الهام زرین کلاه

  تأویل قرآن از مسائل بسیار مهم و اساسی در حوزه علوم قرآنی و تفسیر است که از جهت انحصار یا عدم انحصار آن به خداوند، از دیرباز مورد توجه عالمان و دانشمندان دینی در این حوزه بوده است. روایات از مهم ترین منابعی هستند که ما را به آراء و دیدگاه های گوناگون در این باره رهنمون می سازد. در این میان ابن عباس از کسانی است که هردو دیدگاه امکان یا عدم امکان تأویل، از وی منقول است. لذا، این مقاله با به کارگیری روش کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل داده ها به دنبال حل تعارض روایات وی دراین باره بوده و به این نتیجه مهم دست یافته که وی معتقد به جواز تأویل قرآن جز در حوزه متشابهاتی همچون زمان قیامت است. استخراج معنای مستفاد ابن عباس از واژه مذکور، دومین هدف پژوهش حاضر بوده که با تحلیل و بررسی های انجام شده کارکردهای «حمل بر متشابهات»، «تفسیر» و «بطن» از روایاتی از وی که در آن واژه تأویل و مترادفاتش به صراحت آمده استخراج شد و «تعیین مصداق»، «حمل بر معنای غیر ظاهری»، «تأویل آیات متشابه»، «تفسیر» و «حمل بر معنای ظاهری» موارد مستخرج از محتوا و مضمون سایر روایات وی در این زمینه است؛ لازم به ذکر است از مجموع روایات مذکور، پربسامدترین روایات، مربوط به حوزه تأویل به معنای تفسیر و سپس تعیین مصداق می باشد.

تفسیر نورالثقلین از تفاسیر روایی جامع و معروف شیعی است که در آن به تناسب موضوع، ذیل برخی از آیات قرآن، روایات منقول از اهل بیت ( آمده است. درعین حال در برخی موارد روایاتی دیده می شود که متعارض هستند. حویزی نیز خود این مطلب را ذکر کرده و ارزیابی این مهم را به عهده خواننده قرار داده است. بر این اساس، در این پژوهش با به کارگیری روش کتابخانه ای، تجزیه و تحلیل داده ها ضمن استخراج روایات تفسیری متعارض، به ارزیابی و تحلیل این روایات پرداخته و به این نتیجه دست یافته ایم که از حدود 6418 روایت منقول از ائمه(ع) در 15 جزء ابتدایی قرآن در این تفسیر، تنها 19(ع) (حدود 1200 روایت که شامل 261 موضوع یا مورد می شود) مشمول موارد متعارض بوده که اکثر آن یعنی حدود 188 مورد آن شامل تعارض بدوی و ظاهری است که با روش هایی همچون تخصیص عام، تقیید مطلق، تبیین مجمل، تعیین مبهم و غیره حل می گردد.

ابن عباس از مفسران مشهور صدر اسلام است که روایات تفسیری بسیاری از وی در متون دینی ذکر شده است. از جامع ترین منابع روایات تفسیری، جامع البیان طبری است که در آن حدود شش هزار روایت از وی آمده است. باتوجه به جایگاه برجستهٔ وی در تفسیر، با روش کتابخانه ای و تحلیلی داده ها به استخراج دیدگاه های وی در حوزه های مختلف تفسیر اعم از مبانی، روش ها و گرایش های تفسیر با تأکید بر جامع البیان می پردازیم. بررسی ها نشان می دهد اعتقاد به جمع بین نزول دفعی و تدریجی، توقیفی بودن ترتیب آیات، جمع قرآن در زمان پیامبر(ص)، جواز تفسیر و تأویل قرآن و... ازجمله مبانی تفسیری اوست. وی همچنین عمدتاً از روش تفسیر قرآن به قرآن، قرآن با حدیث و اجتهاد در شرح و تفسیر آیات بهره گرفته است. گفتنی است گرایش های ادبی، فقهی و کلامی نیز از برجسته ترین گرایش های تفسیری اوست.

عبدالله بن عباس صحابی برجسته پیامبر $ و شاگرد حضرت علی% است. با توجه به تصریح خود او به علم آموزی به ویژه أخذ تفسیر از حضرت علی% و اهمیت آرای وی در شناخت قرآن، به نظر می رسد که مطابقت قابل توجهی میان دیدگاه های وی و ائمه% بویژه امام علی% در مبانی قرآن شناختی باشد. این مقاله با به کارگیری روش کتابخانه ای، تجزیه و تحلیل متن، ضمن استخراج آن مبانی در روایات وی، به بررسی میزان مطابقت آن با مبانی قرآن شناختی اهل بیت% پرداخته و به این نتیجه دست یافته که وی همچون ائمه % معتقد به جمع میان نزول دفعی و تدریجی، قابل فهم بودن الفاظ قرآن، عصری بودن فهم آن، تأویل پذیری و ذوبطون بودن آن است. اعتقاد به وجود واژگان معرب و لهجه های غیرحجازی در قرآن، معناداربودن حروف مقطعه، نسخ برخی آیات از دیگر مبانی قرآن شناختی وی مطابق با اهل بیت% است.

نسخه مستقل تفسیر مجاهد به شماره 1075 در دارالکتب قاهره از جنبه های مختلف مانند ویژگی های سندی و متنی، پیوند با طرق گوناگون نقل آرای تفسیری مجاهد در تفاسیر متأخرتر از جمله جامع البیان، شیوه های نقل و امکان بازسازی شکل اصلی تفسیر مجاهد مورد بررسی قرار گرفته است. اشتاوت، ونزبرو، لیمهاوس و ورستیخ در پژوهش های مختلف به همه یا برخی از این موارد، به تفصیل یا به اشاره پرداخته اند. در این مقاله دیدگاه های این خاورشناسان تبیین و سپس ارزیابی شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که نقطه عزیمت همه مطالعات غربیان در این باره نظریه سزگین مبنی بر «مکتوب بودن منابع آثار روایی» و روش او برای «بازیابی منابع این آثار» و «بازسازی آثار از دست رفته براساس نقل های موجود در منابع متأخر» و اشاراتی است که وی در این موارد به این نسخه و روایات مجاهد در تفسیر طبری داشته است. این نسخه بیش-ترین پیوند را با طریق عیسی بن میمون از روایات مجاهد در جامع البیان دارد و قطعاً منبع طبری نبوده و همچنین گلچینی از تفسیر طبری هم نیست. مجاهد بن جبر مجاهد بن

از مباحث مهمی که در روایات شیعه آمده، لعن مخالفان اهل بیت: است. در عین حال برخی با دستاویز قراردادن چنین روایاتی قائل به جواز لعن مقدسات اهل سنت به ویژه خلفا با ذکر نام شده اند. این پژوهش با به کارگیری روش توصیفی، تحلیلی و استنتاجی در صدد بررسی وجود یا عدم وجود چنین روایاتی در منابع شیعه بوده و به این نتیجه دست یافته که در مکتب شیعه حتی یک روایت هم در لعن تصریحی خلفا و با ذکر نام آن ها، نیامده است. ضمن اینکه چنین دیدگاهی با آیات دعوت کننده به وحدت، سیره اهل بیت: در تعامل با خلفا همراه با انتقاد به دور از سبّ و توهین، اصل تقیه و رازداری، نحوه مراوده ائمه: و پیروانشان با بزرگان اهل سنت و... تعارض دارد. علاوه بر این، آغازگر چنین لعنی معاویه و عامل انتساب شیعه به این اتهام، بنی امیه بوده است. حتی در صورت وجود چنین روایاتی در شیعه، باید گفت که این روایات جعلیات فرقه ای انحرافی بوده که همواره از سوی ائمه: نهی شده اند و گفتار آن ها فاقد اعتبار است.  

ابن عباس صحابی برجسته پیامبر (ص)، از مفسران مشهور است که روایات بسیاری از او در منابع فریقین نقل شده است. در عین حال برخی عالمان مسلمان و خاورشناسان به علت نقل برخی روایات متعارض، در وثاقت روایات تفسیری وی تردید کرده اند. در این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه ای، اسنادی در استناد به منابع و تحلیل و نقد، با تأکید بر جامع البیان طبری، صحت یا عدم صحت دیدگاه تعارض روایات تفسیری ابن عباس مورد بررسی قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده است که از حدود 6 هزار روایت وی در جامع البیان، تنها حدود 200 مورد (10%) متعارض است که غالب آن ها (حدود 160مورد) با روش های حل تعارض غیرمستقر و بقیه (حدود40 مورد) با روش های حل تعارض مستقر قابل رفع است. در این مقاله علاوه  بر روش های اصولیان در حل تعارض، با توجه به مطابقت چشمگیر روایات تفسیری ابن عباس با روایات اهل بیت(ع)، از این مطابقت به مثابه عاملی در ترجیح به هنگام تعارض استفاده شده است.

عبدالله بن عباس، صحابی مشهور و از سرآمدان حوزه های مختلف علوم اسلامی به ویژه تفسیر است. نگاهی اجمالی به منابع روایی مختلف اعم از تفسیر، تاریخ، لغت و... نشان دهنده کثرت روایات وی است. این مقاله با به کارگیری روش کتابخانه ای، جمع آوری، تجزیه و تحلیل داده ها، ضمن بیان دیدگاه های رجالیان درباره ابن عباس، در صدد تحلیل روایات متعارض رجالیان شیعه در این باره است. در کتاب های رجالی اهل سنت، به تفصیل و در منابع رجالی شیعه، به اجمال درباره وی سخن گفته اند. اگرچه رجالیان اهل سنت، همگی بر مدح و توثیق ابن عباس تأکید کرده اند، در منابع شیعی به دلیل روایات متعارضی که نخستین بار کشی آورده، بحث هایی جدی درگرفته است. تحلیل انتقادی پنج روایتی که کشی در جرح ابن عباس نقل کرده، نشان می دهد که سند آن ها به دلیل ضعف، اتهام و مجهول بودن برخی راویان، و متن آن به دلایلی از جمله ناسازگاری با واقعیت، تزلزل و جعل، غیرقابل اعتماد است. بر مبنای روایات کشی و برخی منابع تاریخی، عده ای با استناد به دلایلی از جمله، خطاب نامه 41 نهج البلاغه ، گزارش های تاریخی و... مدعی سرقت ابن عباس از بیت المال بصره شده اند که این ادعا به دلیل تناقض گزارش های مدعیان، صراحت حضرت علی R در نام بردن از کارگزاران، بررسی حیات تاریخی ابن عباس و موضع او نسبت به ائمه k و... قابل رد است.

مجاهد بن جبر از مفسران معروف تابعی در قرن دوم، از موثق ترین شاگردان ابن عباس و از راویان امام علی(ع) می باشد. غیر از روایات فراوانی که در تفاسیر روایی از وی نقل شده، تفسیری با عنوان «تفسیر مجاهد» به روایت ابن ابی نجیح ، که تنها تفسیر مستقل باقی مانده از دوران تابعین می باشد، به وی منسوب است. نسخه خطی این تفسیر که به شماره 1075 در دار الکتب المصریه در قاهره نگهداری می شود، مبنای چاپ های مختلف این تفسیر قرار گرفته است. در این تفسیر روایی، 2131 روایت ذکر شده که از این تعداد 1731 مورد آن از مجاهد به روایت ابن ابی نجیح ، و بقیه علاوه بر پیامبر(ص)، از افراد دیگر- صحابه و تابعین- نقل شده است. این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه ای و تحلیل داده ها، در صدد گونه شناسی متن روایات و مباحث علوم قرآنی مذکور در این تفسیر بوده و به این نتیجه دست یافته است که سبب نزول در 61 روایت، تعیین مبهم در 62 روایت، ناسخ و منسوخ در 3 روایت، اختلاف قرائات در 6 روایت، محکم و متشابه و غیره نمونه ای از مباحث علوم قرآنی مذکور در این تفسیر است. این آمار مربوط به اقوال مجاهد و غیر او در این تفسیر است. در عین حال بیش ترین روایات آن- که حدود 65 درصد روایات را به خود اختصاص می دهد- مربوط به تبیین واژگان و عبارات است. از این رو می توان این تفسیر را «تفسیر لغوی» هم نامید. گفتنی است نخستین شواهد وجود مجاز در قرآن، وجوه و نظایر، تمثیل، واژگان معرب، معنادار بودن حروف مقطعه و غیره در این تفسیر دیده می شود.

واژه لعن و مشتقات آن در مجموع 41 بار در قرآن به کار رفته است. این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه ای و تحلیل داده ها، با مبنا قرار دادن دیدگاه مفسران و با استناد به کتب لغت در صدد تبیین دقیق این مسأله است که این واژه به چه معانی به کار رفته، ارتباط معنایی آن با واژگان مشابه چگونه بوده و وجوه معنایی آن در قرآن چیست. طبق بررسی صورت گرفته واژه لعن که پیشینه آن طبق بیان قرآن به زمان امت های پیشین می رسد، در اصل لغت به معنای دوری از رحمت است و با واژگانی مانند سبّ، قتل، بهل و بعد ارتباط معنایی داشته و در قرآن به شش وجه معناییِ دوری از رحمت، عذاب، مسخ کردن، غضب الهی، جاری شدن حد و نفرین کردن به کار رفته است.

مِرآت العقول فی شرحِ أخبار آل الرَسول، شرحی است که علامه محمدباقر مجلسی بر کتاب کافی نگاشته است.جایگاه کافی در میان علمای اسلامی و سبقه آن بر دیگر مجموعه های حدیثی، ارزش این کتاب را بیشتر آشکار می کند.در این مجموعه، علامه برای روشن کردن مفهوم احادیث، معانی آن ها را شرح داده و نکات دقیقشان را بیان کرده است.وی قبل از ورود به متن هر حدیث و بررسی آن، نخست، نوع آن را از نظر سند مشخص کرده و گاه نیز تا حدودی سند را ارزیابی کرده است؛ پس از آن، به متن پرداخته است. وی در فهم متن، گاه تنها به توضیحات خود اکتفا کرده و گاه علاوه بر آن، از آیات قرآن، کلام معصومان (ع)، و نیز روایت های صحابه، مفسران، محدثان و بزرگان استفاده کرده و مباحث صرفی، نحوی، بلاغی و تاریخی را بیان کرده است.در مواردی که متن حدیث به ظاهر، با حدیث یا آیه ای تعارض داشته باشد، این دانشمند، آن را بیان و رفع کرده و شبهه ها را مطرح کرده و به آن ها پاسخ داده است.او حتی آیات موجود در احادیث را هم با استناد به شیوه هایی تفسیر کرده و در مواردی هم به منابع اهل سنت استناد کرده است.این مسئله، اشراف او را بر این منابع نشان می دهد.علامه احادیث را به ترتیب باب ها و عناوین ذکر کرده و قبل از شروع شرح حدیث، درباره آن باب توضیحاتی داده است.وی توضیحات خود را کاملاً مجزا از احادیث کافی(ذیل احادیث) آورده است؛ یعنی آنجا که سخن کلینی را ذکر کرده، عبارت «قوله» و آنجا که سخن خودش را بیان کرده، عبارت «اُقول» را آورده و به این ترتیب، تک تک احادیث را بررسی کرده است.

ونزبرو در کتاب مطالعات قرآنی، دو معیار سبک و کارکرد را برای گونه شناسی متون کهن تفسیری قبل از طبری ارائه کرد. او با شناسایی دوازده ابزار تفسیری و وام گیری اصطلاحاتی از آثار تفسیری یهود، تفاسیر کهن قرآن را به پنج گونه داستانی، فقهی، متنی، بلاغی و تمثیلی تقسیم کرد. وی براساس تحلیل ادبی زمان پیدایش این گونه ها، جز گونه اخیر را با همین توالی تاریخی میداند. در این مقاله ضمن مروری بر گونه شناسی و تحلیل ادبی ونزبرو، با بررسی سند و متن نسخه مستقل تفسیر مجاهد به ارزیابی آن خواهیم پرداخت. این بررسی نشان می دهد که هسته اصلی شکل مکتوب تفسیر مجاهد که مهم ترین ویژگی آن تبیین لغوی است به نیمه قرن دوم هجری می رسد بنابراین، برخلاف دیدگاه ونزبرو نخستین گونه تفاسیر، تفاسیر لغوی بوده اند نه تفاسیر داستانی.