پژوهش های تاریخی ایران و اسلام

پژوهش های تاریخی ایران و اسلام

پژوهش های تاریخی ایران و اسلام پاییز و زمستان 1398 شماره 25 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

بررسی و سنجش ماهیت شیعی امامی رخداد حرّه واقم(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: واقعه حره امام سجاد قیام شیعی عبدالله بن حنظله مسلم بن عقبه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 63 تعداد دانلود : 394
قیام حرّه، رخداد منحصر به فردی است که دستیابی به درک درستی از واقعیت های آن و تشخیص میزان نزدیکی و ارتباط آن با اندیشه تشیع، مستلزم شناسایی ابعاد مختلف و ماهیت آن است. همچنین باید این قیام بر اساس معیار و شاخصی مبنا سنجیده شودتا بتوان تصویری تا حد ممکن نزدیک به واقع وکمی شده از ارتباط آن با قیام های شیعی به دست آورد. از این رو نخست گزارش های این قیام برای دستیابی به چیستی، چرایی و چگونگی وقوع آن مورد بررسی قرار گرفته و تلاش شده است با استناد به آنها و البته پس از اصطلاح شناسی (ترمینولوژی) واژه حره، مختصات زمانی و مکانی آن شناسایی و تبیین شود. همچنین دلایل شکل گیری قیام و دیدگاه های مختلفی که در خصوص آن وجود دارد واکاوی شده و دلایل مربوط به هر دیدگاه مورد بررسی قرار گرفته است. پس از آن، واقعه حره بر اساس صحیح ترین روایت های موجود که با شاخص های سنجش صحت گزارش های تاریخی مورد پذیرش نگارنده تطبیق دارد، گزارش شده که دستیابی به تصویری تا حد ممکن نزدیک به واقع از این قیام را ممکن می سازد. افزون بر آن و در ادامه دستگاه سنجشی شناسایی اعتبار قیام های شیعی تشریح و واقعه حره بر اساس این دستگاه مورد ارزیابی قرار گرفته است.
۲.

بنیان دهستان و مکان یابی آن براساس متون تاریخی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: دهستان گرگان شاهرود جغرافیا داهه ها

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 120 تعداد دانلود : 838
بعضی از مناطق در طول تاریخ همواره به دلیل قرار گرفتن در یک محیط جغرافیایی خاص یا به دلیل مجاورت در کنار شهرهای بزرگ و یا عوامل طبیعی و غیرطبیعی اهمیت خود را ازدست داده و به تدریج فراموش شده اند، به طوری که فقط نامی از آن ها در منابع کهن باقی مانده است. حتی امروزه نیز بعضی از شهرها یا مناطق جغرافیایی هستند که هنوز موقعیت جغرافیایی و جایگاه آنان مشخص نشده که ازجمله آن می توان به دهستان اشاره کرد. چندین بار به دهستان در منابع کهن ازجمله متون یونانی و کتیبه های دوره ساسانی اشاره شده است، حتی نام دهستان در برخی منابع عربی دوره اسلامی نیز آمده است، اما امروزه به جزء تاریخدانان، شناسندگان و آموزندگان فرهنگ ایران کسی دهستان را نمی شناسد. البته آن ها نیز محدوده جغرافیایی دهستان را نتوانسته اند مشخص کنند به طوری که شفیعی کدکنی پس از جستجوهای زیاد به این مورد اذعان دارد. اما به نظر می رسد با توجه به تحقیقات و جستجوهای جدید در منابع کهن، باید دهستان را در کنار شاهرود امروزی دانست. درهرحال، این پژوهش تلاش دارد تا به روش تاریخی تحلیلی و بر اساس اسناد و مدارک تاریخی به موقعیت و جغرافیای دهستان در پیش از اسلام پرداخته و با توجه به منابع آن زمان، موقعیت دهستان کنونی را تعیین کند.  
۳.

تأثیر سیاست های حمایتی امرای تیموری بر موقعیت بازاریان و اقتصاد شهری(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: بازار بازاریان پیشه وران تاجران تیموریان شهر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 729 تعداد دانلود : 857
تیموریان زندگی شهری را ارج نهادند و برای رونق دادن به اقتصاد شهری کوشیدند. اصلی ترین عنصر فعال در حوزه ی اقتصاد شهری بازاریان بودند؛ بنابراین نقش و تأثیر حاکمیت تیموریان در دوام و بقای بازار و بازاریان به مسأله ای مهم تبدیل می شود. نوشتار حاضر درصدد ارزیابی جایگاه و موقعیت بازار و بازاریان در دوره تیموریان و بیان دیدگاه فرمانروایان تیموری نسبت به این بخش مهم جامعه ی شهری است و می کوشد با اتکاء به داده های موجود در منابع و با روش توصیفی تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که جایگاه بازاریان تا چه میزان از رفتارها و سیاست های تیموریان تأثیر پذیرفته است؟ فرضیه ی موردنظر بیان می کند که تیموریان به اهمیت و کارکردهای مهم اقتصادی و اجتماعی بازاریان پی برده بودند؛ لذا حمایت از بازار و بازاریان را از نظر اقتصادی و اجتماعی برای حاکمیت خود و بهبود اوضاع جامعه سودمند یافتند. دستاورد پژوهش نشان می دهد، تیموریان جایگاه و اعتبار مناسبی به بازاریان دادند و با حمایت های خود زمینه ی رونق گرفتن فعالیت های اقتصادی ایشان را فراهم نمودند. در نتیجه ی این سیاست اقتصاد شهری از وضعیت مطلوبی برخوردار شد.
۴.

تحلیلی بر بازتاب چرایی و چگونگی ابعاد و وجوه اعمال قدرت سیاسی شاه عباس در روایت های سفرنامه نویسان عصر صفوی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: عصرصفویه حکومت قدرت شاه عباس اول سفرنامه ها

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 237 تعداد دانلود : 336
 سفرنامه های دوره ی صفوی، در کنار بازتاب ابعاد و وجوه متنوعی از حیات اجتماعی- سیاسی ایران عصر صفوی، روایتی پراهمیت و البته متمایز از چگونگی اعمال قدرت سیاسی در دوره ی شاه عباس به دست می دهند که دارای مولفه های قابل تاملی ست. روایت سفرنامه نویسان، نشان می دهد که مرکزیت بخشیدن به شاه در یک نظام سیاسی شاه محور، در کنار تضعیف کانون های دیگر قدرت، چگونه می تواند رویکردهای پیشین را در جهت ارائه ی تجربه ای متمایز از سیاست ورزی و اعمال قدرت سیاسی متحول سازد و نیروهای موجود را در جهت رسیدن به اهداف مورد نظر به تحرک وادارد. همچنین تحلیل محتوای روایت های سفرنامه نویسان نشان می دهد که الگوی مورد نظر شاه عباس در مسیر اعمال قدرت که آمیزه ای از کنش های مذهبی، سیاسی و اقتصادی بود، هم ریشه در سنت های پیشین سیاست و اعمال قدرت در ایران داشت و هم در خود، برخی اقتضائات نوین را جای داده بود که حاصل تحولات عمیق در نظام بین الملل بود. بنابرآن چه آمد؛ در این پژوهش تلاش بر این است تا با روشی توصیفی- تحلیلی، ابتدا تاملی در ساختار قدرت و سیاست در دوره صفویه صورت بگیرد و آنگاه با تحلیل محتوای سفرنامه های این دوره، تبیین مناسبی از چرخش سیاست و قدرت در دوره ی شاه عباس به دست داده شود. کلید واژه ها : عصرصفویه، حکومت، قدرت، شاه عباس اول، سفرنامه ها.
۵.

حمام و کارکردهای سیاسی آن در سده های میانه تاریخ ایران(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: حمام قتل های سیاسی اعتراض سیاسی تاریخ ایران سده های میانه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 909 تعداد دانلود : 538
حمام به عنوان یکی از شاخصه های حائز اهمیت شهرهای اسلامی- ایرانی علاوه بر کارکردهای اجتماعی و گاهی علمی و فرهنگی، در امر سیاست نیز محل رجوع بوده است. این موضوع به حدی اهمیت دارد که می تواند به فهم تاریخ تحولات سیاسی تاریخ ایران در سده های میانه اسلامی کمک کند. این پژوهش به روش توصیفی–تحلیلی در پی پاسخ به این سئوال اصلی بوده است که کارکردهای سیاسی حمام در سده های میانه تاریخ ایران چیست؟ یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که موقعیت ممتاز جغرافیایی حمام و قرار گرفتن آن در مرکز شهر و در کنار کانون های مهم شهری- از جمله مسجد و بازار- در کنار ویژگی های معماری این بنا، موجب گردید تا بسیاری از قتل ها و سوء قصدها در حمام صورت پذیرد. در این سوءقصدها ده ها سلطان، خلیفه، وزیر و امیر به قتل رسیدند و یا دچار صدمه و آسیب جسمی گردیدند. سوءقصدکنندگان نیز از طیف های مختلف اجتماع هستند که خود می تواند به طور مستقل مورد پژوهش قرار گیرد. نکته دیگر آن که تعدادی از قتل های صورت گرفته در مقطع مورد اشاره به طور غیرمستقیم و در ارتباط با حمام به وقوع پیوسته است که در هر صورت از جایگاه مهم این بنای شهری حکایت دارد. وجود نمونه های متعدد از سوءقصدهای ناکام در حمام نیز خود بر این اهمیت بیش از پیش صحه می گذارد. علاوه بر این حمام با توجه به ظرفیت بالای تبلیغی در اجتماع، محل مناسبی برای تبلیغ، اعتراض و یا تبلیغ سیاسی بوده است.
۶.

نقش عوامل اقتصادی در شکل گیری جنبش مشروطه گیلان(بین سال های 1290 تا 1327 ه . ق)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: مشروطه گیلان عوامل اقتصادی جنبش روستایی جنبش شهری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 517 تعداد دانلود : 298
گیلان به عنوان یکی از مناطق مهم مشروطه خواه در ایران، همواره توجه پژوهشگران را به خود جلب نموده است. هدف اصلی تحقیق، تبیین مسائل و معضلات اقتصادی و معیشتی جامعه شهری و روستایی گیلان در آستانه انقلاب مشروطه است. لذا مسئله اصلی تحقیق این است، شرایط و موقعیت اقتصادی جامعه گیلان، تا چه اندازه در شکل گیری جنبش مشروطه (بین سال های 1290 تا 1327 ه . ق) تأثیر داشته است؟ در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی، مسئله اصلی تحقیق بررسی و تبیین می گردد. دستاورد پژوهش نشان می دهد، علل شکل گیری جنبش مشروطه در گیلان، بیش از آن که تحت تأثیر عوامل بیرونی قرار داشته باشد، درونی بوده و به وضعیت معیشتی اقشار جامعه روستایی و شهری گیلان و خواسته های اقتصادی و اجتماعی مردم منطقه مرتبط بوده است. برقراری عدالت، بهبود اوضاع معیشتی و اقتصادی، رفع ظلم حاکمان دولتی و مالکان منطقه ای و جلوگیری از تجاوزات روس ها از مهم ترین خواسته های مردم گیلان در آستانه ی جنبش مشروطه بود که ریشه های اقتصادی داشته و درنهایت منجر به شکل گیری جنبش مذکور گردید.
۷.

تبیین اهداف سیاسی بریتانیا در ایالت کرمان از جنگ اول جهانی تا انقراض قاجار(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قاجاریه ایالت کرمان استعمار انگلستان اختلافات قومی و مذهبی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 474 تعداد دانلود : 15
هدف مقاله حاضر، تبیین اصول سیاست خارجی انگلستان در ایالت کرمان و نقش آن در دامن زدن به مناقشات قومی – مذهبی در سال های پس از جنگ بین الملل اول تا انقراض قاجار می باشد. مقاله پیش رو می کوشد با درآمدی کلی بر پیشینه ی تاریخی ایالت کرمان در ادوار قبلی عصر قاجار، به بررسی نقش و کارکرد سیاست های استعماری انگلستان بعد از انقلاب مشروطیت در کرمان در راستای مقاصد خاص خود بر اساس مستندات تاریخی بپردازد. ضعف سیاسی و اقتصادی حکام قاجار و اعمال نفوذ دول استعماری بر آن و حمایت سیاسی نمادی فرقی مانند، اسماعیلیه و شیخیه و بهائیت و اختلافات محلی و قومی از سوی انگلستان، مهم ترین عواملی است که برای بیان شرایط حاکم بر ایالت کرمان عصر قاجار مدنظر بوده است. نارضایتی از شیوه ی زمامداری قاجارها و آسیب های اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن و فقر و عقب ماندگی عمومی سبب شد، مردم کرمان با هدایت نخبگان فکری و مذهبی در جریان انقلاب نقشی مهم ایفا کنند. بی ثباتی سیاسی و نبود امنیت اجتماعی ناشی از وقوع انقلاب مشروطیت و شروع جنگ و بحرانهای گذار از سنت به مدرنیته تا انقراض قاجار و نقش انگلستان در دامن زدن به تنشهای قومیتی و مذهبی باتوجه به اهمیت مناطقی مانند کرمان برای هندوستان و منافع حیاتی هند از یافته هایی هست که پژوهش حاضر بدان اهتمام داشته است.
۸.

جمعیت اخوان الصفا و اندیشه رواداری اسلامی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: اخوان الصفا تسامح و تساهل قرن چهارم هجری شریعت اسلام فرهنگ یونان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 290 تعداد دانلود : 814
پیدایشانجمن سری اخوان الصفا یکی از رویدادهای مهم فکری و فرهنگی قرن چهارم هجری است که در تاریخ فلسفه اسلامی جایگاه ویژه ای دارد آن هم در شرایط سیاسی، اجتماعی و فکری قرن چهارم هجری که از یک سوء به واسطه ضعف سیاسی – مذهبی خلاقت که به ناتوانی نهاد خلافت در پاسخ گویی به چالش های فکری جامعه اسلامی انجامیده بود و از سوی دیگر ظهور علوم اوایل و فرهنگ یونانی در تقابل با اندیشه های اسلامی قرار گرفته بود و اندیشمندان جامعه اسلامی را با چالش های متعدد مواجه نموده بود. این امر سبب ظهور گروههای غیررسمی شده بود که در صدد پاسخگویی به شرایط فکری جامعه آن روز بودند. اخوان الصفا در زمره همین گروههای است که با طرح اندیشه رواداری و تسامح درصدد نزدیک کردن شریعت اسلام با فرهنگ یونان و اندیشه ایرانی و مانوی و گنوسی برآمده است زیرا این جماعت در عراق که مرز التقاطی اندیشه های پیش گفته شکل گرفته است با انتخاب عنوان اخوان الصفا برای جمعیت خود صحبت از اخلاق نمودند و به گسترش اندیشه رواداری اسلامی مذهبی پرداختند. این نوشتار با طرح این سؤال که علت رویکرد اخوان الصفا به اندیشه تسامح چه بوده است؟ این فرضیه را مطرح نموده است که اندیشه تسامح الصفا برآمده از شرایط فکری و سیاسی قرن چهارم هجری بوده است که ما براساس روش توصیفی- تحلیلی تاریخی درصدد بررسی این موضوع می باشیم.
۹.

تعامل و تقابل در روابط خارجی ایران و اتحادیه اروپا(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: اتحادیه اروپا روابط خارجی توازن بین المللی ایران

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 54 تعداد دانلود : 445
از ابتدای دهه 1980، ایران در روابط بین الملل خود با بحران هایی در سطح جهانی روبرو شده است. انقلاب اسلامی از جناح شرقی و جهان کمونیسم طرفداری نمی کرد و منافع جهان غرب با انقلاب در منطقه خاورمیانه ناسازگار بود. درنتیجه افزایش تنش های بین المللی دولت عراق با حمایت برخی از کشورهای بیگانه به مرزهای ایران حمله کرد. قسمت غربی ایران اشغال شد و مناطق نفتی ایران خسارت فراوان دید و بسیاری از شهرهای ایران ویران گشت. حامیان منطقه ای و بین المللی عراق وارد یک جنگ طولانی شدند. این جنگ به ناچار سیاست خارجی ایران را تحت تأثیر قرارداد. تحولات دهه 1980 و 1990 و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، چشم اندازهای جدیدی را در زمینه روابط بین الملل فراهم کرد. ایران شرایط جهانی را برای خدمت به منافع ملی خودارزیابی می کرد. دولت های رفسنجانی و خاتمی با تکیه بر سیاست های تعاملی با جهان، درصدد جذب سرمایه گذاری خارجی و تسهیل توسعه کشور بودند و در این راستا اتحادیه اروپا می توانست شریک مهمی باشد. اما در دولت های بعدی، تنش های ایران با جامعه بین المللی بار دیگر افزایش یافته و روابط با اتحادیه اروپا و ایران با مشکلات جدی مواجه شد. دیپلماسی ایران کجا منافع ملی خود را دنبال می کرد و تا چه اندازه می توانست موفقیت کسب کند؟ پژوهش حاضر باهدف بررسی رابطه اتحادیه اروپا و جمهوری اسلامی ایران از طریق روش تحلیلی - تفسیری با متد پژوهش های تاریخی و مبتنی بر اسناد و اخبار منتشرشده انجام پذیرفته است.  
۱۰.

تحلیلی بر نقش رقابت های درباری، در برآمدن و افول فتحعلیخان داغستانی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: اعتمادالدوله فتحعلیخان داغستانی صفویه لطفعلیخان داغستانی شاه سلطان حسین

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 654 تعداد دانلود : 734
در اواخر حکومت صفویان به دلیل ضعف پادشاهان این سلسله رقابت ها برای کسب مقامات مختلف بالا گرفت. دراین بین مهم ترین منصبی که افراد درصدد کسب آن بودند مقام اعتمادالدوله بود که بعد از شاه نفر دوم محسوب می شد. فتحعلیخان داغستانی در زمان شاه سلطان حسین توانست این منصب را به دست بیاورد. او از قوم لزگی و سنی مذهب بود. رسیدن او به چنین مقام مهمی در حکومت شیعی صفویان نشان از آن دارد که وی به خوبی با راهکارهای رسیدن به قدرت در حکومت صفویان آشنا بوده است. عاملی که سبب ترقی او شد کسب مقام قوللرآغاسی (منصبی نظامی مختص غلامان) بود. صاحب این منصب می توانست با ابراز لیاقت و یا به هر نحو دیگری که دل شاه را به دست بیاورد، هم صاحب نفوذ سیاسی و هم صاحب ثروت شود. نمونه برجسته این مورد الله وردیخان و پسرش امامقلی خان در دوران شاه عباس اول می باشند. فتحعلیخان داغستانی نیز از طریق این مقام به مقام بالاتر (اعتمادالدوله) رسید. فتحعلیخان را می توان آخرین فرد تقریباً کاردان دربار صفویان دانست. با این روی سیاست های وی با مخالفت و دشمنی گروه های دیگر (بخصوص ترکان و تاجیکان) مواجه شد که درنهایت منجر به کودتایی از سوی دشمنان علیه وی شد. این پژوهش باهدف بررسی و تبیین رقابت های درباری و نقش این رقابت ها در صعود و سقوط فتحعلیخان داغستانی در زمان شاه سلطان حسین، به انجام رسیده است. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی- تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای انجام شده است.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۳۰