۱.
کلید واژه ها:
اعجاز قرآن نظریه صرفه نظام تحلیل الگوواره
چیستی اعجاز قرآن کریم، از قرن سوم قمری، به طور جدی مورد توجه اندیشمندان معتزلی قرار گرفت. صرفه یکی از نظریاتی است که برخی از معتزله بغداد نظیر نظّام برای بیان یگانگی قرآن کریم مطرح کردند. هدف از این پژوهش پاسخ به این سوال است که در قرن سوم، چه الگوهایی دانشمندان معتزلی را به بحث درباره اعجاز قرآن کریم و به طور خاص نظریه صرفه هدایت کرد. به این منظور از روش تحلیل پارادایم کوهن استفاده شد و ضمن شناسایی الگوهای غالب، رابطه میان نظریه صرفه و الگوهای موجود مورد بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان دهنده وابستگی و تأثیرپذیری متقابل بین پارادایم ها و گفتمان های غالب بر بافت جامعه اسلامی در آن زمان است. بررسی های تاریخی دیگر نیز نشان می دهد که رویارویی گفتمان مرجعیت علمی قرآن کریم با پرسش های گفتمان جدید، زمینه بروز پارادایمی را ایجاد کرد که منجر به بحث در مورد چیستی وجه یگانگی قرآن کریم شد. افزون بر این، نظّام با گرایش به الگوی ارسطویی، ایده خود را در باب اعجاز قرآن کریم، در تقابل با طرفداران الگوی افلاطونی تشریح کرد و قدمت و تعبیر افلاطونی از جایگاه قرآن را منتفی دانست. او همچنین بر اساس الگوی علم یونانی، وجود هرگونه اعجوبه در متن کلام الله را انکار کرد و برای صورت گفتاری اعتبار بیشتری قائل شد.
۲.
کلید واژه ها:
روایات احساسات حسد استعاره مفهومی زبانشناسی شناختی
در این پژوهش پس از معرفی رویکرد شناختی به استعاره، روایات و احادیث پیامبر اکرم و امامان شیعه علیهم السلام و چگونگی کاربرد استعاری زبان در توصیف احساس حسد، به عنوان یکی از وجوه انتزاعی وجود آدمی بررسی شده است. هدف پژوهش حاضر پاسخ به این مسأله است که آیا استعاره به عنوان یک ابزار تسهیل فهم، در احایث دینی استفاده شده است و اگر چنین است، تا چه میزان در انتقال مفاهیم مرتبط با احساس حسد کاربرد داشته است. چه حوزه ها ی مبدئی برای این احساس به کاررفته و اساساً در این احادیث از استعاره برای تسهیل درک چه مفاهیم ذهنی استفاده شده است. به این منظور کتب معتبر شیعه بستر پژوهش قرار گرفته و بر اساس نظریه لیکاف درباب استعاره ها ی شناختی، واکاوی شده است. نتایج حاصل نشان می دهد که استفاده از استعاره در 60 درصد از احادیث مرتبط با حسد به چشم می خورد و حوزه ها ی مبدا گزینش شده در این استعاره ها ی شناختی در کمال ظرافت و فراست، گویای ویژگی ها و تبعات حسد هستند. این استعاره ها به گونه ای ساختاربندی شده اند که همگی به شکلی منسجم و به هم پیوسته در راستای معارف و مفاهیم مورد نظر قرار دارند.
۳.
کلید واژه ها:
زیادبن مروان قندی واقفه وحید بهبهانی ابوالقاسم خویی رجال حدیث جرح و تعدیل
زیادبن مروان، صحابی امامان صادق و کاظم (ع)، در آثار مدوّن رجالی و روایی مکتب اهل بیت، حضوری جدی و گسترده دارد. روایات وی در کتب اربعه و سایر آثار شیعی به شصت مورد می رسد. اما ارزیابی کارنامه رجالی وی از سوی ارزش گزاران آکنده از واگرایی تضادی و بلکه تناقضی است. از نظر وحید بهبهانی و برخی دیگر، نقل بزرگان از زیاد و نیز در عِداد «اصول» بودن کتاب او و کثرت اخبار وی، حاوی وثاقت و دست کم، مؤید «حُسن» وی است. ابوالقاسم خویی در معجم رجال الحدیث و در مطاوی کتب فقهی خویش دو دلیل دیگر بر وثاقت زیاد اقامه کرده است: شیخ مفید وی را از خواص امام کاظم (ع) و ثقه و فقیه معرفی کرده و نیز در شمار اسناد احادیث کتاب کامل الزّیارات که ابن قولویه شهادت بر عدالت روات آن داده، قرار گرفته است. خویی با عبارت «إذن فالرّجل من الثّقات» بر پذیرش أخبار او تأکید کرده است. اما نویسندگان این سطور ادّله پنج گانه مذکور را نااستوار و دستخوش ضعف می دانند. کشّی و طوسی و نجاشی که از رجال شناسان پیشگام اند، به صراحت و کنایت او را توثیق نکرده اند، بلکه آنان و حدیث پژوهان نامبرداری مانند کلینی و صدوق او را جزو واقفیان متصلّب و مادامالعمر و بلکه از پایه های فرقه انحرافی واقفیه دانسته اند. اخبار متواتر و دست کم مستفیض، به واضح بر عناد ورزیدن آگاهانه وی با حق و انکار نصوص حاوی امامت امام رضا (ع) دلالت دارند. زیاد به سبب تصرف غاصبانه هفتاد هزار دینار سهم امام موجود در نزدش، افزون بر انحراف خویش بر افساد فکری دیگران از راه بذل آن اموال تلاش کرد. اخبار قدح قابل توجیه نیست و زیاد به گفته حسن بن محبوب، از اصحاب اجماع، در حالت کفر باطنی از دنیا رفته است. علامه حلّی نیز با عبارت «فهو عندی مردود الروایه» بر ضعف وی پای فشرده است.
۴.
کلید واژه ها:
حدیث کتب حدیثی عوالی اللئالی ابن ابی جمهور احسائی تاویل مختلف الحدیث ابن قتیبه دینوری
نگرش انتقادی به منابع حدیثی به منظور رسیدن به روایات صحیحِ صادرشده از معصومین علیهم السلام، از مهمترین بایسته های پژوهش در علوم حدیث است. از این رو نقد بیرونی مآخذ روایی و طبقه بندی منابع اولیه آنها از اهمیت بسزایی برخوردار است. زیرا گاه نویسندگان کتب حدیثی به مآخذ خود به طور کامل اشاره نمی کنند و احادیث به صورت مرسل نقل می شوند و این امر سبب تضعیف روایات می شود. این نوشتار روایات کتاب تاویل مختلف الحدیث نوشته ابن قتیبه را در کتاب عوالی اللئالی اثر ابن ابی جمهور احسائی بازشناسی می کند و هدف از آن تعیین مأخذ بعضی از احادیث کتاب عوالی و پیراستن کتب شیعه از روایات ضعیف، با روش مطالعه تطبیقی است. آنچه در مقایسه این دو اثر به دست می آید این است که ابن ابی جمهور در فصل چهارم از کتاب خود بیش از دو سوم (حدود 70 درصد) احادیث ابن قتیبه را نقل کرده است. او به نقل ساده احادیث اکتفا نکرده و همانند ابن قتیبه، در حاشیه کتاب عوالی، تأویلاتی را آورده است که در بعضی موارد، همان مفهومی است که ابن قتیبه در تأویلات خویش ذکر کرده است. گاهی نیز تأویلات او متفاوت و احیاناً معارض با ابن قتیبه است و در برخی از روایات نیز که تعدادشان اندک است، عین عبارات ابن قتیبه را نقل کرده است. شاید دلیل روی آوردن ابن ابی جمهور به کتاب ابن قتیبه دفاع وی از قاعده «الجمع مهما امکن اولی من الطرح» باشد و بهترین اثری که او تا آن زمان برای جمع احادیث معارض یافته، کتاب ابن قتیبه بوده است.
۵.
کلید واژه ها:
امام حسین (ع) روایات طبری تاریخ تحریفات عاشورا
این مقاله جستاری است درباره مقتل الحسین موجود در تاریخ طبری که از جمله مقاتل برجای مانده و قدیمی است و همچون سایر کتب تاریخی و روایی از هجمه تحریفات عاشورایی مصون نمانده است، چنان که در بعضی از مطالب مربوط به حادثه عاشورا ما را در تردید قرار می دهد. گزارش طبری از قیام عاشورا برگرفته از روایت ابومخنف است که اکنون قدیم ترین مقتل موجود است. اما در عین حال این مقتل از آشفتگی های متنی رنج می برد؛ به طوری که گاه با وقایع مسلّم تاریخی ناسازگار است و گاه شأن امام معصوم مورد خدشه واقع شده است. این متن در قرن های بعد پایه و اساس نقل علمای شیعی قرار گرفته و از این رو هدف قیام عاشورا را تحت تأثیر قرار داده است. در این پژوهش کوشش شده است که به برخی از تحریفات مربوط به قبل از حادثه عاشورا اشاره شود و مطالب تاریخی و روایی آن مورد کندوکاش قرار گیرد.
۶.
کلید واژه ها:
رجال الفاظ جرح و تعدیل راوی شناسی قریب الأمر توثیق جرح
دانش جرح و تعدیل از وظایف علم رجال الحدیث و جزء مهم ترین مباحث آن به شمار می رود. از جمله مباحث این علم، شناخت الفاظ جرح و تعدیل در کتاب های رجالی است. معنا و دلالت بسیاری از الفاظ و اصطلاحات جرح و تعدیل روشن است، اما واژگان و اصطلاحاتی نیز وجود دارند که حدیث شناسان بر سر معنا و دلالت آن ها به توافق نرسیده اند. از جمله این اصطلاحات «قریب الأمر» است. قریب الأمر در منابع رجالی شیعه در موارد قابل توجهی به کار رفته است. علما و پژوهشگران حدیثی در گذشته و حال، در تعریف قریب الأمر چند معنا را نظیر قریب به مذهب و اعتقاد، قریب به حدیث و روایت و قریب به وثاقت و عدالت محتمل دانسته اند. به همان نسبت، آنان در دلالت این واژه بر جرح و تعدیل نیز دچار اختلاف شده اند. در این نوشتار به دلایلی، معنای قرب به وثاقت و عدالت برگزیده و نشان داده شده است که قریب الأمر اصطلاحی در میان اصطلاحات جرح و تعدیل است که حالتی بینابین دارد و در کاربرد نزد رجالیان شیعه در معنایی نزدیک به وثاقت به کار رفته است.
۷.
کلید واژه ها:
فهم و تفسیر قرآن مبانی فهم و تفسیر طباطبایی مجتهد شبستری
مواجهه محققانه با چالش ها ی متأثر از نظریه های نو اندیشانه در تفسیر قرآن در دوره معاصر امری مهم و ضروری است. در این مقاله مبانی فهم و تفسیر قرآن از نگاه محمدحسین طباطبایی و محمد مجتهد شبستری، که آنها را به ترتیب نماینده رویکرد سنتی و نو اندیشانه به قرآن می توان دانست، توصیف و مقایسه شده است. نتیجه نهایی تحقیق نشانگر آن است که مبانی فهم و تفسیر قرآن در آرای آنها در محور های چهارگانه ی نقش مؤلف، متن، مفسر و زمینه در فرایند فهم و تفسیر قرآن، دارای 11 وجه اشتراک و 13 وجه اختلاف است و آرای آنها حدود 45 درصد اشتراک و 55 درصد اختلاف دارند. اهم اشتراک آرای آنها در «نقش قصدیّت و تعیّن بخشی معنای الفاظ از سوی مؤلف»، «پیوند های معنایی و فهم پذیری قرآن»، «ضرورت استنطاق متن»، و «نقش سیاق و فضای نزول در فهم قرآن» است. همچنین آنها در «متافیزیکی یا بشری بودن زبان قرآن»، «ثبات معنای متن یا قرائت پذیری آن»، «بررسی سمانتیکی یا هرمنوتیکی قرآن برای کشف مراد مؤلف»، «نقش دورِ هرمنوتیکی» و «نقش استنطاق، پیش دانسته ها، علاقه و انتظارات مفسر در فرایند فهم و تفسیر قرآن» اختلاف نظر دارند.
۸.
کلید واژه ها:
نیت انگیزه عمل حدیث فقه الحدیث انما الاعمال بالنیات
روایت «انما الاعمال بالنیات» از روایات پرکاربرد با فهم حداکثری فریقین است که در منابع شیعی- در صورت استناد- از امالی یا تهذیب شیخ طوسی نقل شده است. در منابع عامه برای آن ادعای تواتر لفظی شده ولی غالب محدثین فریقین آن را مردود دانسته اند. سند این روایت مقبوله و با قرینه ی روایات مشابه و شهرت عملی، موثوق الصدور و موثوق السند و نیز دارای تواتر معنوی است. «نیت» در این روایت حقیقت لغویه بوده و با «انگیزه» مطابق است. ولی آنچه در عرف فقها مطرح می شود مرحله ای از مراحلِ کنشیِ انگیزه تا هدف است که در صدر اسلام به "احضار النیه" تعبیر شده است. به همین جهت مراد فقها با مقصود روایت متفاوت است. ارتباط نیت و عمل، به دلیل حقیقت لغوی، به صورت مستقیم و وجودی است و حصر در آن- به خاطر جزئیت نیت در عمل و حکومتِ اصاله الظهور- حقیقی است. با این که سند روایت مورد قبول قرار گرفته ولی از حیث دلالی، بر ارتباط مستقیم و وجودی دلالت دارد و مراد از نیت در آن- برخلاف فهم و کاربرد حداکثری فقها- معنای اخص نیست.
۹.
کلید واژه ها:
ادبیات تطبیقی آیات قرآنی و روایات اسلامی مفاهیم اخلاقی سنت اگزوپری شازده کوچولو
آنتوان دو سنت اگزوپری از نویسندگان نام آشنای ادبیات فرانسه در قرن بیستم است. کتاب شازده کوچولو، پرخواننده ترین اثر وی، به اکثر زبان های زنده دنیا ترجمه شده است. در ایران برای اولین بار در سال 1333 محمد قاضی این کتاب را به زبان فارسی برگرداند. با خواندن این کتاب و از خلال گفت و گوهای شازده کوچولو و خلبان، خواننده به مفاهیم و توصیه های اخلاقی همسو با تعالیم دین اسلام پی می برد. این پژوهش با تکیه بر اصول مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی و با استفاده از نظریه «تشابهات بدون ارتباطات» فرانسوا یوست، سعی دارد که ارتباط میان مفاهیم اخلاقی مطرح شده در این داستان را با معادل های آن در آیات قرآن و روایات اسلامی بررسی کند. یافته های این مقاله که با روش توصیفی-تحلیلی به دست آمده است، نشان می دهد که توصیه های اخلاقی اگزوپری در این داستان بیشتر در حوزه قواعد زندگی شخصی هر انسانی چون داشتن برنامه و هدف، صبوری، رعایت نظافت و اهمیت دوستی و... ظهور پیدا کرده است. نویسنده با بیان این مفاهیم به دنبال گشایش راهی برای نجات انسان ها و بهبود شرایط زندگی آن ها بوده است که با هدف دین اسلام کاملاً منطبق است و مشابهات آن در آیات قرآن و روایات اسلامی قابل مشاهده است.
۱۰.
کلید واژه ها:
سیدحسین بروجردی منابع اولیه حدیث نقل روایات سبک جامع احادیث الشیعه
جامع احادیث الشیعه تألیف سید حسین طباطبائی بروجردی (م.1340)، مرجع عالی قدر شیعه، یکی از مجموعه های روایی ارزشمند حاوی روایات معصومین علیهم السلام در زمینه فقه است که با هدف رفع ایرادات و نقایص موجود در کتاب وسائل الشیعه و سایر مجموعه های روایی تدوین شده است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که کتاب جامع احادیث الشیعه دارای چه اصول و سبکی است؟ نتیجه پژوهش حاضر گویای این مطلب است که تنظیم ابواب کتاب بر اساس ترتیب فقهی، تقدیم موضوعات اصولی بر فقهی و ذکر آیات الاحکام صورت گرفته است. اصول حاکم بر نقل احادیث در جامع الاحادیث شامل جامعیت روایات هر باب، نقل عین سند و متن حدیث، توضیح مفاهیم احادیث، عدم تقطیع احادیث، تقدیم روایات عام بر خاص و تقدیم روایات مطلق بر مقید است. این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی و جمع آوری مطالب به صورت کتابخانه ای انجام گرفته است.
۱۱.
کلید واژه ها:
روایات سوگند به مثله مثله حمزه نقد سندی نقد محتوایی
عالمان فریقین اتفاق نظر دارند که در تاریخ اسلام، جعل و تحریف از مهم ترین آسیب هایی است که روایات بدان دچار شده و تقریباً سراسر موضوعات اسلامی از جمله حوادث صدر اسلام را فراگرفته است. نمونه بارز آن ، روایاتی است که بر طبق اغلب آن ها پیامبر (ص) و بر اساس پاره ای دیگر مسلمانان یا هم پیامبر (ص) و هم مسلمانان در پایان جنگ احد پس از مشاهده پیکر مثله شده حمزه سوگند یاد کردند که با جمعی از مشرکان مقابله به مثل کنند. در پی آن رخداد، خداوند با فرو فرستادن آیات پایانی سوره نحل از این سوگند نهی کرد. لذا پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال است که نقد سندی و محتوایی روایات سوگند به مُثله قاتلان حمزه چگونه است؟ یافته های تحقیق حکایت از آن دارند که سند همه این روایات ضعیف است؛ به گونه ای که سند آن ها یا مرسل است یا در اَسناد راویان ضعیف حضور دارد. روایات از نظر محتوایی اولاً با آیات رعایت مساوات در قصاص و دأب قرآن در «خطاب به پیامبر (ص)» و «تشریک پیامبر (ص) و امت» در تعارض اند. ثانیاً با مکی بودن سوره نحل سازگاری ندارند. ثالثاً با روایات نهی از مثله که فریقین نقل کرده اند در تناقض اند. رابعاً درون مایه روایات در مقایسه با یکدیگر تعارضات غیر قابل جمع دارند.
۱۲.
کلید واژه ها:
ابن عباس روایات تفسیری تعارض مستقر و غیرمستقر جامع البیان نورالثقلین
ابن عباس صحابی برجسته پیامبر (ص)، از مفسران مشهور است که روایات بسیاری از او در منابع فریقین نقل شده است. در عین حال برخی عالمان مسلمان و خاورشناسان به علت نقل برخی روایات متعارض، در وثاقت روایات تفسیری وی تردید کرده اند. در این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه ای، اسنادی در استناد به منابع و تحلیل و نقد، با تأکید بر جامع البیان طبری، صحت یا عدم صحت دیدگاه تعارض روایات تفسیری ابن عباس مورد بررسی قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده است که از حدود 6 هزار روایت وی در جامع البیان، تنها حدود 200 مورد (10%) متعارض است که غالب آن ها (حدود 160مورد) با روش های حل تعارض غیرمستقر و بقیه (حدود40 مورد) با روش های حل تعارض مستقر قابل رفع است. در این مقاله علاوه بر روش های اصولیان در حل تعارض، با توجه به مطابقت چشمگیر روایات تفسیری ابن عباس با روایات اهل بیت(ع)، از این مطابقت به مثابه عاملی در ترجیح به هنگام تعارض استفاده شده است.
