حکمت نامه مفاخر

شرح اثولوجیایی که در اصل تقریرات درسی فلوطین بود و توسط شاگرد محبوبش فرفوریوس صوری مبدل به اثولوجیا یا تاسوعات (یا التساعات، Enneades) و به عبارتی انئادها یا نه گانه ها شد، شرحی شگفت انگیز در تاریخ حکمت اسلامی است. شگفت از این رو که ابن ناعمه حمصی کتابی را با عنوان أثولوجیا أرسطاطالیس منسوب به ارسطو در جهان اسلام ترجمه کرد و پس از این ترجمه و با چنین عنوانی بود که از قرن سوم هجری تا به سال های معاصر، اثولوجیا به غلط از آثار ارسطو قلمداد گردید. هدف این مقاله شرح این سرگذشت شگفت انگیز نیست؛ زیرا بسیار بدان پرداخته شده، بلکه بحث در باب شروح، بیان و توضیح میامر آن است که توسط حکمایی چون ابن سینا و قاضی سعید قمی در تمدن اسلامی به رشتکه تحریر در آمده است. شرح قاضی را در مقاله ای دیگر تحت عنوان «الهیات زیبایی» مورد بحث قرار داده ایم. در این جا هدف، تحلیل نوع مواجهه ابن سینا با اثولوجیا به ویژه در شرح میمر چهارم اثر فوق است. این شرح گرچه اندک است؛ اما رد پای عمیق اندیشکه اسلامی را در تفسیر یک متن یونانی در باب زیبایی نشان می دهد.

ابن سینا، علاوه بر کتاب های مهم و تأثیرگذار، رسائل متعددی نیز دارد که البته بخش عمده آن تصحیح و چاپ شده اند. رسالکه فی غریبکه الحکمکه یا المسائل الحکمیکه بر اساس الگوی استخراج ضوابط صحت انتساب یک اثر به شیخ الرئیس و طبقه بندی آثار وی به پنج طبقه مسلّم، محتمل، مفقود، غیرمحرز و منحول، از جمله رسائلی است که انتساب آن به ابن سینا مسلم است؛ اما متأسفانه تاکنون مغفول مانده است؛ لذا متن مصحح این رساله بر اساس نسخکه 599 کتابخانکه مجلس و نسخکه 4894 کتابخانکه نورعثمانیه در اختیار خوانندگان قرار می گیرد.

موضوع نفس آدمی که گاه از آن به روح و زمانی از آن به روان تعبیر می شود، یکی از مهم ترین دل مشغولی های آدمیان از دیرباز بوده است و از زمانی که اولین انسان که اتفاقاً پیامبر الهی هم بود، آفریده شد این موضوع ذهن انسان ها و فرزندان آدم و حوا را مشغول کرده و پرسش های فراوانی را در فراروی فرزندان آدم قرار داده است. این کیست که از آن به عنوان نفس، روح یا روان یاد می شود و همه موجودیت انسان را در بر دارد، آیا مادی است یا غیر مادی؟ آسمانی است یا زمینی؟ این جهانی است یا آن جهانی؟ از بین رفتنی است یا ابدی که هرگز و هیچ گاه از بین نخواهد رفت؟ بین جسم و روح ما ارتباط و تعاملی برقرار است یا نه؟ اگر ارتباطی هست، به چه صورت است و صدها پرسش دیگر. در این مقاله فقط به یکی از مباحث نفس که همان تجرد نفس است و آن هم فقط از دیدگاه یک فیلسوف که همانا ابوعلی سینای بزرگ و نابغکه دوران که فلاسفکه بعدی در فلسفه و بیشتر علوم وام دار اویند، می پردازیم.

نفس شناسی در فلسفکه اسلامی در دو بخش طبیعیات و الهیّات طرح و بررسی شده است. این سنت مسبوق به طریق مواجهه فیلسوفان یونان به ویژه افلاطون و ارسطو با نفس است. در تاریخ فلسفکه اسلامی نیز ابن سینا و در قرون بعد از او ملاصدرا نیز در دو بخش طبیعیات و الهیّات نوشته های خود دربارکه نفس سخن گفته اند. در این نوشته تلاش شده تا دیدگاه آن طرح و بررسی شود. ابن سینا و ملاصدرا ضمن تفاوت آراء در این باره از وجه اشترکی نیز برخوردارند. وحدت آرای آنان در نظر اشراقی به معنایی که سهروردی در نوشته های خود به کار برده است. نگاه اشراقی به نفس در هر دو بخش طبیعیات و الهیّات قابل طرح است. این نوشته ناظر به تبیین جنبه اشتراک و وحدت نظر اشراقی ابن سینا و ملاصدرا در نظر به نفس و قوای آن در هر دو بخش طبیعیات و الهیّات است.

یکی از میراث داران اخلاقی تاریخ و فرهنگ اسلامی ایرانی بوعلی سیناست. هم نوشتن و هم ننوشتن این حکیم بزرگ در اخلاق قابل تأمل است. آن قدرکه در فلسفه، منطق و پزشکی او کاویده ایم، در میراث اخلاقی او تأمل نکرده ایم. در اینجا سه اثر اخلاقی او که به دست ما رسیده، گزارش کتاب شناختی و نیز تحلیل جریان شناختی اخلاقی می شود که عبارتند از: 1. فی علم الاخلاق؛ 2. الرساله فی العهد؛ 3. مقامات العارفین. نیز دو اثر اخلاقی وی که مفقود شده است، یعنی: 4. البر و الاثم فی الاخلاق؛ 5. کلام فی المواعظ، گزارش و در پایان آثاری از وی که به نوعی مرتبط با اخلاق است، کاویده می شود تا سمت و سوی اخلاقی وی نمایا ن تر شود.

نخستین تأملات جدّی دربارکه مفهوم «زیبایی» و «امر زیبا» با افلاطون آغاز شده و تا پیش از او در فرهنگ یونانی، زیبایی شناسی و هنر یکی پنداشته می شد. پس از ظهور اسلام و در جریان نهضت ترجمه، پاره ای از آثار و آرای فلاسفکه یونانی به زبان رسمی آن زمان ترجمه شد. از اصلی ترین مباحث محوری در کلام فیلسوفان مسلمان، بحث از «زیبایی» و چیستی آن است. یکی از برجسته ترین فیلسوفان مسلمانی که به بحث دربارکه امر زیبا و زیبایی شناسی می پردازد، ابن سیناست. این جستار که به روش تحلیلی توصیفی و با استفاده از ابزار کتابخانه ای نوشته شده است، به بررسی تطبیقی مفهوم «زیبایی» یا «امر زیبا» در رسالکه هیپاس بزرگ افلاطون و رسالکه عشق ابوعلی سینا می پردازد. بر اساس نتایج این پژوهش، در رسالکه هیپاس بزرگ، تعریف و تبیین چیستی امر زیبا یا زیبایی دشوار است؛ امّا «زیبایی» و «امر زیبا» در نظر ابن سینا به معنای تناسب، هارمونی و هماهنگی است که افلاطون پیشتر آن را رسالکه خود رد می کند.

ابن سینا از بزرگ ترین حکماء و منطق دانان مشائی است. منطق یکی از مهم ترین بخش های سه گانه کتب حکمی ابن سینا است که درآن به ساماندهی برخی اصول مشائی و تدوین ضوابط نوینی می پردازد. بنابر تعریف منطق که به عنوان میزانی برای حفظ ذهن از خطا تدوین شده است، شناخت خطا و لغزش در اندیشه ضرورت می یابد؛ لذا از مهم ترین مباحث در منطق و به عنوان ثمرکه کاربردی منطق، بحث مغالطه است. شناخت اقسام مغالطه و پرهیز از آنها غایت اصلی منطق محسوب می شود. لیکن تمام علوم که از استدلال و قیاس استفاده می کنند، به نحو مستقیم یا غیر مستقیم نیازمند منطق به ویژه شناخت بحث مغالطه هستند. مقاله حاضر به بحث مغالطه، تقسیم بندی و جایگاه آن در آثار مهم منطقی ابن سینا می پردازد تا اهمیت این بحث را در اندیشه او تبیین کند.