترش نفوذ ایران در منطقه را از طریق همکاری با آمریکا و شرکای بین المللی و منطقه ای و تأکید بیشتر بر چندجانبه گرایی پیگیری کند. در این پژوهش، رویکرد اروپا با تمرکز بر چندجانبه گرایی بحث می شود و بررسی موضوع در چهارچوب روش توصیفی و تحلیلی صورت می گیرد. در یافته های پژوهش مشخص شد که سیاست همسایگی ایران می تواند شرایط جدیدی برای همکاری ایران با کشورهای همسایه فراهم کند. در رویکرد اتحادیه اروپا نیز سیاست همسایگی مفهومی باسابقه و آشنا است. لذا درک متقابل میان طرفین در جهت کمک به ایران برای توسعه همکاری با کشورهای همسایه و هم زمان بهره گیری از ظرفیت های موجود اتحادیه اروپا امکان پذیر است.

کشورها برای گزینش متحدین یا دوستان خود در گوشه و کنار جهان، حق انتخاب دارند؛ اما درمورد همسایگان خود از چنین حقی برخوردار نیستند؛ چراکه جغرافیا این امر را برای آن ها از قبل محتوم کرده است. ظهور مرزهای جغرافیایی و سیاسی و مفهومی بین کشورهای همسایه که به همسایگی آن ها رسمیت بخشیده، بستری برای همکارهای گسترده فرامرزی بین همسایگان فراهم کرده است. کشورها برای مدیریت روابط مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی خود با همسایگان، چهارچوب هایی تدوین می کنند که به «سیاست همسایگی» معروف است. الگوهای مختلفی از سیاست همسایگی را می توان در جهان شناسایی کرد و با توجه به شباهت ها و تفاوت های آن ها، از آن در طراحی و پیشبرد سیاست همسایگی ایران بهره جست. یکی از این الگوها، سیاست همسایگی اروپاست. البته این الگو از جهاتی با الگوهای متعارف سیاست همسایگی تفاوت هایی دارد. در سیاست همسایگی اروپا روابط بین یک کشور با همسایگان مطرح نیست، بلکه روابط یک اتحادیه سیاسی اقتصادیِ متشکل از 27 کشوری که سعی کرده اند از طریق یکجا کردنِ حاکمیت و اختیارات در حوزه های مختلف به سیاست های مشترکی رسیده و در پرتو آن، روابط با همسایگان خود را سازمان دهی کنند، مطرح است. اتحادیه اروپا از طریق سیاست همسایگی اروپا، به عنوان سیاست مشترکی بین کشورهای عضو، سعی کرده تا در چهارچوب مبانی و اهداف این اتحادیه، از طریق سازوکارهای تعیین شده، روابط این اتحادیه با کشورهایی را که با آن مرز جغرافیاییِ بلافاصله دارد، تنظیم کند. ازآنجاکه سیاست های همسایگی در جهان به طور کامل از یکدیگر متفاوت نیست و اشتراکاتی می توان بین آن ها پیدا کرد، مطالعه سیاست همسایگی اروپا برای طراحی و اجرای یک سیاست همسایگی کارآمد، برای ایران می تواند مفید باشد. براین اساس، این مقاله درصدد پاسخ گویی به این پرسش است که از مبانی و اهداف و کارکردهای سیاست همسایگی اروپا چه درس هایی را می توان برای طراحی و اجرای سیاست همسایگی ایران آموخت؟

جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد توازن قوا با ایالات متحده آمریکا، که از تمامی ابزارهای سیاسی و اقتصادی و نظامی برای به انقیاد درآوردنِ ایران استفاده نموده است، به ائتلاف با سازمان همکاری شانگهای روی آورده است. تلاش دارد تا با ترکیب ظرفیت های داخلی خود با توانمندی های موجود در این سازمان، علاوه بر حفظ جایگاه محوریِ خود در جبهه مقاومت و پافشاری بر اصول بنیادین انقلاب اسلامی، انزوای ناشی از تحریم های ظالمانه آمریکا و جهان غرب را در هم شکسته و به مراودات گسترده تجاری و سیاسی و فرهنگی با کشورهای جهان بپردازد. در ضمن، در بازی جنگ با آمریکا و جهان غرب نیز دست برتر را داشته باشد. این پژوهش به این پرسش پاسخ می دهد که پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای از ابعاد ژئوپلتیکی، سیاسی، اقتصادی و نظامی چگونه می تواند در برقراری موازنه قوا با ایالات متحده تأثیرگذار باشد. پژوهش حاضر از نوع کاربردی توسعه ای و به روش کتابخانه ای و تحلیل اسنادی، به مرحله اجرا درآمده است.

در سیاست خارجی فعال و پویا شناخت صحیح و مبتنی بر رهیافت های علمی، رکنی غیر قابل بحث است، از این رو مسائل سیاست همسایگی جمهوری اسلامی ایران در محیطی با ویژگی های منحصربه فرد ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک و ژئوکالچری، خارج از این چارچوب نخواهد بود. همسایگان ایران مشتمل بر 15 کشور در حدود27409کیلومتر مربع وسعت، 707میلیون نفر جمعیت و  3238 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی است که نشان از ظرفیتی شگرف در صورت شناخت الزامات راهبردی مبتنی بر تعیین موقعیت اقدام است. چنین ظرفیتی، اهمیت سیاست همسایگی پویا و اثرگذار را برای کشورمان آشکار می سازد. در فضای پیرامونی ایران روسیه در شمال، ترکیه در غرب، عربستان در جنوب و پاکستان در شرق قابلیت بیشتری برای اثرگذاری بر تعاملات و مختصات روابط منطقه ای دارند. از این رو لازم است موقعیت اقدام ایران مبتنی بر نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصتها و تهدیدها متناسب با هر یک از بازیگران مورد بررسی قرار گیرد. این مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی با بهره گیری از روش SWOT  در پی شناخت نقاط ضعف، قوت، تهدید ها و فرصتهای ایران در مواجهه با قدرتهای اصلی منطقه و تعیین موقعیت اقدام راهبردی در راستای سیاست گذاری همسایگی بهینه است. یافته ها نشان می دهد متاثر از شرایط مختلف داخلی و خارجی و در  وضعیت کنونی ایران در سپهر همسایگی خود و به ویژه در ارتباط با کشورهای اصلی منطقه بیشینه در موقعیت تدافعی  است.

همسایگی آغاز روابط خارجی کشورها و نقطه شروع منطقه گرایی درون زاست. صلح و ثبات نسبی و کاهش تدریجی مداخلات منفی قدرت های برون منطقه ای از پیامدهای تحقق سیاست همسایگی و آغاز منطقه گرایی درون زاست. منطقه گرایی موفق در اروپا، آمریکای شمالی و شرق آسیا نیز از سیاست همسایگی آغاز شدند. سیاست همسایگی که ناظر بر ابعاد هنجاری روابط با همسایگان است، برای جمهوری اسلامی ایران یک سیاست راهبردی محسوب می شود؛ اما با وجود سیاست های رسمیِ اعلانیِ جمهوری اسلامی، تحقق همسایگی در سیاست خارجی ایران همواره با موانعی جدی روبه رو بوده است. در این پژوهش قصد داریم با روشی علمی، ضمن توضیح نظریه همسایگی، مهم ترین موانع تحقق سیاست همسایگی برای ایران را تبیین نماییم. براین اساس، این سؤال را مطرح کرده ایم: «مهم ترین چالش های تحقق سیاست همسایگی کدام اند و چه راهکارهایی را می توان برای رفع این موانع ترسیم نمود؟». فرضیه ای که سعی در بین الاذهانی کردن آن داریم عبارت است از «چشم انداز دوگانه هژمون گرایی- الهام بخشی در سیاست خارجی ایران» در وهله نخست و «دوگانه اعتمادسازی- توازن سازی» در وهله دوم که مهم ترین موانع تحقق سیاست همسایگی را تشکیل می دهند. حل وفصل دوگانه اولی و مدیریت دوگانه دومی، مهم ترین مسئله سیاست خارجی جمهوری اسلامی را برای تحقق سیاست همسایگی تشکیل می دهد. روش تأیید فرضیه در این مقاله توضیحی تبیینی است.  

توافق نامه های بین المللی و منطقه ای نه تنها در زمینه حفظ محیط زیست می تواند مؤثر باشد، بلکه زمینه مناسبی برای همکاری های کشور ها فراهم می کند. تاکنون حدود ۲۸۰ توافق نامه بین المللی و منطقه ای در زمینه حفاظت محیط زیست و مسائل مرتبط با آن منعقد شده است که از این میان حدود ۷۰ توافق نامه و پروتکل جنبه جهانی داشته و بقیه آن ها منطقه ای است. در این مقاله می خواهیم ضمن برشمردن مهم ترین توافق نامه های محیط زیستی که ایران به عضویت آن ها در آمده است، چگونگی استفاده از فرصت های ایجادشده  در گسترش تعاملات میان ایران و همسایگان را تشریح کنیم. اجرای این توافق نامه ها نه تنها به حفظ اکوسیستم و منابع طبیعی منطقه ما کمک می کند، بلکه می تواند بستر مناسبی برای دیگر همکاری ها در زمینه اقتصادی، علمی، اکوتوریسم و حتی سیاسی امنیتی فراهم سازد. بررسی ها نشان می دهد منافعی که همسایگان از برخورداری از محیط زیست سالم کسب می کنند یا ضررهایی که در اثر تخریب محیط زیست بر آنان تحمیل می شود، انگیزه مناسبی خواهد بود تا ضمن الزام به رعایت توافق نامه محیط زیستی مشترک، زمینه لازم برای ایجاد صندوق بین المللی برای سهم بندی منافع یا جبران خسارت های مشترک فراهم شود. از این رو، پیشنهاد ایجاد صندوق محیط زیست مشترک با همسایگان می تواند یکی از راهکارهای مؤثر برای ارتقای کیفیت محیط زیست در سطح همسایگی باشد.