۱.
کلید واژه ها:
رسول زاده ماتریالیسم تاریخی مناسبات ارباب رعیتی مجلس دوم فرقه دموکرات عامیون تنقید فرقه اعتدالیون
پس از فتح تهران و استقرار دوباره نظام مشروطیت تلاش برای روند نوسازی قوت گرفت. بدین سبب احزاب دموکرات و اعتدالیون روش های متفاوتی را در مرامنامه ایشان مطرح کردند که موجب اختلاف در میان آنان شد. چنان که برنامه ضعیف اعتدالیون مقابل اندیشه های آزادی خواهانه و مساوات طلبانه دموکرات ها، که از ارکان تحول اقتصادی اجتماعی مرام نامه آنان به شمار می رفت، قرار گرفت. بنابراین، محمد امین رسول زاده با پیشینه سوسیالیستی در قفقاز و از رهبران فرقه دموکرات به منظور نقد و بررسی مرام نامه اعتدالیون، این موضوع را در رساله «تنقید فرقه اعتدالیون»، بر اساس مواضع ماتریالیسم تاریخی پرداخت تا ارتباط منافع طبقه حاکم با قالب سیاسی را تشریح نماید. بدین ترتیب، با توجه بر گردآوری اسنادی داده ها و معرفی یک رساله حزبی دارای ایدئولوژی مارکسیستی، روش توصیف و تبیین به کار رفته است. حاصل آن که رسول زاده با ناکارآمد خواندن برنامه اعتدالیون، قصد بیان نابودی مناسبات ارباب رعیتی را داشت که این امر، با مرام نامه دموکرات ها یکسان بود.
۲.
کلید واژه ها:
باستان متأخر ایران بیزانس ساسانیان متقدم اسلامی
این مقاله به پرسش درباره نسبت میان تاریخ ایران و دوران باستان متأخر می پردازد، مفهومی که چند دهه است در تاریخ نگاری غرب، در حوزه مطالعاتی روم و بیزانس، مطرح و متداول شده، اما هنوز جایگاهی در تاریخ نگاری ایران نیافته است. از این رو، در گام نخست، پس از بررسیِ نظر چند پژوهشگرِ این حوزه، به بحث درباره دوره بندی در تاریخ ایران می پردازیم. سپس، برای این که بتوانیم نظر دقیق تری درباره نسبت مذکور بیان کنیم، مسئله را از منظرهای تاریخی، ساختار سیاسی اداری، دینی، فرهنگی، و اقتصادی بررسی خواهیم کرد. روش تحقیق این مقاله بررسی محتوایی و تطبیقیِ متون و نظریه ها است و منابع آن به دو دسته درجه اول شامل متون تاریخی، و درجه دوم یعنی پژوهش های معاصر تقسیم می شود. در پایان، تأکید ما بر موضوع تداوم، به ویژه در حوزه فرهنگ، بوده و پیشنهادمان این است که بازه زمانیِ «ایران در دوران باستان متأخر» از آغاز ساسانیان تا پایان دوره اول عباسیان و برآمدنِ سلجوقیان در نظر گرفته شود، یعنی از سده سوم تا پایان دهم میلادی، تاریخی که دوران باستان متأخرِ غربیان را در نیز بر می گیرد. همچنین از دستاورد های این تحقیق می تواند طرح پیشنهادهایی برای دوره شناسی تاریخ هنر و معماری ایران باشد.
۳.
کلید واژه ها:
قلمدان لاکی افشاریه محمدباقر جنگ چالدران موزه ملک تهران
جنگ چالدران یکی از وقایع تاریخی مهم عهد صفوی است که تأثیرات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مهمی در جامعه عصر صفوی و ادوار بعد از آن داشته و بازنمایی آن را می توان در تزئینات نقوش قلمدان لاکی اثر محمدباقر موجود در موزه ملک تهران با شماره اموال ۱۳۹۳.۰۵.۰۰۰۵۵ مشاهده نمود. اهمیت این مسئله سبب بازنمایی این واقعه در تزئینات قلمدان لاکی اثر محمدباقر بوده و هدف به بازخوانی واقعه جنگ چالدران و بازشناسی مؤلفه های مهم واقعه و شناخت نحوه بازنمایی آن در قلمدان لاکی اثر محمدباقر اختصاص یافته است.سؤالات پژوهش عبارتند از: 1- جزئیات واقعه جنگ چالدران چگونه در تزئینات قلمدان لاکی اثر محمدباقر موجود در موزه ملک تهران بازنمایی شده است؟ 2- تزئینات قلمدان لاکی اثر محمدباقر تا چه حدی به جزئیات تاریخی جنگ چالدران پایبند است؟ روش پژوهش به شیوه ی توصیفی- تحلیلی انجام شده و داده های آن با جست وجو در منابع کتابخانه ای و اسنادی جمع آوری شده و نمونه موردی تحقیق، قلمدان لاکی دوره افشاریه اثر محمدباقر موجود در موزه ملک تهران با شماره اموال ۱۳۹۳.۰۵.۰۰۰۵۵ است و به صورت کیفی مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج نیز نشان می دهد جزئیات روایت تاریخی به صورت عین به عین در تزئینات قلمدان دیده نمی شود و همین امر اعتبار علمی شناسنامه اثر را که بر موضوع جنگ چالدران تأکید دارد، زیر سؤال می برد و به نظر می رسد موضوع این اثر شرح واقعه جنگ چالدران نیست.
۴.
کلید واژه ها:
داستان های ملی شاهنامه کاوه گاو برمایه گرزه گاوسر
کاوه آهنگر، شخصیّتِ معروف داستان های ملّی و آغازگر قیامِ فریدون، به رغم حضورِ تقریباً گسترده اش در متون دوره اسلامی، در هیچ یک از متونِ ایرانیِ پیش از اسلام دیده نمی شود. همین مسأله پژوهشگران را به کندوکاو درباره اصل و ریشه داستان او وادشته و تا کنون نظریات گوناگونی در این باره مطرح شده است. ما نیز در این مقاله کوشیده ایم، با جست وجویی کتابخانه ای و روشی توصیفی تحلیلی، ضمنِ بررسی و نقدِ پژوهش های پیشین، با درنگی بر نام و کارکردِ کاوه و متعلقاتِ او در داستانِ فریدون، به انگاره ای دیگر درباره او دست یابیم. بر پایه جست وجوهای ما، کاوه می تواند نمودی دیگر از گاو باشد که نه تنها در داستانِ فریدون، بلکه از آغاز آفرینش در اسطوره های ایرانی نقش مهمی علیه اهریمن بر عهده دارد. پس از کشته شدن برمایه به دست ضحّاک، که نمود گیتیک اهریمن است، گاو در قالبِ شخصیّتی انسانی و با کمکِ آهن که ابزاری اورمزدی در برابر اهریمن است، به یاری فریدون می آید. نمودی دیگر از این حیوانِ اهریمن ستیز گرزه گاوسر است که مانند کاوه آمیخته ای از گاو و آهن است و فریدون با آن ضحّاک را به بند می کشد.
۵.
کلید واژه ها:
سیرتاریخی علما اهل سنت تشیع جنوب شرق تقریب
مرجعیت دینی اهل سنت درجنوب شرق ایران، طی قرن اخیر دستخوش دگرگونی های مهم ، عمیق وتحولات دامنه داری شده است که بررسی تاریخی آنها می تواند به بخش مهمی از سوالات مطرح در این حوزه پاسخ دهد.تاثیر تحولات فکری خارج از مرزهای ایران از یکسو، اشتراکات مذهبی وقومی این ناحیه با همسایگان شرقی ایران و موقعیت جغرافیایی این سرزمین،بافت جمعیتی ومهاجرت های مداوم، نظامهای حکومتی وسیاسی در ایران از دیگر سو، از عمده ترین مولفه هایی بوده که برتحولات ساختاری گفتمان مذهبی در این استان تأثیر مستقیم گذاشته است. این تحولات دامنه دار همه ابعاد فرهنگی و سیاسی را از خود متاثر کرده است و توانسته مرجعیت مذهبی را به عنوان یک مولفه ژئوپلتیکی مؤثر درجامعه بومی و ملس و بین المللی تبدیل نماید.بازنگری در میراث مذهبی اهل سنت، علمیت، عقل گرایی، تغییر رویکرد درمناسبات مذهبی واجتماعی برخی از این تحولات است که به روشنی رویکرد سنتی نهادمرجعیت اهل سنت را به رویکردروشمند، علمی وعمدتا با نگرشی تقریبی تغییر داده و ضمن استقلال تاثیرناپذیری از جریانات تکفیری وافراطی برون مرزی را مسجل کرده است.پژوهش پیش رو می کوشد به شیوه توصیفی-تحلیلی ضمن بررسی تاریخی علل و اسباب این تحولات، ابعاد ونیز پیامدهای آن را معرفی، و به این دو سؤال پاسخ دهد که"تحول تاریخی مرجعیت اهل سنت درسده اخیر چگونه بوده است؟"و نقش مرجعیت اهل سنت جنوب شرق ایران در تقریب میان مذاهب چه بوده است؟"
۶.
کلید واژه ها:
ملاجلال تاریخ عباسی صفویه تاریخ نگری ستاره شناسی تنجیم
یکی از مورخان عصر صفوی که تاریخ نگری و تاریخ نگاری وی مبتنی بر معرفت شناسی پیشینی و رویکردهای کیهانی و نجومی بوده ، ملا جلال الدین منجم یزدی است. اهمیت بررسی این رویکردها در تاریخ نگارانه ی ملاجلال منجم یزدی در تاریخ عباسی(روزنامه ملاجلال) از آنجاست که با ابتنا بر آن ، عرصه ای مهم (از حیات فرهنگی ایران و خصوصاً عصرصفوی(1135 – 905 ه ) ایضاح می شود. بر این اساس می توان گفت در تاریخ عباسی(روزنامه ملاجلال)مولفه های مقبولیت بخش و مشروعیت ساز برپایه تبیین های کیهانی و نجومی و همچنین تفکرات اعتقادی و مذهبی صورت می پذیرد که این اثر را از دیگر آثار پیشین تاریخ ایران و دوره عصرصفوی متمایز کرده است.بر این اساس نویسنده گان کوشیده اند که چگونگی رابطه فاکت های تاریخی با ستاره شناسی، نجوم و کیهان و اندیشه های اعتقادی در بینش تاریخ نگارانه ی ملاجلال در تاریخ عباسی را با رویکرد توصیفی-تحلیلی مورد واکاوی قرار دهد. یافته های تحقیق نشان می دهد گرچه اندیشه تاریخ نگری ملاجلال در تاریخ عباسی همچون سایر منابع عصرصفوی، برگرفته از رهیافت های فکری اسلام، تشیع و صوفی گری بوده که تاریخ نویسی وی را در قالب تاریخ نویسی دینی در آورده است اما وی تحت تأثیر معرفت پیشینی خود که مبتنی بر حرفه منجمی بوده است ، به پیوند تاریخ با ستاره شناسی و تنجیم دست یازیده است که برآیند آن در مؤلفه هایی همچون مشروعیت بخشی به شاه صفوی براساس نجوم، استفاده از قران به مثابه مدخل، ترسیم تاریخ خطی، موعودگرایی، تقدیرگرایی و مشیت گرایی و لزوم رعایت ساعات سعد و نحس متبلور شده است.بنابراین رابطه اندیشه های اعتقادی و رویکردهای نجومی در اندیشه تاریخ نگاری ملاجلال در تاریخ عباسی، رابطه ای دوسویه و متقابل بوده است.
۷.
کلید واژه ها:
سبک زندگی قاجار پایگاه طبقاتی جنسیت مذهب
سبک زندگی مقوله ای میان رشته ای است که در سال های اخیر جامعه شناسان، روان شناسان ،دین پژوهان و سایر پژوهشگران علوم انسانی آن را مورد توجه قرار داده اند. اهمیت این مبحث در مطالعات تاریخ فرهنگی و اجتماعی از آن روست که سبک زندگی مبین جنبه های ملموس فرهنگ ونظام ارزشی دریک جامعه و عنصرهویت بخش فرد وگروههای اجتماعی است. مقاله حاضر در نظر دارد از طریق بررسی الگوهای حیات اجتماعی (تغذیه، سبک پوشش، نحوه گذران اوقات فراغت) و باورهای مردم در دوره قاجار چشم اندازی از سبک زندگی و عوامل تغییر و تحول آن را در این دوره نشان دهد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که پایگاه طبقاتی، جنسیت ، باورهای مذهبیو نوگرایی در تمایز الگوهای سبک زندگی وتحول آن در دوره قاجارتاثیر داشته است؛اما میزان این تاثیرگذاری ودامنه آن درمواردی تحت الشعاع برخی متغیرهای میانجی و واسطه ای نظیر مناسبات قدرت ، وویژگی های فردی قرار گرفته است.
۸.
کلید واژه ها:
سفرنامه سیّح دلاواله مازندران فرهنگ و رسوم
سیّاحان، سفیران ملّت ها در حوزه فرهنگ و تمدنِ پیشامُدرن به شمار می روند، آن ها با سفر به سویه های نامعلوم و کرانه های ناپیدا، فارغ از هر نیّتی که داشته اند، دشواری و رنج سفر را بر خود هموار کرده تا با نگاه جامعه شناختی و هستی شناسانه، از فرهنگ و آداب و رسوم و موقعیّت دیگر ملّت ها آگاهی یابند. حجم بزرگی از آگاهی های ما در گستره تاریخ و جوامع، حاصلِ جستجوها، مشاهدات و گزارش هایی است که از جانب سیّاحان و گردشگران و در قالب سفرنامه ها، برجای مانده است، مانند سفرنامه های ناصرخسرو، ابن بطوطه، کلاویخو و دلاواله که هر یک به فراخور، مبنای آگاهی و شناخت ما از کیفیّت جوامعِ دوردست های تاریخ و میانه های تمدن اسلامی است. با روی کار آمدن سلسله صفویه، شمار سیّاحان و سفرنامه ها رو به افزایش نهاد، چنان که سفرنامه های دلاواله، شاردن، تاورنیه و... از مهم ترین منابع این دوره به شمارند. دراین میان پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی، یکی از نامبُردارترین سیّاحان غربی است که در آغاز سده هفده میلادی(1617)، آن هم با نیّات سیاسی، به دربار شاه عباسِ صفوی راه یافت و متعاقب آن پس از شش سال اقامت در ایران و در مجاورت دربار، حجم معتنابهی از مشاهدات و برداشت های خود را از فرهنگ و سنّنِ ایرانی با رویکرد مردم نگرانه و دیدگاهی وقایع نگارانه به تصویر کشید. این نوشتار می کوشد به شیوه اسنادی و کتابخانه ای بخش هایی از مشاهدات و داوری های مردم نگرانه این سیّاح ایتالیایی از آداب و رسوم ایرانی/ مازندرانی را که در یکی از سفرهای سالیانه شاه عباس به مازندران(بهشهر) ملازم او بوده است، بررسی و تحلیل نماید.
۹.
کلید واژه ها:
سقوط بغداد عینیت تاریخی مورخان عصر مغول و ایلخانی رویکرد علی
هجوم مغولان به سرزمین های اسلامی و سقوط خلافت عباسی از رویداد های مهم قرن هفتم هجری است که از ابعاد مختلف مورد توجه مورخان آن عصر قرار گرفته است. این پژوهش با روش تاریخی مبتنی بر رویکرد توصیفی، تحلیلی در پی مقایسه رویکرد عینی مورخان عصر ایلخانی( جوینی ، ابن فوطی، منهاج سراج جوزجانی ، وصاف) در روایت سقوط بغداد و عوامل موثر در آن است. فرض برآن است عواملی چون استواری روش راوی در روایت بر دو اصل انتقاد و تعلیل ، رویکرد اجتماعی مورخ ، دیدگاه وی نسبت به چیستی تاریخ ، دوری و نزدیکی راوی به واقعه، تعصبات و تعلقات سیاسی ، مذهبی و پایگاه اجتماعی او در رعایت عینیت تاریخی تاثیرگذار است.
۱۰.
کلید واژه ها:
گوبینو استعمار آریایی گرایی نظریه انحطاط تاریخ نگری
مقاله حاضر مبانی و ریشه های تاریخی نظریه آریائی گرائی در تاریخ نگاری و تاریخ نگری برخی روشنفکران ایرانی را مورد بررسی قرار می دهد و نقش کنت گوبینو در تکوین این نظریه را بررسی می نماید. فرضیه مقاله این است که دیدگاه یاد شده ریشه در نظریات خاص کنت دوگوبینو درباره تاریخ ایران باستان داشته و از طریق عده ای از نویسندگان تا نیمه دوم سلطنت رضاشاه تداوم و تحول داشته است. هدف پژوهش این است تا به شکلی توصیفی-تحلیلی نشان دهد نگرش آریائی گرائی به تاریخ ایران، آن هم در نیمه نخست قرن نوزدهم متناسب و متناظر با اوضاع و احوال سیاسی آن دوره، و به ویژه واکنشی در برابر شکست های ایران در دو دوره جنگ با روسیه بود. همچنین نظریه آریائی گرائی اهداف سیاسی خاص خود را در دوره رقابت اروپا با روسیه برای تسلط بر ایران پیگیری می کرد. با به قدرت رسیدن نازیها در آلمان و طرح شعار آریائی گرائی، دیدگاههای گوبینو بار دیگر در تفسیر تحولات تاریخی ایران پیش از اسلام هوادارانی یافت. مقاله حاضر زمینه های تاریخی شکل گیری مکتب آریائی گرائی در تفسیر تاریخ ایران را مورد بحث قرار میدهد و تداوم و تحول آن را ارزیابی میکند و یکی از پیامدهای این نظریه یعنی انحطاط ایران را مورد بررسی قرار میدهد.
۱۱.
کلید واژه ها:
سفرنامه معرفت ابوالحسن خان ایلچی حیرت نامه سنت مدرنیته
هدف مقاله حاضر بررسی چگونگی معرفت به خودی و دیگری در حیرت نامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی در مسافرت به انگلستان، به روش تحلیل گفتمان است. استفاده از این چارچوب نظری به ما امکان می-دهد که رویکرد چندوجهی برای درک چگونگی معرفت به خود سنتی و دیگری مدرن در بین روشنفکران نسل اول دوره قاجار بکار گیریم. چرا که بیشتر مباحث مرتبط با کسب معرفت در این زمینه نزد منتقدین تاکنون تک علیتی و خطی بوده اند که مسائل متعددی در تفسیر و تبیین چگونگی گفتمان سنتی با گفتمان مدرن بوجود آورده اند. بر این اساس برای درک چگونگی شناخت خود و دیگری در حیرتنامه بر عوامل زبانی (نحوه کاربرد زبان گفتار و نوشتار) بر عوامل فرازبانی (سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تاریخی) تاکید شده است. یافته ها که با استناد به مقالات و کتابهای مرتبط با موضوع مقاله، به روش توصیفی و بکارگیری نظریه تحلیل انتقادی گفتمان نورمن فرکلاف بدست آمده ، نشان می دهد؛ میرزا ابوالحسن خان از دو زبان رسمی دربار و گفتار عامیانه برای توصیف خود و دیگری در حیرتنامه استفاده کرده است. او در مقام یک کارگزار حکومتی و موقعیت نهادی که دارد عوامل ایستایی در سنت و پویایی مدرنیته را باتوجه به عوامل فرازبانی مد نظر قرار داده و تفسیر و تبیین دوگانه ای ازخودی و دیگری ارائه می دهد.
۱۲.
کلید واژه ها:
رکن سپاه ایران شش قرن اول هجری معیارهای گزینش سپاه ترکیب جمعیتی سپاه ساختار سپاه
جنگ پدیده ای است که حکومتها به عنوان راه حلی برای رسیدن به امنیت و استقلال و توسعه و در نهایت حفظ و بقای حکومت در پیش می گیرند. هر چند امنیت از دو طریق دیپلماسی و نظامی تأمین می شود، ولی حکومتهای دوره مورد بحث( شش قرن اول) معمولا برای رفع تهدیدهای خارجی و داخلی، راه نظامی را برمی گزیدند. رویدادهای تاریخی، هجوم اقوام عرب و ترک به ایران و ناامنی های ناشی از آن موجب شده بود تا تفکر جامعه ایران برای اصل امنیت، جایگاه خاصی در نظر بگیرد. بدین ترتیب در میان ارکان سه گانه- سپاه و رعیت و خزانه-، اهمیت رکن سپاه بارزتر می شد. پژوهش حاضر در صدد است تا جایگاه سپاه و سپاهیان در ایران شش قرن اول را با مطالعه و تأمل در آداب نامه ها و متون تاریخی دریابد. روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی است و نوشتاری مستند. نتیجه پژوهش بیانگر آن است که پادشاهان و حکمرانان برای گردآوری و تنظیم و ترتیب سپاهیان نیاز به دانش و درایت دارند، زیرا با گذشت زمان و پیشرفت دانش و تکنولوژی نهایتا ابزار فیزیکی جنگ مدرنتر شده و میدان جنگ تغییر می کند، ولی حکومتها برای رسیدن به اهداف مادی، معنوی یا انسانی همچنان با نیروی نظامی می جنگند. ضرورت آگاهی با فن و مهارت سپاهداری، شناخت راهکارهای تجربه شده و رعایت قواعد و ضوابط در زمینه چگونگی گزینش سپاهیان، رعایت ترکیب جمعیتی آنان و دقت در جزئیات، آراستگی و نظم و تجهیزات، مهارتهایی است که دانستن آن در همه زمانها و مکانها ضروری می نماید.
