علوم قرآن و حدیث

یکی از پرشمارترین فرازهای صحیفه سجادیه به توبه، انابه و استغفار از گناهانی مربوط است که نه تنها با مقام عصمت امام سجاد علیه السلام ناسازگار است بلکه با انسان های معمولی نیز مناسبت ندارد. این نوشتار در پی آن است که برخی از راه حل های تعارض یاد شده را مطرح و بررسی کند. بر این اساس، در تبیین تعارض پیش آمده بین عصمت امام و اعتراف به گناهان در ادعیه، فرازهای مربوط به بحث به دو دسته تقسیم می شود: دسته یکم: برخی از فرازها به علت مضامین آن ها نباید به معصوم (ع) نسبت داده شود، به نظر می رسد که دعای معصوم و اعتراف به گناه وی در این موارد با سایر انسان ها به عنوان مراتب وجودی معصوم (ع) ارتباط دارد نه به ساحت ویژه آن حضرت؛ دسته دوم: ادعیه ای است که نوع اعتراف به گناهان در آن ها با عصمت اولیا منافات ندارد چرا که معنی گناه متعارف در آن ها لحاظ نمی شود؛ بلکه کوچک ترین دوری از خدا و اشتغال به ما سوی الله آن هم نه آن نوع از دوری و اشتغال به غیر که میان سایر انسان ها کم و بیش وجود دارد، از نظر معصوم در قبال عز ربوبی بی ادبی و گناهی نابخشودنی به حساب آمده و نهایتاً سردادن هر ندایی گویی قد بر افراشتن در برابر الله تعالی محسوب شده است که امام (ع) به خاطر آن ها استغفار می کند.

آواشناسان مسلمان و دانشمندان فن تجوید، هستی یک حرف را بر دو پایه گذاشته اند: مخرج و صفات. بر همین مبنا، حروف عربی را دسته بندی کرده و سعی کرده اند فرایندهای آوایی موجود در علم تجوید را تبیین علمی کنند؛ اما در بسیاری از موارد موفق نبوده و اختلاف نظرهای زیادی با هم داشته اند. این اختلاف نظرها اختلاف قرائات در قرآن کریم را سبب شده است. این نوشته، آنچه را که پیشینیان ما درباره تجوید گفته اند از پنجره آواشناسی و واج شناسی امروز نگریسته و توصیفی علمی و امروزی از تجوید فرا پیش نهاده است. بر این اساس، به دسته بندی جدیدی از حروف عربی و به تعریف جدیدی از اصطلاحاتی چون حروف متقارب، حروف متجانس و حروف متباعد و به تبیین جدیدی از فرایندهای تجویدی چون ادغام رسیده است.

در این مقاله برآنیم تا به بررسی خطبه پنجاه و یکم نهج البلاغه براساس تحلیل کنش گفتاری که در حوزه تحلیل گفتمان قرار دارد، بپردازیم. با تحلیلی که بر روی خطبه یاد شده برمبنای دسته بندی جان سرل (1999) از کنشهای گفتار انجام دادیم، دریافتیم که امام علی(ع) در این خطبه برای تحریک و تشجیع لشگریانشان در جهت حمله به سپاهیان معاویه و پیروز شدن بر آنان که در واقع بازپس گیری و آزادسازی شریعه فرات از دست آنان بود، کنشهای گفتار اظهاری و ترغیبی را به میزان زیادی به کار برده اند و کنش گفتار عاطفی را به میزان کمتری. امام با کاربرد کنش اظهاری قصد دارند در یارانشان نسبت به جنگ، مرگ، زندگی، معاویه و سپاهش بصیرت پیدا ایجاد کنند تا آنها به سوی پیروزی بر سپاه دشمن گام بردارند. کاربرد زیاد کنش ترغیبی نشانگر این است که امام سعی دارند از طریق هشدار دادن، دستور دادن، تشویق کردن، نصیحت کردن، اطمینان دادن و روحیه و اعتماد به نفس دادن سپاهیانشان را در جهت حمله بر سپاه دشمن تحریک و ترغیب نمایند. اساساً نوع گفتمان جنگ گفتمانی است که کاربرد زیاد این دو نوع کنش را می طلبد. کاربرد کم کنش عاطفی نیز در این خطبه حماسی بدین دلیل است که گفتمان جنگ گفتمانی نیست که در آن از مسائل عاطفی و احساسی به میزان زیادی استفاده شود. در خطبه مورد بحث امام (ع) کنشهای گفتار تعهدی و اعلامی را به کار نبرده اند. در غالب پاره گفتارها کنشهای صوری و واقعی برهم منطبق نیستند و از بین کنشهای گفتار اظهاری، ترغیبی و عاطفی، در اکثر پاره گفتارها کنش اظهاری به صورت کنش صوری ظاهر شده است. در این خطبه تمام پاره گفتارهای امام (ع) پاره گفتارهای کنشی ضمنی می باشد.

واژه ی «صلاه» یکی از مهمترین واژه های قرآنی است که در آیات متعددی بکار رفته است. دانشمندان نیز در پژوهشهای خود، درباره ی این واژه، مفاهیم گوناگونی پیشنهاد کرد ه اند. اما چون این پیشنهادات پایه علمی استوار نداشت، انتخاب برابرنهاده های واژه نیز دچار نوعی به هم ریختگی و نابسامانی شده است. درباره ی ریشه ی واژه و ناقص واوی یا یایی بودن آن نیز اختلاف نظر وجود دارد. پژوهش های ریشه شناسی نشان می دهد که « صلاه » وام واژه ای کهن است که شعرای قدیم عرب بکاربرده اند و در دوره پیش از اسلام واژه ای کاملا آشنا بوده است. همچنین ریشه «صلو» در سنگ نبشته های عربستان جنوبی با مفهوم دعا و نماز بکارفته است. در این مقاله با تکیه بر این پژوهشها و نیز با بررسی تطور تاریخی-معنایی واژه، برابرنهاده های آن در 3 بخش پیشنهاد شده است: الف- نماز(نیایش آیینی مسلمانان) ب- دعا (نیایش فردی) ج- نیایش(به معنای مطلق آن).

قرآن از حضور فرشتگان در آسمان خبر داده و شیاطین و اجنه را از شنیدن کلام ایشان محروم و ممنوع می داند. بدان سان که هرگاه شیطانی سرکش، درصدد گوش سپردن به کلام فرشتگان برآید، از هر سوی هدف شهاب های آسمانی قرار گرفته و مطرود و ناکام می گردد. مقاله حاضر، ضمن باز کاوی و بازخوانی آیات مربوطه، بیان می دارد که گزاره قرآنی «رجم شیاطین با شهاب ها»، به هیچ رو علل طبیعی پیدایش شهاب ها را نفی نمی کند و دامن قرآن در این باب از هر گونه ناسازگاری با داده های علمی، منزه و مبرا است.

مکی و مدنی از مفهوم تا اصطلاح