پژوهش های تاریخی ایران و اسلام

این پژوهش درباره ی اندیشه ی تاریخ نگاری میرزا محمد کلانتر فارس، از شخصیت های دیوان سالار- مورخ عصر زندیه است. یگانه نگاشته ی وی، اثری است؛ موسوم به روزنامه که پژوهشگران درباره گونه شناسی آن، باهم اختلاف نظر دارند. البته آنچه در اظهارنظرها در مورد این اثر و نویسنده آن در نظر گرفته نشده و به نظر نگارنده، منشأ اصلی اختلاف نظرهای موجود درباره ی ماهیت اثر حاضر، شده، آن است که اندیشه و تفکر تاریخی، روش و شیوه تاریخ نگاری و دیدگاه های بعضاً بدیع و پیشروانه سیاسی و اجتماعی کلانتر، موردعنایت قرار نگرفته است. بنابراین در این پژوهش، تلاش می شود تا منظومه ی فکری نویسنده و اندیشه ی تاریخ نگاری وی در پرتو اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر وی واکاوی شود و شاخصه ها و اختصاصات تاریخ نگاری او با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به دست داده شود. دستاوردهای این پژوهش نشان می دهد که اثر کلانتر از جهاتی چون سلطنت محوری، ایران مداری، اسلام مداری و اخلاق گرایی در تداوم سنت تاریخ نگاری پیشین و از جهاتی همانند گرایش به ساده نویسی، رویکرد انتقادی به حکومت و حکومتگران و نیز رویکرد اجتماعی جزئی نگر و فردگرایی (مؤلف محوری) دارای رویکردی تازه به شمار می رود که در حوزه ی تاریخ نگاری ایرانی اثری متفاوت است

عرب شبه جزیره عربستان با پذیرفتن اسلام وارد مرحله جدیدی از شیوه حکومت شدند. کشورگشایی و فتح سرزمین های جدید از زمان ابوبکر آغاز شد اما فتوح اصلی از زمان خلیفه دوم شکل جدیدی به خود گرفت. اعراب تازه مسلمان به نام اسلام به نواحی مختلف ازجمله امپراتوری ایران هجوم بردند و در این هجوم بسیاری از سرزمین ها فتح شدند. عرب با فتح سرزمین های شرقی با گستره ای از شهرها و روستاها برخورد که اداره آن نیاز به بررسی دقیق، مساحی و سرشماری مشمولان باج و خراج داشت. با توجه به این که فاتحان دارای پیشینه تمدنی نبودند و بسیاری از آیین های ملک داری را نمی دانستند نیازمند نیروهای ورزیده و دانشمند سرزمین های مفتوح شدند. بنابراین، فاتحان عرب با یاری نومسلمانان ایرانی و آشنایی با دیوانسالاری گسترده ساسانی به طراحی دوباره همان تشکیلات اداری با تغییراتی جزئی پرداختند. بهترین یاری گران آن ها در اداره این دیوان ها و برپایی آیین های شهریاری، خاندان های اصیل ایرانی بودند که موجب انتقال آیین ها و سنن شهریاری ایرانی به حکومت های اسلامی شدند. بدین گونه این مسئله مطرح می شود: آیین ها و سنن شهریاری ایران باستان در چه زمینه هایی از خلافت اسلامی تداوم یافت؟ مطابق با مسئله مطرح شده، هدف این مقاله، بررسی پیامدهای تداوم آیین ها و سنن شهریاری ایران باستان در خلافت اسلامی است. نگارنده جهت بررسی متغیرهای تداوم آیین ها و سنن شهریاری ایران باستان و خلافت اسلامی از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و اسنادی به شیوه کتابخانه ای بهره برده و به این نتیجه دست یافت: حاکمان عرب مسلمان با گماردن ایرانیان در مصادر اداری و دیوانی نه تنها به قوام و استحکام بنیان های خلافت اسلامی یاری رساندند، بلکه با استعانت از آن ها در جهت برپایی آیین ها و سنن شهریاری، موجب تداوم و استمرار ملک داری ایرانی به دوره اسلامی شدند

در تاریخ ایران حکومت افشاریه ازجمله دولت هایی است که مدت زیادی دوام نیاورد، اما به سبب اقدامات کم سابقه ی مؤسس آن، توجه بسیاری از محققان و پژوهشگران را به خود جلب کرد. گردآوری، تدوین، تألیف و تولید آثار مکتوب متعدد و متنوع شامل کتاب، مقاله و... توسط نویسندگان داخلی و خارجی، بیانگر اهمیت خاص این دوره در جریانات تاریخی معاصر ایران است. کسانی چون لاکهارت درزمینه ی نبوغ نظامی و استعداد سیاسی، نادر را با بزرگانی چون ناپلئون و دیگران مقایسه و او را برتر از آن ها دانسته اند و اساتیدی چون عبدالهادی حائری او را پیشگام در تئوری وحدت اسلامی و اتحاد دنیای اسلام معرفی کرده اند. آنچه در این نظریه ها و پژوهش ها به آن پرداخته نشده و حداقل ابعاد مختلف آن موردبررسی قرار نگرفته است؛ مطالعه در علل و ریشه های تمایلات گوناگون و گاه متناقض مذهبی اوست، که از میان موضع گیری های مقطعی او در این عرصه به دست می آید. در نوشتار حاضر به بیان احتمالات موجود در این عرصه پرداخته شده است

در خصوص نسب و وابستگی خاندانی در دوره ی نخست هخامنشی تحقیقات و فرضیات بسیاری مطرح شده است. در تاریخ نگاری شرقی که گاه، بافتی افسانه ای و اسطوره ای به خود می گیرد، تشخیص اعقاب و اخلاف و وابستگی خاندانیِ قهرمان- شاهان که به طور نسبی تا سطح الوهیت بالابرده می شدند، کار چندان راحتی به نظر نمی آید. سؤال این پژوهش به این ترتیب است که در ابتدای این سلسله انتقال قدرت به شاخه ای دیگر از خاندان هخامنشی تا چه میزان در صحت انتساب های مطرح شده، مؤثر بوده است؟ فرض تحقیق بر این مسئله استوار است که با توجه به اینکه یکی از کهن ترین نمونه های انتساب پایه گذار یک خانواده پادشاهی جدید، به دودمان فرمانروایان قبل در تاریخ ایران مربوط به هخامنشیان است و در دوره ی نخستین فرمانروایان این سلسله صحبت از انتقال قدرت به شاخه ای دیگر از این خاندان مطرح است، مطالعات بسیاری در تاریخ صورت گرفته است که وجهه ی صوری و تقلیدی داشته و بیشتر با تأسی از روایات مورخان یونانی مانند هرودت ترتیب یافته است. حاصل این تحقیق نمایان می کند که با اندکی تحلیل و تفسیر تحولات و پدیدهای تاریخی به خصوص با در نظر داشتن بافت شرقی و اساطیری آن، موضوع نسب و انتساب در دوره نخست هخامنشی به صُوَر دیگر هم قابل تفسیر و تحلیل بوده است

مجازات یکی از راهبردهای جوامع به منظور نفی رفتار نا همنوایی است که برخی اصول و سنت های جوامع را مورد تهدید قرار می داده است. اعدام هم از قدیمی ترین و متداول ترین روش های مجازات بوده است بطوریکه در تمام جوامع بشری به اشکال مختلف و متنوع اعمال می شده است و می توان در آن انواع خشونت های تمام عیار و تعذیب های دهشتناک بدنی را ملاحظه کرد. در دوره مشروطه به دلیل ظهور نگرش و ایستارهای های نوین شکل و صورت مجازات اعدام دستخوش تغییر و تحول شد. حال پرسش پژوهش حاضر این است که در گذار از دوره قاجار به مشروطه و عصر جدید فنون و تکنیک های کیفر اعدام دچار چه نوع تغییراتی شده است و آیا این تغییرات را می توان ضرورتاً در جهت ترقی و تعالی رفتار با نوع بشر ارزیابی کرد؟ به نظر می رسد ما در حال گذار از نمایش عمومی اعدام به اعدام در گوشه زندان ها، از تعذیب شدید بدنی به اعدام به وسیله دار و طناب و تیرباران، و از تعذیب طولانی به اعدام سریع و آنی محکومان هستیم. در چنین چرخشی درصحنه مراسم اعدام مدرن حضور علوم مدرن چون پزشکی، روانشناسی و روش های بالینی و حقوق از یک سو و فن آوری های نوین چون عکس برداری و اسلحه گرم از سوی دیگر قابل بررسی است. ازاین رو اعدام مدرن همبسته علوم مدرن است و بدون علوم مدرن وجود خارجی نخواهد داشت

یکی از ادوار سرنوشت ساز در تاریخ سلسله خوارزمشاهی، دوران حکومت آتسز بن محمّد است. تقارن حکومت آتسز با دوره سلطنت سلطان سنجر سلجوقی، و وقوع حوادثی همچون فزونی تنش در روابط سلطان سلجوقی با خلافت، شورش در ماوراءالنهر علیه سنجر، هجوم قرا ختاییان به قلمرو سلجوقی، زمینه را برای تحکیم و توسعه دولت خوارزمشاهی فراهم کرد. آتسز نیز با خصایص شخصیتی ویژه و با بهره مندی از حمایت اهالی خوارزم و ایلات نومسلمان قبچاق، به توسعه قدرت خود پرداخته و در زمان گرفتاری سلطان سلجوقی به مداخله در خراسان و ماوراءالنهر روی می آورد، اما در زمان تقابل سلطان سلجوقی، به اظهار اطاعت و سوگند وفاداری نسبت به وی متوسّل می شد. بعد از جنگ قطوان و ناکامی در تصرّف خراسان نیز کوشید تا با اظهار اطاعت نسبت به هر دو دولت سلجوقی و قراختایی و با استفاده از توازن قوا میان آن دو، قدرت خود را از گزند آن ها مصون دارد. این مقاله در پی آن است که ضمن تبیین زمینه های تحکیم و توسعه قدرت خوارزمشاهیان در عهد آتسز، تکاپوهای او در این رابطه را با تأکید بر عوامل اثرگذار بر آن، موردبررسی قرار دهد

سابقه حضور قدرت های استعماری بخصوص انگلیس و روسیه در شرق ایران به سال های قبل از جنگ جهانی اول و رقابت آن ها بر سر مسئله هندوستان بازمی گردد اما در گیرودار جنگ جهانی دوم بار دیگر ایران، بخصوص نواحی شرقی، کانون توجه قدرت های بزرگ واقع می شود. در جریان جنگ و با شدت گرفتن و تغییر معادلات و باوجود اعلام بی طرفی از سوی ایران، قسمت هایی از این سرزمین به اشغال نیروهای متفق درآمد. نخستین کارکرد شرق ایران برای متفقین، استفاده از راه های مواصلاتی این منطقه برای رساندن تدارکات و تسلیحات به شوروی بود. جنگ جهانی دوم در دیگر سوی، منجر به کوچ اجباری تعداد زیادی از لهستانی ها شد، با توجه به این که بخش هایی از سرزمین لهستان هم زمان مورد تجاوز آلمان و اتحاد جماهیر شوروی قرار گرفت، تعداد زیادی از این آوارگان، توسط روس ها به سمت آسیای مرکزی و ازآنجا به ایران کوچانده شدند. ورود عده ای از آن ها به ایران، از مرزهای شرقی صورت گرفت و طبق قراردادهای وضع شده بین متفقین و ایران پس از سامان دهی و رسیدگی به وضعیت آشفته آن ها عمدتاً توسط انگلیس، زمینه عبورشان از راه های شرقی ایران، برای کمک به جبهه های جنگ، فراهم گردید. این پ پژوهش درصدد است به بررسی اوضاع سیاسی - اجتماعی جنگ جهانی دوم در شرق ایران و چگونگی ورود لهستانی ها به این منطقه بپردازد

نوشتار حاضر به بررسی وضعیت تجارت خراسان و ماوراءالنهر در عهد تیموریان می پردازد که یکی از عناصر تشکیل دهنده اقتصاد تیموریان است. در این نوشتار با اتکای به داده های موجود در منابع و با رویکردی توصیفی – تحلیلی، اوضاع تجارت منطقه، از ظهور تیمور تا انتهای حکمرانی بایقرا موردبررسی قرارگرفته است. مقاله این پرسش اساسی را موردتوجه قرار می دهد که وضعیت تجارت در خراسان و ماوراءالنهر در دوره تیموریان چگونه بود؟ در این نوشتار، نشان داده شده است که توجه به مقوله تجارت در دیدگاه امیران تیموری، موقعیت جغرافیایی خاص این دو منطقه مهم، تنوع کالایی و نیز رشد چندین شهر عمده در این مناطق، مجموعه ای از عوامل مؤثر بر رونق تجارت در خراسان و ماوراءالنهر می باشند. تجارت مناطق مذکور با تکیه بر فاکتورهای فوق و نیز قرار گرفتن در معرض سیاست های اقتصادی امیران تیموری، دارای تجارتی پویا گردید. لذا با رونق نسبی در اجزاء متشکل تجارت منطقه در دوره تیموریان روبروییم

در تاریخ عقاید اقتصادی، اندیشه ها و آراء فکری هر مکتب منعکس کننده شرایط اجتماعی، سیاسی و ساخت فلسفی جامعه در دوران تأسیس و توسعه آن مکتب است، به همین علت هر اندیشه اقتصادی، تحت تأثیر محیط اجتماعی و شرایط سیاسی زمان قرار می گیرد. مرکانتیلیسم به عنوان مقطع تاریخی تقریباً از ابتدای قرن شانزدهم میلادی آغاز و در سال 1776 م/1191 ق، با انتشار کتاب ثروت ملل آدام اسمیت اعتبار خود را از دست می دهد. مکتب مرکانتیلیسم درواقع بیانگر دغدغه های نخبگان سیاسی در آغاز پیدایش دولت مدرن بود. ازآنجاکه در آن دوران، مسئله شکل گیری و انسجام دولت - ملت اولویت خاصی دارا بود، فعالیت های اقتصادی نیز در خدمت هدف ایجاد دولت قوی درآمد. ازلحاظ زمانی دوره تاریخی یادشده تقریباً مصادف با آغاز حکومت صفویه تا سال های پایانی فرمانروایی کریم خان زند در ایران است. اگرچه اقدامات شاه عباس اول، نادرشاه افشار و کریم خان زند را نمی توان به طور دقیق منطبق بر دیدگاه نظریه پردازان عصر سوداگری دانست، اما می توان برخی از عملکردها و کنش های اقتصادی آنان را در این راستا موردبررسی و تحلیل قرارداد. لذا پژوهش حاضر از برخی شاخصه های رویکرد مرکانتیلیستی در جهت فهم عملکرد حاکمان ایرانی در آن مقطع زمانی بهره برده و از این طریق تلاش می شود، چارچوب تئوریک تحقیق را در تحلیل مستندات و داده ها به کاربرد. نتایج این مطالعه حاکی است، عملکرد و ماهیت فعالیت های اقتصادی فرمانروایان یادشده را بایستی بر محور پاسخگویی به ثروت، قدرت و ایجاد امنیت هر چه بیشتر حکومت های آنان جستجو کرد. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و شیوه کتابخانه ای و با استناد به منابع اصلی و مطالعات جدید سامان یافته است