حکمت نامه مفاخر

از ویژگی های درونی قرآن کریم، افزون بر آیه هایی که به پدیدارشناسی جهان مشهود می پردازد، بهره گیری از حداکثر ظرفیت الفاظ و آیات برای قالب ریزی معانی تودرتو ولایه به لایه است که از حقایق ماورائی و آن سویی این جهان نیز سخن می گوید. این خصیصه سبب می شود که افق دید بسیار گسترده ای را در نگاه مفسرین و جویندگان معانی و مفاهیم قرآنی بگشاید. بنابراین پژوهنده این ساحت باید متعمق در دانش های وسیعی باشد تا در یک آیه، به درک موضوعات متعدد و متنوع نایل شود و چون قرآن کریم در مفاد استعمالی و مقصود در لفظ و معنا، در پی تعیین مراد خداوند، در مباحث هستی شناسی و معرفت شناسی است، مفسر باید در کشف مراد خداوند طبق معنای ظاهر، که ناظر بر تطبیق کامل با معنای باطن آیات است، قوه و قریحه کشف و استنباط داشته باشد تا غلط فهمی و تأویل نابه جا به اسم تفسیر به وجود نیاید. در میان چنین مفسرانی ابوحامد غزالی از چهره های بنام است که تلاش کرده با تفسیری روشمند در سه مرحله: «بیان معانی»، «کشف مقاصد» و «کشف مدالیل» در آیات الهی غواصی کند. در بیان معانی توجه به واژگان و عبارات قرآنی، برای کشف مقاصدی است که خداوند از انتقال مراد خویش در آیات داشته است. در این مقاله سعی می شود در حد سطور محدود به تبیین ویژگی های ذهنی و زبانی غزالی بپردازیم و به خصوص در یک دسته بندی اصول مشترک و عام وی را که چون دو ستون یک نردبان در طرز فهم و بیان آیات است، بیان کنیم و در نهایت تحلیل اصول خاص وی را، که به مثابه پله های نردبان معرفتی او در ره یافت به تفسیر از قرآن کریم است، بیان نماییم.

غزالی در تحلیل علیت فلاسفه بر مبنای عنصر روان شناختی عادت، آن را به اقتران و توالی حوادث تفسیر می کند و رابطه ضروری علّی میان علت و معلول را هم در ناحیه وجود و هم از جانب عدم منکر می شود. او تحقق حادثه ای نزد حادثه ای دیگر (اقتران) را با علیت یک حادثه برای حادثه ای دیگر یکی نمی داند؛ چرا که بر مبنای حواس انسان، مشاهده اقتران ممکن است در حالی که درک علیت ممکن نیست. بر این اساس از پذیرش تبیین علّی و ضروری صفات طبیعی اشیاء سر باز می زند و آن را امری ممکن می شمارد که استمرار عادت انسان نسبت به اشیاء، موهم جدایی ناپذیری صفات از ذات است، لذا معجزه نیز امری خارق عادت و ممکن الوقوع می باشد.از طرف دیگر غزالی منکر علیت ایجادی نیست و در حالی که مادیات در عالم طبیعت نسبت به یکدیگر اقتران دارند، علت موجده آنها بی واسطه یا با واسطه خدا است و موجودات دیگری چون فرشتگان در علیت ایجادی دخیلند. یعنی مجرای تحقق ارادی حضرت حق در عالم طبیعت و ماده هستند و حوادث مختلف در عالم طبیعت به واسطه آنها ایجاد می شود.

در این مقاله نگاهی داریم به تهافت الفلاسفکه امام محمّد غزالی (451-505ق) تا علّت تألیف، موضوع، منابع، روش تألیف، تأثیرگذاری آن و دفاع غزالی از دین و ستیزش با فلسفه، بحث دیرینگی جهان، روحانی بودن روان، علّیّت در محسوس ها و ... را در آن کتاب از روی بهترین چاپ آن مرور کنیم، یعنی: چاپی که به کوشش موریس بویژ یسوعی در بیروت به سال 1349ق/ 1930م انتشار یافته است.

ابوحامد غزّالی از نوابغ بزرگ ایرانی است که در سدکه پنجم هجری پا به عرصکه وجود گذاشت. سلطکه فکری وی موجب شد که در قرون بعدی پیوسته افکار و آثارش سرلوحکه اندیشکه اندیشمندان قرار گیرد. از این رو بسیاری بر این عقیده اند که وی یک مجدد است. هرچند غزّالی در اعتقادات اشعری و در فقه شافعی بود؛ اما این امر هیچ گاه مانع از حریت و آزاده اندیشی او نشد. غزّالی در زمرکه دانشمندان کم نظیری است که در تمام موضوعاتی که مطالعه داشته و در نهایت آنها را نگاشته، احاطکه درخور وصفی داشته است. وی فقیه، متکلم، فیلسوف، عارف و صوفی بود. تصوّف غزّالی که در عمل منشأ تحول بزرگی در زندگی او شد، در واقع ناشی از تفکر فلسفی وی بود. بدون تردید تأثیر اندیشه های ابوحامد غزّالی بر عرفان و تصوّف، قابل انکار نیست، به طوری که تا عصر کنونی نیز ادامه دارد. وی تصوّف عامیانه را که تنها در قالب سر تراشیدن، مرقّع پوشی، شطح گفتن و مجرّد ذوق بود، تبدیل به اندیشکه بسیار ژرف نمود؛ و با آنکه از دیدگاه او گام آغازین در تصوّف، پیروی از شریعت است؛ اما علوم و معارف متداوله را برای کشف حقایق کافی نمی دانست، بلکه آنها را حجاب حقیقت می دید و برای دست یابی به حقیقت معتقد به نوعی اشراق روحانی است، به گونه ای که ذهن غزّالی را از کلام به تصوّف و از قلمرو برهان به قلمرو مکاشفه نشان می دهد.

کتاب ها و رساله هایی چند دربارکه آیین و روش استادی/ شاگردی یا پیوند آموزشی استاد/ دانشجو، در میراث مکتوب فرهنگ و تمدن اسلامی برجا مانده است. در این زمینه نویسندگان و دانشمندانی که وابسته به دبستان های فیلسوفان، حدیث دانان، فقیهان، صوفیان و تاریخ نگاران بوده اند، نگاشته ای مستقل یا درمیانکه اثر و یا فصلی جداگانه از خود برجا نهاده اند. ما از این دسته نگاشته ها به «آموزشنامه» یاد می کنیم. در این گفتار، نمونه ای از دبستان صوفیان (غزّالی) و نمونه ای از دبستان فقیهان (ابن جماعه) به جستار درآمده است.

یکی از صداهای مانا در سپهر جهان اسلام و سپهر جهان امروز که از اواخر سده پنجم هجری طنین انداز شد و از همان زمان مخالفان و موافقانی در قلمرو گسترده جهان اسلام از کاشغر تا اندلس داشت، صدای امام محمد غزالی به ویژه در احیاء علوم دین است. نخستین واکنش منفی به صدای ماندگار غزالی که در احیاءسوزی تبلور یافت، در شهر قرطبه اندلس به روزگار حکمرانی مرابطین در اوایل سده ششم هجری در زمان حیات وی صورت گرفت. در جستار حاضر همین پدیده شنیع را با روش تحلیلی توصیفی بررسیدیم؛ البته با رویکردی تبارشناسانه و نشان دادیم این همه یکی از جلوه های بارز «تصلب سنت و زوال اندیشه» است که زائیدکه تعصبات فرقه ای و مذهبی بوده و موجب زوال شکوه و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی شده است که پیش تر عصر زرین خوانده شده بود و مقدمات ویرانی کامل تمدن درخشان اسلامی را از رهگذر ایلغار ددمنشانه مغول فراهم کرد.

نخستین رساله در باب عشق به زبان فارسی از آنِ شوریده احوالی چون امام احمد غزالی است، گفته اند شیخ فخرالدین عراقی همدانی کتاب لمعات خود را بر پایه سوانح نگاشت و عین القضات و جامی نیز لوایح خود را و سعدی نیز گلستانش را.سوانح العشاق یا رساله ای در باب عشق، تفصیلی ترین متن عرفانی در باب عشق به زبان فارسی است و البته در بیان سخت و مُغلق. گرچه حقایق منطوی در آن بسیار عمیق و فوق العاده گرانسنگ و بی بدیل است؛ اما سخت گویی احمد، بسیاری را از درک باطن (و گاه حتی ظاهر آن) بازداشته و همین، سبب رویکرد اندک مشرّحان و مفسران به شرح و تفسیر آن شده است، اِلا عزالدین محمود کاشانی که کنوزالاسرار و رموزالاحرار را در شرح سوانح نوشت و نیز شیخ حسین ناگوری از عرفای بزرگ هند و دیگر شرحی از نگارنده ای ناشناس. به تعبیری شاید «کلامنا اشاره» احمد غزالی در آغاز رساله سبب رمزگویی و نهایت پیچیدگی متن شده باشد. این مقاله به بررسی دو مفهوم بنیادی سوانح یعنی عشق و مهم تر غیرت خواهد پرداخت و امید اینکه در تبیین و تنویر برخی از متعالی معانی عرفانی مفید باشد.