پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی

«چگونگیِ» آموزشِ تاریخ و روش های آموزشِ این رشته، مدت نسبتاً طولانی ا ست که در غرب مورد توجه صاحب نظرانِ آموزشِ تاریخ و علوم اجتماعی قرار گرفته است. به رغمِ دیرپایی این کوشش در فضای آکادمیکِ غرب، چنین توجهی در کشور ما سابقه درازی ندارد و می توان مدعی شد که در این ساحت ما در ابتدای راه هستیم. این مسیرِ کمتر مشی شده در کشور ما با ترجمه آثاری آغاز شده و هم چنان نیز ادامه دارد. در کنارِ روش های معمول و مألوفِ آموزش تاریخ در ایران و جهان، به کارگیریِ داستان های تاریخی که رمان های تاریخی نیز جزو آن هستند، کمتر مورد توجه دبیرانِ تاریخ در کلاس های درس بوده است. منابع موجود در آموزشِ رشته تاریخ- کتب درسی- عمدتاً، یگانه درس نامه دبیران در افزایشِ فهم دانش آموزان هستند؛ شاید اگر پیمایشی دانشگاهی در خصوصِ میزانِ علاقه دانش آموزان به درس تاریخ انجام پذیرد، میزانِ علاقه آن ها به کتابِ درسی تاریخ و فهمی که برای آن ها رقم خورده معیاری برای میزانِ علاقه به تاریخ باشد. فرضِ ما این است که داستان های تاریخی به سببِ بهره ای که از انعطاف و روایتمندیِ سیال دارند می توانند علاوه بر افزایش «فهم» دانش آموزان، موجب افزایش علاقه مندی و درک بیشتر آن ها باشند. در این مقاله کوشش کردیم تا ضمنِ بررسی مزایای استفاده از داستان های تاریخی در آموزشِ تاریخ و نقشِ آن ها در افزایشِ «فهم» فراگیرانِ درسِ تاریخ، چند داستان تاریخی مشهور را نیز معرفی کنیم.

یکی از مهمترین اولویت های نظام های آموزشی، اصلاح و بهبود مستمر جریان یادگیری و بازنمایی متناسب رابطه یاددهنده - یادگیرنده می باشد. با رشد وپیشرفت تکنولوژی وایجاد موقعیت های یادگیری اثربخش مبتنی بر فناوری دیجیتال، آموزش الکترونیکی به عنوان پارادایمی غالب در قرن بیست ویکم مورد توجه صاحب نظران، مدیران، اساتید و معلمان قرار گرفته است. در این میان، نقش دانشگاه فرهنگیان که وظیفه مهم تربیت نیروی انسانی ماهر و متخصص مورد نیاز آموزش وپرورش کشور را بر عهده دارد، از اهمیت ممتازی برخوردار است. هدف از انجام این پژوهش تدوین راهبرد آموزشی موثر در زمینه کاربرد و چگونگی  تولید محتوای  یادگیری چند حسی مبتنی بر ابزار الکترونیک و زمینه سازی تحقق، تولید و اشاعه دانش در غالب مفهوم «مدیریت دانش» در آموزش جغرافیا می باشد. این پژوهش کیفی و کاربردی  بوده و جهت طراحی و تولید کتاب محتوای الکترونیک، از نرم افزارهای مختلف از قبیل: ActivInspire،  Power Point، Auto Play ، Movie Maker، استفاده شده است. یافته های تحقیق  نشان  می دهد که تولید محتوای الکترونیکی در درس جغرافیا تأثیر زیادی در یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانشجویان داشته است.

ارزشیابی از دانش آموزان همواره یکی از دغدغه های معلمین بوده است. ارزشیابی نباید فقط مطالب شناختی و حفظیات باشد لذا، هدف اصلی مطالعه حاضر بررسی تأثیر ارزشیابی در درس مطالعات اجتماعی پایه هشتم در سال تحصیلی 1395 بود که بر اساس مطالب و موضوعات درسی تهیه شده است. جامعه آماری پژوهش، دانش آموزان دوره متوسطه اول بودند که به صورت تصادفی انتخاب شدند. برای تأثیر دو نوع ارزشیابی، از دو کلاس پایه هشتم استفاده گردید و از آزمون T مستقل برای تحلیل نمرات استفاده شد. نتایج نشان داد که دانش آموزان هر دو کلاس در بدو امر در آزمون شناختی، میانگین 12.77 صدم برای کلاس(الف) و 11.57 صدم برای کلاس(ب) اخذ نمودند. اما در آزمون بَعدی که غیرشناختی برای کلاس(الف) و شناختی برای(ب) بود؛ اختلاف میانگین 4 نمره به دست آمد. جهت تأیید این نتیجه، یک آزمون که متشکل از یک امتحان کاملاً غیرشناختی برای کلاس(الف) و یک آزمون نیم شناختی و بخش دیگر غیرشناختی بود برای کلاس(ب) اجرا گردید. نمرات کلاس(ب) در بخش غیرشناختی با کلاس(الف) مساوی ولی در بخش شناختی دارای اختلاف نمره گردید. همچنین در مقایسه خود کلاس (ب) در سوالات نیمه شناختی میانگین نمره 10.44 صدم ولی در بخش سوالات غیرشناختی میانگین نمره 16.44 حاصل شد. می توان گفت دانش آموزانی که میانگین نمرات پایینی در آزمون شناختی داشتند؛ در آزمون غیرشناختی تا حدود 4-5 نمره میانگین نمرات بهتری کسب نمودند. پس سوالات دروس مطالعات اجتماعی باید حتی الامکان از تعریفی- شناختی خارج و به سوی درک و فهم و در موقعیت قرار دادن، سوق داده شود.

این مقاله به تأثیر آموزش مطالعات اجتماعی بر وضعیت اجتماعی و طبقاتی دانش آموزان طبقه فرودست می پردازد. آموزش و تربیت دانش آموزان طبقه فرودست و محروم جامعه می تواند آنان را نسبت به وضعیت طبقاتی و اجتماعی شان آگاه سازد و بینش، گرایش و مهارت لازم در تغییر وضعیت شان را در آنان درونی سازد. یکی از مهمترین برنامه های درسی که می تواند چنین کارکردی داشته باشد، برنامه درسی مطالعات اجتماعی است. موضوعات و محتوای کتاب مطالعات اجتماعی می تواند به گونه ای انتخاب و سازماندهی شود که نوعی خودآگاهی طبقاتی را در دانش آموزان طبقات فرودست اجتماعی موجب شود و آنان را برای تغییر وضعیت طبقاتی شان آماده سازد. در این پژوهش، داده ها با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی گردآوری شده و برای تحلیل داده ها از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. تحلیل محتوای کتاب درسی مطالعات اجتماعی نشان م ی دهد مفاهیم و موضوعاتی که در این کتاب انتخاب و سازماندهی شده اند نمی تواند  دانش آموزانطبقات محروم و فرودست را نسبت به موقعیت شان آگاه سازد و آنان را در جهت تغییر وضعیت شان آموزش دهد.

توسعه پایدار، توسعه ای است که نیازهای فعلی بشر را بدون خدشه به توانایی های نسل آینده در رفع نیازهای آنان، تأمین کند. در دهه های اخیر تلاش زیادی برای نزدیک کردن دو مفهوم "آموزش" و "توسعه پایدار" صورت گرفته است. هدف از پژوهش حاضر، پی بردن به جایگاه اهداف توسعه پایدار، در مبانی اساسی تربیت مانند سند تحول بنیادین آموزش و پرورش می باشد. روش پژوهش حاضر، توصیفی و از نوع تحلیل محتوا می باشد. جامعه آماری، بخش مبانی اساسی تربیت سند تحول بنیادین شامل 71 صفحه (از45-116) می باشد که به دلیل محدودیت جامعه، کل جامعه به عنوان نمونه انتخاب شده است. ابزار پژوهش لیست وارسی محقق ساخته بر اساس مولفه های اهداف توسعه پایدار کوهن(1376)، می باشد همچنین از نرم افزار Maxqda.11 برای کدگذاری و ترسیم مدل مفهومی پژوهش استفاده شده است. روایی کدها به شیوه صوری(نظر متخصصان) و پایایی آن با ضریب هولستی 0.81، تعیین شده است. تحلیل داده ها به دو روش توصیفی(شمارش فراوانی) و تحلیلی(روش آنتروپی شانون) انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که در مبانی اساسی تربیت سند تحول، به مولفه های اهداف توسعه پایدار، به طور یکسان پرداخته نشده است. درحالی که ضریب اهمیت مؤلفه اهداف اقتصادی 0.745 می باشد، اهداف اجتماعی و اکولوژیک دارای ضریب اهمیت 0.126 و 0.128 هستند که این امر یک چالش جدی برای سند تحول بنیادین محسوب می شود.

امروزه موضوع محیط زیست از یک درس تخصصی در حوزه علوم تجربی، (زیست شناسی، بهداشت و محیط زیست، زمین شناسی و...) خارج شده و با یک رویکرد میان رشته ای به کتب درسی مطالعات اجتماعی -که مهم ترین کتب در عرصه اجتماعی شدن کودکان و نوجوانان هستند- نیز وارد شده است.  ایده پژوهش حاضر نیز این است که از آنجا که مسائل زیست محیطی به طور مستقیم و غیرمستقیم بر زندگی اجتماعی انسان ها اثر می گذارند، لذا می توانند به عنوان مسئله ای اجتماعی و سوژه مناسبی برای کتب درسی مطالعات اجتماعی تلقی گردند. از طرف دیگر باید گفت که رفتار و هنجارهای معطوف به ارزش های زیست محیطی مفهوم مرکزی و غالب در دانش مطالعات اجتماعی می باشد. در واقع مطالعات اجتماعی با تأکید بر ارزش های زیست محیطی و تقویت هنجارهای خاص این حوزه، به دنبال افزایش آگاهی ها، تغییر نگرش ها، ایجاد رفتارهای هنجارمند و... می باشد. این مقاله با روش تحلیل محتوا به دنبال بررسی جایگاه ارزش ها و هنجارهای زیست محیطی در کتب درسی مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی و مقطع متوسطه اول است.یافته های پژوهش نشان می دهد که در کتب چهارگانه مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی با استفاده از مفاهیم و اصطلاحاتی نظیر زباله، بازیافت، آلودگی و مصرف بد آب، محیط زیست، زیستگاه و... ارزش ها و هنجارهای زیست محیطی به کودکان آموزش داده می شود. همچنین در سه کتاب مطالعات اجتماعی در مقطع متوسطه اول، شاهد گستردگی و تنوع مفاهیم و اصطلاحات مرتبط با موضوع هستیم وارزش ها و هنجارهای زیست محیطی با کمک مفاهیمی مانند حق، مسئولیت، مصرف گرایی، زیستگاه، تخریب زیستگاه، منطقه حفاظت شده، طبیعت گردی، سازمان حفاظت محیط زیست، محیط بان، گردشگری، پارک های ملی، نهادهای بین المللی زیست محیطی، ارزش ها و هنجارهایی مانند اهمیت محیط زیست، تخریب محیط زیست، بهره وری، بهره وری سبز  و....روایت و آموزش داده می شود.