سخن تاریخ

مقاله حاضر، در صدد بررسی دگرگونی زندگی و وضعیت معیشتی معلمان و مودبان درباری، از پایین ترین حد تا بالاترین امکانات درباری با رویکردی تحلیلی توصیفی می باشد. در عصر عباسی، برخلاف عصر اموی که عموماً علما و معلمان دریافت پاداش در برابر تعلیم را نکوهش می نمودند، قبح اخذ صله و پاداش از بین رفت و این مسئله، در سطح درآمد معلمان و مودبان تأثیر داشت. در ضمن، معیشت طبقه مودبان در عصر عباسی از طریق تربیت و تعلیم، تحت تأثیر عواملی مثل: توجه خلفا به عالمان، ورود خاندان غیرایرانی مثل خاندان بختیشوع ، پیشرفت جامعه، به وجود آمدن نیازهای جدید و خروج جامعه از سطح زندگی ساده و رفاه گرایی و منابع مالی همچون: هدایای خلفا و حکمرانان، دستمزدهای خصوصی که با توافق استادان و دانشجویان به دست می آمد، موقوفات، بخشش ها و صدقات و زکات، به بالاترین حدّ خود رسید.

یکی از مسائل مهم در تاریخ اسلام، تبیین میزان و چگونگی نفوذ شخصیت ها در تاریخ است. اَشراف و رجال قبیله ای، در قرن نخست هجری و تحت حمایت امیران و خلفای اموی و غلبه فرهنگ قبیله ای بر جامعه اسلامی، فرصت ظهور و عمل بیشتری یافتند و در تحولات اجتماعی و سیاسی، سهم مؤثری را ایفا کردند. در این تحقیق، به نقش و جایگاه یکی از این رجال قبیله ای پرداخته می شود. عبیدالله بن حرّ جعفی، از مشاهیر قبیله جعفی است که منابع اسلامی اطلاعات پراکنده و ناقصی را در باره او ارائه داده اند. ظهور عبیدالله جعفی، هم زمان با تحول در ساختار قدرت سیاسی و تکوین جریان های مهم فکری اسلامی بود. وی از جمله شخصیت های نظامی و اجتماعی است که در دوران اسلامی، تحت تأثیر تربیت قبیله ای و شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم بر عراق رشد کرد و به دلیل برخورداری از موقعیت اجتماعی، مهارت نظامی و اتخاذ دیدگاه ها و مواضع متفاوت و مؤثر نسبت به جریان ها و حوادث تاریخی، مورد توجه معاصران و متون اسلامی قرار گرفت. بررسی ابعاد شخصیتی عبیدالله و میزان و چگونگی نفوذ تاریخی وی، مسئله اصلی این تحقیق است. در این نوشتار، سعی بر آن بوده تا با ارزیابی اخبار و گزارش های موجود پیرامون عبیدالله جعفی، جایگاه سیاسی و اجتماعی او در تحولات تاریخ اسلام تبیین و تحلیل گردد. روش تحقیق در این مقاله، اسنادی ، توصیفی و تحلیلی است که با استفاده از متون مختلف اسلامی انجام گرفته است. فایده این تحقیق، آن است که با ارزیابی میزان همبستگی نقش انسان با تاریخ، بخشی از مسائل مهم در تحلیل تاریخ تحولات اسلامی قرن اوّل هجری پاسخ داده خواهد شد.

دقت در حوادثِ روی داده در امر جانشینی رسول خدا(ص)، این مسئله را به ذهن متبادر می سازد که گروه هایی در آن جامعه چشم به این مقام داشته اند. هرچند پیامبر(ص) جانشین خویش را برگزیده و به مسلمانان معرفی کرده بود، اما برخی باورها و آموزه های جامعه آن روز حجاز، این مسئله را برنمی تافت. جستار پیش رو، تلاش دارد تا با رصد و تحلیل داده های تاریخی در منابع کتابخانه ای، جریان هایی را که به جانشینی حضرت محمد(ص) چشم داشتند، شناسایی گردند. در ضمن، از اندیشه هایی که این جریان ها را از یکدیگر متمایز می ساخت نیز غفلت نشده است. آموزه هایی مانند کِبَر سن و خون خواهی، در کنار رقابت های قبیله ای، حسادت و نگاه سیاسی و التقاطی به رسالت پیامبر(ص)، جریان های متمایزی را در جامعه نبوی ایجاد کرده بود که جریان های علوی، قریش شریف، مهاجرانِ قریش اوّلیه و انصار، از جمله آن ها هستند.

تاریخچه: ورود موسیقی در میان مسلمانان را می توان مقارن با راهیابی موالی به سرزمین حجاز و پس از فتوحات دانست. مسئله: احکام اسلامی مترتب بر موسیقی و برخورد دوگانه حاکمان وقت با این پدیده، سیر موسیقی در ادوار مختلف را متفاوت کرده است. سؤال: به نظر می رسد تاکنون پژوهشی مستقل در زمینه سیر تاریخی موسیقی، از ابتدا تا قرن چهاردهم، صورت نگرفته است. ازاین رو، با این سؤال مواجهیم که مسلمانان، در حوزه عملی و نظری، چه برخوردی با این پدیده داشته اند؟ و موسیقی چه سیری را طی کرده است؟ فرضیه: موسیقی در ابتدا به جهت نهی قرآن و مخالفت پیامبرn رشد چندانی نداشت؛ ولی پس از فتوحات و راهیابی موالی به سرزمین های اسلامی، در میان مسلمانان راه پیدا کرد و بیشتر جنبه عملی داشت. از قرن سوم به بعد، جنبه های نظری این پدیده، مورد توجه قرار گرفت و نوشته های متعددی در این زمینه به نگارش درآمد. هدف: این مقاله، به قصد تبیین تأثیر توجه یا عدم توجه مسلمانان بر رشد موسیقی، به گردآوری گزارش های مرتبط با موضوع پرداخته است. روش: نوشتار پیشِ رو، با استفاده از روش توصیفی به سؤال مقاله پاسخ می دهد. یافته: گزارش ها، حاکی از آن است که موسیقی تا قرن سوم بیشتر از جنبه عملی، و از قرن سوم و چهارم به عنوان یک فن، مورد توجه قرارگرفته و مکتوبات متعددی را به خود اختصاص داده است که رونق این نگارش ها را می توان در قرن سوم و چهارم دانست.

سنّی دوازده امامی، بر کسی اطلاق می شود که هم زمان با اعتقاد به خلفای سه گانه اهل سنّت و ماهیت سنّی گری، با خطاب نمودن تمام امامان دوازده گانه شیعهD به عنوان امام، معتقد به گونه ای از امامت برای آنان باشد. در قرون متمادی، شخصیت های مختلفی در جهان تسنن با این باور وجود داشته اند. از جمله افرادی که اندیشه هایی نزدیک به سنّیان دوازده امامی دارد، رکن الدین ابوالمکارم احمدبن محمد بیابانکی، معروف به علاء الدوله سمنانی، از عارفان بزرگ قرن هفتم و هشتم هجری است که مذهبش از سویی با توجه به گرایش ها و تمایلات شیعی وی و اظهار ارادت های فراوانش به اهل بیتD، و از دیگر سو با عنایت به قراین سنّی گری او، همواره مورد ابهام برخی محققان بوده است. نوشتار پیش رو، می کوشد تا با رویکردی توصیفی تحلیلی، پس از بررسی و نقد قراین تشیع سمنانی، مذهب او را تعیین نموده و شاخصه های سنّیان دوازده امامی را نسبت به او بیازماید. نگارنده با مطابقت این شاخصه ها بر پیر سمنان، وی را یکی از سنّیان دوازده امامی به شمار می آورد.

خلیفه سوم، عثمان بن عفّان (متوفای 35ق)، در پی شورش گروه های مختلف مردم از شهرهای مدینه، بصره، کوفه و مصر، به قتل رسید. شورشیان به مروان بن حکم (متوفای 65ق) که کاتب و مشاور عثمان بود، به شدت اعتراض داشتند و از جمله خواسته های آنان، عزل و محاکمه مروان بود. برخی او را مسبّب اصلی تحریک مردم و به عبارتی دیگر، وی را رهبرِ منفیِ جریان اعتراضی علیه خلیفه می دانند. این مقاله، نشان می دهد که برخی روایات مشکوک، مجعول و بی پایه در باره ماجرای قتل عثمان و نقش مروان در آن قضایا وجود دارد. مشهورترین این روایات، نامه ای است از زبان عثمان خطاب به والی مصر، در تنبیه و مجازات سران شورشی که نوشتن آن را به مروان نسبت داده اند. پژوهش حاضر، در صدد است بر اساس منابع کتابخانه ای، با روش توصیفی تحلیلی و بهره گیری از شیوه نقد رجال حدیث، به جایگاه و نقش مروان در جریان قتل خلیفه سوم وضوح بیشتری ببخشد.

جشن های 2500 ساله شاهنشاهی، در مهرماه 1350ش برگزار شد. یکی از اصلی ترین اهداف محمّدرضا شاه از برگزاری این جشن ها، کسب مشروعیت برای حکومت خود بود؛ اما حکومت پهلوی در تحریک حس ناسیونالیستی مردم جهت شرکت گسترده در این جشن ها، با وجود تمام تبلیغات خود، تا حدود بسیاری ناکام و عاجز ماند و مردم حضور گسترده ای در جشن ها نداشتند. علاوه بر این، گروه های مختلفی با برگزاری این جشن ها به مخالفت علنی پرداختند. اینکه مخالفان برگزاری این جشن ها در داخل کشور شامل چه گروه هایی بودند و چرا به مخالفت علنی اقدام ورزیدند، مسئله ای است که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد. باید گفت که «روحانیون» و در رأس آن ها امام خمینیv، «دانشجویان» و در رأس آنان دانشجویان دانشگاه تهران، «گروه های چریکی» و «عدّه ای از مردم مبارز»، از جمله گروه هایی بودند که به صورت علنی با جشن ها به مخالفت پرداختند. چهار علّت اصلی این مخالفت ها را می توان این گونه بیان کرد: علت اوّل: اسلام زدایی، از علل اصلی مخالفت روحانیون مذهبی با جشن ها بود. علت دوم: وجود خفقان سیاسی و نبود آزادی های دموکراتیک در نظام شاهنشاهی. این در حالی است که محمدرضا شاه به عنوان رأس هرم قدرت در حکومت پهلوی، پیش از برگزاری جشن ها و نیز در سخنرانی خود به مناسبت افتتاح جشن های 2500 ساله، بارها به رعایت حقوق بشر از سوی کورش هخامنشی اشاره و تأکید کرده بود. علت سوم: خارجی بودن تدارکات این جشن ها؛ تدارکاتی که در صد بسیار بالایی از آن توسط کشور فرانسه فراهم آمده بود. علّت چهارم: وضعیت نامطلوب مردم و جامعه ایران از لحاظ اقتصادی در مقایسه با هزینه های بسیار گزاف جشن ها.