متن پژوهی ادبی

زبان شناسان شناختی مانند لیکاف، دانش زبانی را از اندیشیدن و شناخت مستقل نمی دانند و معتقدند دانش زبانی بخشی از شناخت عام آدمی است. آن ها استعاره را ابزار مناسبی برای تشخیص چگونگی اندیشیدن و رفتارهای زبانی می دانند. استعاره در زبان شناسی شناختی آن است که حوزه های مفهومی گوناگون را جایگزین هم کنیم؛ به عنوان مثال، زندگی را سفر فرض کنیم یا موفقیت را که مفهومی انتزاعی است در بالا تصور کنیم. یکی از گونه های اصلی استعاره های مفهومی که زبان شناسان بررسی می کنند، استعاره های جهتی هستند. آن ها بررسی می کنند که چطور مفاهیمی که ملموس و محسوس نیستند و درنتیجه نمی توانند جایگاه و جهت مشخصی داشته باشند در زبان دارای جهت شده اند و اهل زبان آن ها را در بالا یا پایین، چپ یا راست یا چنین جهات متعینی جای می دهند و این گونه درباره شان سخن می گویند. شاهنامه یکی از ارزشمند ترین متون فارسی برای مطالعات زبان شناسی شناختی است؛ زیرا شکل گیری داستان ها، تعبیرات و اصطلاحاتش در دوره های کهن تاریخ قوم ایرانی ریشه دارد و می توان زیرساخت های شناختی و بسیاری از قدیمی ترین نگاشت های زبانی فارسی زبانان را از آن استخراج کرد، اما تاکنون بررسی علمی مستقلی درباره آن صورت نگرفته است. مقاله حاضر می کوشد استعاره های جهتی -یا به عبارتی دیگر چنان که خواهد آمد بخشی از طرح واره های تصویری- 500 بیت آغازین شاهنامه را بررسی کند که تا اوایل پادشاهی ضحاک را دربر دارد؛ استعاره هایی مانند جفت های متضاد بالا و پایین، راست و چپ، پیش و پس، درون و بیرون و مرکز و پیرامون.

همزمان با تحولات سیاسی رخ داده در جغرافیای سیاسی منطقه ماوراءالنهر و تبدیل آن به آسیای مرکزی و سپس تشکیل جمهوری های پنج گانه شورایی، مفهوم وطن نیز در ادب معاصر تاجیک تحولات مهمی را از سر گذرانده است. مسأله اصلی این پژوهش، بررسی تحول مفهوم وطن در ادب معاصر تاجیک از دوره معارف پروری (1905-1870 م) تا استقلال و خودآگاهی ملی (1991م) در بستر دوره بندی ادب معاصر تاجیک است. مفهوم وطن در این دوره 145 ساله چه تحولاتی را از سر گذرانده و این تحولات چه نمودی در ادب معاصر تاجیک داشته است؟ نگارنده در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر دوره بندی ادبی، ذیل نظریه تاریخ ادبیات، این موضوع را با هدف تحلیل تحولات این مفهوم و پیوند آن با جهان فارسی زبان و ایران بررسی کرده است. براساس نتایج تحقیق، تحولات سیاسی شکل گرفته در این دوره به طور مستقیم بر تحول مفهوم وطن تأثیر گذاشته، نخست آن را از مذهب جدا، سپس در قاب شهر بخارا متجلی کرده است. وطن در دوره شوراها، بار ایدئولوژیکی به خود گرفته و به جهان وطنی سوسیالیستی چسبیده است تا اینکه در دوره استقلال با دوری از این مفهوم به تاریخ و فرهنگ مشترک با آریایی تباران پیوند خورده است. نتایج تحقیق گام مؤثری در تحلیل جریان های ادبی و فکری فارسی زبانان منطقه دارد و برای سیاست گذاران فرهنگی ایران در منطقه نیز مفید است.

«داستان امیرارسلان نامدار»، یکی از خوش اقبال ترین داستان های عامیانه زبان فارسی است که ظاهرا در عهد ناصرالدین شاه ساخته و پرداخته شده است. از آنجا که ادبیات عامیانه پنجره ای است که حیات اجتماعی ملل را می نمایاند و پیام ها در متن این نوع از آثار ادبی با واقعیت های تاریخی، فرهنگی و ایدئولوژیکی مردم آن سرزمین در پیوند است در این پژوهش سعی بر آن بوده است که پس زمینه های تاریخی و ایدئولوژیکی متن مورد بررسی قرار بگیرد و با توجه به حوادث و شواهد و گزارش های تاریخی به رابطه بین دو متن تاریخی و داستانی بپردازد. در آغاز به شرایط فرهنگی و تاریخی عصرسلجوقیان، جنگ های صلیبی وفتوحات و منش رفتاری ارسلان بن داوود و سپس به مهمترین بن مایه های داستانی امیرارسلان پرداخته شده است. برآیند پژوهش آن است که این داستان ژانری تاریخی بوده است که دلالت بر فتوحات امیرارسلان بن داوود سلجوقی و فرزندش ملکشاه داشته است و از حیث ایدئولوژیک در راستای نبرد مسلمانان با مسیحیان (جنگ های صلیبی) که در گذر ایام به ژانری داستانی و رمانس مذهبی-عاشقانه با بن مایه های سحر و جادو تبدیل شده است و مسلما پیش از تدوین آن در عهد ناصری، قسمت های مهمی از این اثر در میان بخشی از مردم نوشته یا نانوشته روایت می شده است.

نخستین جلوه های مدرنیسم در ادبیات داستانی ایران به شکل گسترده و منسجم در دهه 40 شمسی و در آثار نویسندگانی دیده می شود که اغلب آن ها جزء حلقه جُنگ اصفهان بودند و این شیوه به تدریج در دهه های 50 و 60 به جریانی غالب در داستان نویسی تبدیل شد که تمرکز آن بر امر ذهنی و برجسته شدن فرد و ذهنیت و عواطف درونی اشخاص داستان بود که البته با شگردهای تازه روایی نیز همراه بود. محمد ایوبی یکی از نویسندگان پرکار و نوگرای دهه 50 است که در داستان هایش از شگردهای مدرن روایی بهره جسته و رمان «زیر چتر شیطان» وی از همین گونه است. این پژوهش می خواهد به این پرسش اصلی پاسخ دهد که بهره گیری از چه تمهیداتی رمان ایوبی را به داستانی مدرن تبدیل کرده است؟ نتایج نشان می دهد که آشفتگی و گسست در روایت، استفاده از پیرنگ نامتعارف، ابهام و پیچیدگی روایی، تلاطم عاطفی و تنهایی و بیگانگی شخصیت، دگرگونی مفهوم زمان، سیلان ذهن و شاعرانگی نثر از جمله شگردهایی است که «زیر چتر شیطان» را به رمانی مدرن تبدیل کرده است.

«پدیدارشناسی» رویکردی فلسفی است که کیفیت پدیده ها را از نظرگاه شهود و مکاشفه بررسی می کند. این رویکرد از روزگاران کهن در بحث های فلاسفه وجود داشته است، اما به عنوان شیوه ای علمی و اصیل، اولین بار توسط ادموند هوسرل (1859 1938) در آلمان مطرح شد. در رویکرد پدیدارشناسانه، واقعیت پدیده ها بدون پیش داوری و پیش فرض ها آنگونه که در تجربه نخستین مؤلف وجود دارد، بیان می شود؛ به این صورت که شاعر یا نویسنده با اعمال شک فلسفی و تعلیق پیش فرض ها با فعال کردن «من» متفکر، پدیده ها و مفاهیم را آن چنان که بر او تجلی می یابند، بازشناسی می کند و اثرش نوعی دریافت ذهنی از پدیده ها است. در پژوهش حاضر، کتاب «نفثه المصدور» اثر شهاب الدین محمد زیدری نسوی -که از شاهکارهای بدیع نثر فنی نیمه اول قرن هفتم هجری است- مبتنی بر آراء پدیدارشناسی تحلیل شده است. بررسی رفتار و ساختار ذهنی «نسوی» در ارتباط با وقایع تاریخی نشان می دهد که مؤلفه های نگرش پدیدارشناختی همچون: طرح منِ متفکر، اصالت تجربه، تأکید بر ادراکات، تجربیات و احساسات شخصی و پایبندی به تفکر انتقادی در اندیشه او وجود دارد، از همین رو، در نفثه المصدور به جای اصالت تاریخ با یک متن ادبی روبه رو هستیم که حاصل مکاشفه ذهنی نویسنده در مواجه با اوضاع آشفته کشور است که پدیده ها را با نگاه شخصی اش تجربه و دیدگاه ذهنی اش را در تعریفی متفاوت و خلاقانه از تاریخ برای خواننده بیان می کند.

این تحقیق بر آن است تا در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی و با بهره گیری از الگوی ون لیوون (2008) تحت عنوان بازنمایی کنش گران اجتماعی، گفتمانی مربوط به عشایر کشورمان را بررسی کند. برای این منظور، داستان «در بویراحمد» نوشته محمد بهمن بیگی مورد بررسی قرار گرفته تا معلوم شود نویسنده چگونه از بازنمایی کنش گران اجتماعی برای بیان ایدئولوژی و دیدگاه های خود استفاده کرده است. بررسی داده های تحقیق نشان داد که بازنمایی کنش گران اجتماعی در داستان «در بویراحمد» هدفمند و متأثر از دیدگاه های فکری- اجتماعی نویسنده است. بهمن بیگی با مکان نمایی به تمامی طغیان های رخ داده در بویراحمد، مشروعیت می بخشد و اتحاد مردم بویراحمد را به تصویر می کشد. وی همه کنش گران بویراحمد -از بچه های مدرسه گرفته تا یاغیان- را فعال نمایی کرده و با منفعل نمایی کنش گران مؤنث، ظلم وجوری را که نسبت به آن ها روا می شود، برجسته می کند. نویسنده از طرفی با بازنمایی های عام، مردم بویراحمد را به عنوان کنش گرانی درگیر در معضلات اجتماعی یکسان بازنمایی می کند و از طرف دیگر، با نام دهی خاص، هم فرهنگ نام دهی فرزندان در جوامع عشایری را به تصویر می کشد و هم کنش گران را به عنوان افرادی دارای هویت متمایز بازنمایی می کند. عدم نام بری کنش گران مؤنث، منعکس کننده دیدگاه جوامع عشایری نسبت به حفظ حرمت زنان است و ارزش دهی ها و نمادین شدگی های متن در خدمت بازنمایی کنش گران بویراحمدی در قالب افرادی شجاع، با اصل ونسب و دارای سابقه تاریخی است.

خرده فرهنگ، بخشی از فرهنگ است که از یک سو با فرهنگ حاکمِ جامعه پیوستگی دارد و از سوی دیگر، در برخی از جزئیات با آن در تضاد است، امّا این تضاد تا آنجایی نیست که منجر به ایجاد ضدفرهنگ و یا فرهنگِ کج روی شود؛ بلکه این انحراف از فرهنگ اصلی جامعه برای گرفتن امتیازاتی از فرهنگ مسلّط است که گاهی با قدرتِ چانه زنی به دست می آید. در نظریه های جامعه شناسی از خرده فرهنگِ جوانان یاد شده و بسیاری از جامعه شناسان معتقدند، زمانی که تعدادی از جوانان در نوع رفتار و یا پوشش و حتی گفتار و تفکّرات خود با فرهنگ کلّی جامعه، تفاوت هایی را از خود بروز دهند و در این تفاوت ها پافشاری کنند، آن را باید ذیل خرده فرهنگِ جوانان بررسی کرد. در شاهنامه فردوسی در بخش پادشاهی منوچهر شاه، تلاشِ زال و رودابه را برای ازدواج با هم می توان مهم ترین خرده فرهنگِ جوانان در شاهنامه تلقّی کرد. هر دو نفر در جامعه و فرهنگی که به آن تعلّق دارند با مخالفت هایی جدّی برای ازدواج مواجهند. نحوه برخورد زال و رودابه با مخالفت های اطرافیان و نوعِ امتیازگیری آنان از فرهنگِ جامعه خود در این مقاله از دید نظریه خرده فرهنگی، بررسی شده است.

تعریض از مباحثی است که درخصوص آن بین بلاغت دانان، اختلاف بوده است. این صنعت در شعرشاعران مختلف نمود داشته، اما در شعرحافظ به شکل بارزتری متجلّی شده است به گونه ای که بدون در نظرگرفتن آن، معانی بسیاری از اشعار حافظ دریافت نمی شود. یکی از جلوه های زیبایی شناسی شعر حافظ، ایهام هنری آن است. دلایل مختلفی از جمله روح عنادی و سرکش خواجه و مشرب عمیق انتقادی و افکار و عقاید سنت برانداز او باعث شده تا گناهکاری و تزویر مخالفان خود را افشا کند و با تعریض به تمسخر بگیرد. او در غزلیات خود در قالب کلمه ها و جمله ها، تعریض هایی را نهفته است که درک معنای شعرش تنها با شناخت این ابزار هنری ممکن است. در این مقاله سعی بر آن است هرچند مختصر با مطالعه غزلیات حافظ، اغراض تعریض اعم از: استهزاء، بیان کثرت، حسن طلب، بیان آرزو، تشویق، مفاخره، اغراق، ریشخند، تنبیه، تحقیر و... شناسایی شود و دلایل زیبایی شناسانه به کارگیری تعریض و تنوع این صنعت در شعر او که بیشتر ناشی از نمودهای زبانی و ایمایی و روابط هم نشینی و جانشینی میان نشانه های حاضر در زنجیره زبانی و دیگر نشانه های غایب در بافت کلامی حافظ است؛ مورد تجزیه وتحلیل قرار گیرد.