حسین قاضی خانی

با توجه به جایگاه خانواده در اسلام و اهمیت حفظ بنیان های زندگی مشترک، شناخت راه کارهای پیامبر(ص) و امامان(ع) برای برون رفت همسران از تنش های زندگی زناشویی می تواند زمینه الگوگیری از سیره ایشان را فراهم سازد. برای پاسخ به این پرسش که آنها چه راه کارهایی برای چنین مشکلاتی داشتند؟ در این نوشتار ابتدا اختلافات خانوادگی آنها در منابع کهن تاریخی، حدیثی و تفسیری جمع آوری شد. سپس با ترکیب و تلفیق ماجراهای هم راستا، راه کار استفاده شده برای برون رفت از آن اختلافات مورد شناسایی قرار گرفت. در برخی موارد نیز چرایی بروز آن اختلافات بررسی شد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که رفع تنش و بازگرداندن پایداری به زندگی زوجین، برنامه محوری پیشوایان معصوم(ع) بود. آنها اغلب راه کارهایی مانند بخشش، میانجی گری، الگودهی عینی، حکمیّت و مهار رشک بری را برای برون رفت از چنین مشکلاتی استفاده می کردند. در سیره آن بزرگواران طلاق بدون داشتن دلیل منطقی مورد پذیرش نبود. آنها همواره بازگشت دوباره زوجین به زندگی مشترک و حفظ منافع فرزندان را مورد توجه قرار می دادند.

مقاومت امام حسین(ع) در بیعت نکردن با یزید منجر به جنگ نابرابری بین آن دو شد. در این میان درباره چرایی بیعت نکردن امام حسین(ع) با یزید، شخصیت فرزند معاویه، ویژگی شیعیان کوفه و سرنوشت الهی بیشتر مطرح شده است. مسئله اصلی پژهش این است که اگر بیعت نکردن امام حسین(ع) با یزید با روش تاریخی بررسی شود چه عواملی در این تصمیم امام(ع) از اهمیت بیشتری برخوردارند؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد که در منابع اولیه امید بستن امام(ع) به کوفیان و یا تن دادن به سرنوشتی محتوم تأثیر چندانی در عدم بیعت نداشته است. شخصیت یزید نیز تنها بخشی از علل عدم بیعت می تواند باشد. در این میان تقابل جریان اموی - علوی و تلاش امویان برای تخریب شخصیّت امام علی(ع) و شیعیان از مهمترین عوامل تأثیرگذار در بیعت نکردن امام(ع) با یزید است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس شیوه معمول جامعه اسلامی با مرگ معاویه، انتخاب خلیفه باید به شورای مسلمانان واگذار می شد. در این صورت با توجه به شخصیت امام حسین(ع) و جایگاه اجتماعی و سیاسی ایشان، امکان داشت تا خلافت به خاندان اهلبیت(ع) بازگردد. در حالی که انتخاب یزید به ولیعهدی و تبدیل خلافت به حاکمیت موروثی برای همیشه بازگشت خلافت به خاندان اهل بیت(ع) را غیر ممکن می ساخت.

یکی از مسائل پیش روی حکومت نبوی، تنظیم روابط سیاسی با یهودیان مدینه بود که به سبب پیمان شکنی، حکومت نبوی را به شکل های گوناگون در تنگنا قرار می دادند. هجرت پیامبر(ص) به مدینه با امضای پیمان نامه صلح آمیز با یهودیان این شهر همراه بود. این پیمان نامه زندگی مسالمت آمیز مسلمانان و یهودیان را به دنبال داشت. اما یهودیان پس از چندی پیمان شکنی کردند و گفته های پیشین خود را انکار نمودند و به حمایت از مشرکان پرداختند. این امر در نهایت منجر به مواجهه پیامبر(ص) با یهودیان و به کارگیری راهبردهای سیاسی امنیتی در تقابل با آنان شد. این پژوهش با رویکردی تاریخی تحلیلی و با استفاده از الگوی سوات (SWOT) به دنبال شناسایی، طبقه بندی و اولویت بندی راهبردهای مدیریت سیاسی امنیتی پیامبر(ص) در مواجهه با یهودیان است. یافته های پژوهش نشان می دهد که «صلح و زندگی مسالمت آمیز»، «عدالت محوری در حق یهود» و «جنگ و برخورد سخت» سه راهبرد اساسی پیامبر(ص) بوده اند.

لغزش مالی کارگزاران یکی از چالش های همیشگی حکومت ها است. این موضوع در راستای تحقق عدالت اقتصادی مورد توجه آموزه های اسلامی قرار دارد. با توجه به جایگاه ویژه امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در نظام اندیشه اسلامی، واکاوی گفتار و رفتار ایشان در این زمینه دارای اهمیت بسیار است. در مقاله حاضر برای دست یافتن به این هدف، ابتدا با استقراء داده ها به وصف گونه های لغزش مالی و چرایی روی دادن آن ها پرداخته می شود و سپس با رویکردی وصفی تحلیلی، چگونگی مواجهه امام علی(ع) با گونه های مختلف لغزش مالی کارگزاران حکومتی به تصویر کشیده می شود. یافته های این پژوهش نشان می دهد که بیشتر لغزش های مالی کارگزاران عصر حکومت امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)در مسامحه و چشم پوشی حاکمان قبلی، ریشه داشته است و سیره امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)در مواجهه با آن ها، عدم اغماض با هدف هدایت گری بوده است. بدین معنا که امام(ع)در راستای وظایف صیانت از اموال مسلمانان و هدایت گری مردمان، ضمن نادیده نگرفتن لغزش ها و برخورد تنبیهی مناسب با آن، آگاهی بخشی دینی و بازنهادن مسیر اصلاح را دنبال می کردند.

اختلاف در مناسبات زناشویی همسران هر چند بخشی از زندگی مشترک است اما باید توجه داشت تا بستر آن به راحتی فراهم نیاید و در صورت بروز، راهی برای برون رفت از آن یافته گردد چرا که چاره نکردن اختلاف ها کشانیده شدن همسران به رویارویی و تنش در زندگی مشترک را به همراه خواهد داشت. کاوشی در تاریخ زندگانی رسول خدا(ص) نشان از آن دارد که آن جناب در مواجهه با این مسأله بوده و لذا در ارتباط با آن سفارش ها و اقدام هایی داشته است. بر این اساس سؤال آن است که پیامبر(ص) در راستای پیشگیری از اختلاف میان همسران چه راه کارهایی را ارائه داده است و در زمان بروز اختلاف از چه راه کارهایی برای برون برد همسران از آن استفاده کرده است؟ استقراء داده های مرتبط با این مسأله در دیرین نگاشته های تاریخی، حدیثی و تفسیری در نخستین گام و سپس ترکیب اطلاعات هم مضمون در راستای شناخت راه کار مورد استفاده در آن محور، روش پژوهش به کار گرفته شده برای پاسخ به پرسش هاست. یافته ها حکایت از آن دارند که راه کارهای پیشگیرانه ای حضرت ناظر به دو مقطع پیش از ازدواج و دوران زندگی مشترک چنان بوده اند که با کاربست آن ها زندگی زوجین به اختلاف دچار نیاید. در صورت بروز تنش هم راه کارها به گونه-ای هستند تا مشکل روی داده برطرف شده و همسران به زندگی خود بازگردند. در زمان ناچار بودن به کاربست راه کار جدایی نیز باز نهادن مسیر برای بازگشت و توجه به پیامدهایی مانند حضانت فرزندان مورد اهتمام بوده است.

جامعه امامیه به روزگار امامت امام حسن عسکری؟ع؟ علیرغم کوتاهی آن نسبت به ایام امامت دیگر امامان با چالش هایی روبه رو بوده است که می توانستند در مسیر هدایت پیروان امام خلل های جدی ایجاد نمایند. لذا آگاهی از چالش ها و چگونگی گذر از آنها شناخت مناسب تری از فعالیت های امام یازدهم به دست می دهد(مسئله و ضرورت). در راستاشناسی این چالش ها ابتدا با رصد میراث حدیثی و داده های منابع کهن در مورد حوادث روزگار امامت یازدهمین پیشوای امامیه توصیف این چالش ها و بستر بروز آن مدنظر بوده است و سپس چگونگی مواجهه امام با این چالش ها بیان گردیده است(روش). مصداق شناسی امام، جریان های انحرافی، دور ماندن شیعیان از دسترسی به امام در راستای کسب معارف دینی و بروز اختلاف و انحراف در سازمان وکالت چالش هایی بوده اند که امام در تلاش بوده است تا با تبیین امر امامت، استدلال بر بطلان اندیشه های جریان های انحرافی، بهره گیری از ظرفیت عالمان امامیه برای نشر معارف اهل بیت؟عهم؟، بهره گیری از ظرفیت بزرگان منطقه در رفع اختلاف و اطلاع رسانی مناسب به شیعیان برای در امان بودن از انحراف و خیانت کارگزاران سازمان وکالت جامعه امامیه را از این بحران ها به سلامت عبور دهد (یافته ها).

در زندگی زناشویی گاه اختلاف همسران چالش هایی را فراروی ایشان می نهد که چاره کار در جدایی دانسته می شود. از آن جا که در اسلام کلیت طلاق امری نکوهیده است لذا در آثاری که طلاق را از دیدگاه اسلام و ائمه کاویده اند بیشتر به علل و زمینه ها، پیامدها و در نهایت راه کارهای پیش گیری از آن پرداخته شده است؛ گو این که معصومان هیچ گاه از این راه کار بهره نگرفته اند. در این پژوهش به سبب جایگاه پیامبر(ص) و امامان در نظام معرفتی دینی و آگاهی به احکام الهی، با رویکردی تاریخی شیوه مواجهه ایشان با اختلاف های منجر به جدایی همسران کاویده شده است. در ابتدا با رجوع به دیرین نگاشته های تاریخی، حدیثی و تفسیری موارد مرتبط با جدایی همسران در تاریخ زندگانی این پیشوایان استقراء گردید. سپس با تلفیق و تحلیل این داده ها مشخص آمد در راهبرد کلان کاربست راه کار جدایی، وابسته به وجود دلیل منطقی بر آن بوده است. اندیشه-های انحرافی، برخی صفات ناشایست اخلاقی، شرایط خاص و لعان به عنوان سبب منجر به جدایی در مطالعه موارد تاریخی عصر پیامبر(ص) و امامان مشاهده می گردد. با این حال جدایی پایان کار نبوده است و این بزرگان دین راه کارهایی را برای بازگشت به زندگی مشترک پس از جدایی یا کاستن از پیامدهای آسیب-زای آن به ویژه برای فرزندان مدنظر داشته اند.

آگاهی از رویدادهای بازه زمانی حضور مسلم بن عقیل در کوفه به عنوان سفیر امام حسین(ع)، نقشی مهم در فهم چرایی عدم همراهی کوفیان با امام حسین(ع) دارد. موضوع سکونت مسلم در منزل مختار ثقفی با وجود شهرتی که دارد و در آثار گوناگون بازتاب یافته است با ابهام روبه رو است. مقاله پیش رو با روش استقرا و خوانش دوباره داده های تاریخی منابع کهن ، چهار گزارش سکونت مسلم در منزل مختار، منزل هانی بن عروه، منزل شریک بن اعور و منزل مسلم بن عوسجه را شناسایی کرده است و سپس بر اساس ارزیابی میزان هم راستایی آنها با دیگر اطلاعات تاریخی و سازگاری با فضای کالبدی شهر کوفه به اعتبارسنجی آنها پرداخته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که برخلاف رأی مشهور، اقامت مسلم بن عقیل در منزل مسلم بن عوسجه پذیرفتنی تر است.

ابن سعد به عنوان یکی از صاحبان منابع کهن که گزارش هایش در آثار پسینی فراوان بازنگارش شده اند، بر آن است که اعتماد به کوفیان سبب تصمیم امام حسین علیه السلام بر عدم بیعت با یزید و خروج بوده و حاکمیت اموی با امام سر ستیز نداشته است. چیدمان سلسله ای وی از گزارش های منع کنندگان آن جناب از قیام نیز القاگر تعجیل حضرت است. به هدف واکاوی تاریخی این دیدگاه، استقرای داد ه های دیرین نگاشته ها در وقایع نهضت امام حسین علیه السلام و تطبیق دهی آنها با گزارش های ابن سعد، شیوه ای است که در روش این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. یافته ها نشان می دهند که نمی توان تصمیم امام بر عدم بیعت و خروج از مدینه را متکی به پشتوانه یاری کوفیان دانست؛ چنان که تقصیر نداشتن حکمرانان اموی در این امر، ادعایی است که شواهد نقض فراوان دارد. همچنین نحوه اخبار ابن سعد در موضوع ممانعت کنندگان نیز با چالش هایی از جمله هیمنه سازی در ممانعت، انحصار نقل بدون تأیید با داده های دیگر منابع کهن و عدم تفکیک بازه زمانی گزارش ها مواجه است.

مسأله لغزش مالی در میان کارگزاران حکومتی امری است که در گذر تاریخ، جوامع مختلف بدان مبتلا بوده اند. بنابراین شایسته است که حاکمان چاره ای برای آن اندیشیده تا آسیب زایی آن را مدیریت نمایند. از آنجا که کارگزاران حکومت علوی نیز از این امر به دور نبوده اند به سبب جایگاه امیرالمؤمنین(ع) در نظام اندیشه ای امامیه و الگوگیری از رفتار ایشان، شیوه مواجهه حضرت با این مسأله به عنوان پرسش این جستار مورد واکاوی قرار گرفته است. در بررسی تاریخی داده های اسنادی منابع کهن، اهتمام امام(ع) در پیشگیری بر اموری بسان شایسته گزینی، عنایت به حقوق کافی، ارزیابی نامحسوس و ... بوده و امام(ع) به سادگی از اخبار لغزش مالی کارگزارانش چشم نمی پوشید. در استقراء و بررسی لغزشهای مالی روی داده، از راه کارهای مورد استفاده حضرت نیز می توان به اطلاع رسانی خیرخواهانه، بررسی اخبار لغزش مالی، بازنگاه داشتن مسیر اصلاح، پیگیری و بازگرداندن اموال و مجازات اشاره داشت. اما نکته اصلی آن است که در پیمودن تمامی این مراحل اهتمام اصلی امام(ع) بر موعظه نیکو و اصلاح درونی کارگزار خاطی بوده است

سازمان وکالت، شبکه ای از وکلای به هم پیوسته بود که در عصر حضور ائمه(ع)، وظیفه سامان دهی امور شیعیان را در امور مرتبط با امام بر عهده داشت. این سازمان در روزگار امام هادی(ع) با توجه به شرایط سیاسی پدیدآمده توسط دستگاه خلافت عباسی، دوران جدیدی از فعالیت خود را تجربه کرد که لازمه آن، انجام فعالیت ها به صورت پنهانی و دوری جستن از هرگونه تنش و اختلاف درونی بود. این شرایط حساس، می طلبید تا امام هادی(ع) به عنوان رهبر عالی این سازمان، بستر ها و عوامل تنش زایی در فعالیت های کارگزارانش را رصد کند؛ تا در موقع لزوم، با ارائه راهکارهایی در پیشگیری یا برون رفت از تنش، سازمان را هدایت کند و به سلامت، از خطرهای پیش رو گذر دهد. استقرای اطلاعات تاریخی مرتبط با وکلای امام هادی(ع) از منابع کتابخانه ای و سپس بررسی و تحلیل آنها، مؤید این فرضیه است که امام هادی(ع) با آگاهی از بسترهای بروز تعارض و تنش در سازمان وکالت، در درجه نخست در صدد پیشگیری از بروز تعارض بوده و در مواجهه با تنش های پدیدآمده نیز با بهره گرفتن از راهکارهای مختلف که در متن مقاله به تفصیل معرفی شده، سازمان را در برابر خطرات پیرامونی حفظ نمود

دقت در حوادثِ روی داده در امر جانشینی رسول خدا(ص)، این مسئله را به ذهن متبادر می سازد که گروه هایی در آن جامعه چشم به این مقام داشته اند. هرچند پیامبر(ص) جانشین خویش را برگزیده و به مسلمانان معرفی کرده بود، اما برخی باورها و آموزه های جامعه آن روز حجاز، این مسئله را برنمی تافت. جستار پیش رو، تلاش دارد تا با رصد و تحلیل داده های تاریخی در منابع کتابخانه ای، جریان هایی را که به جانشینی حضرت محمد(ص) چشم داشتند، شناسایی گردند. در ضمن، از اندیشه هایی که این جریان ها را از یکدیگر متمایز می ساخت نیز غفلت نشده است. آموزه هایی مانند کِبَر سن و خون خواهی، در کنار رقابت های قبیله ای، حسادت و نگاه سیاسی و التقاطی به رسالت پیامبر(ص)، جریان های متمایزی را در جامعه نبوی ایجاد کرده بود که جریان های علوی، قریش شریف، مهاجرانِ قریش اوّلیه و انصار، از جمله آن ها هستند.

سازمان وکالت، شبکه ای از وکلای به هم پیوسته بود که در عصر حضور ائمه(علیهم السلام) وظیفه سامان دهی امور شیعیان را در امور مرتبط با امام بر عهده داشت. به دلایل خاص سیاسی آن روزگار، باید این سازمان به صورت سرّی به فعالیت می پرداخت. اهمیت مسئله به قدری بود که هر گونه تنش در پی تعارض های روی داده می توانست موجودیت آن را با خطر مواجه سازد. از این رو می طلبید دست اندرکاران و گردانندگان آن با شناخت بسترهای بروز تعارض و تنش در مجموعه خود، به مدیریت تعارض ها همت گمارند تا بتوانند به سلامت از خطرهای پیش رو گذر کنند. استقرای اطلاعات تاریخی مرتبط با وکلای ائمه(علیهم السلام) از منابع کتاب خانه ای و سپس بررسی و تحلیل آن ها مؤید این فرضیه است که ائمه(علیهم السلام) با آگاهی از بسترهای بروز تعارض و تنش در سازمان وکالت ابتدا درصدد پیش گیری از بروز تعارض بوده اند و به هنگام رویارویی با تنش ها با بهره گرفتن از راه کارهای مناسب، سازمان را از خطرهای احتمالی حفظ کرده اند.

سبک زندگی به مجموعه ای از انتخاب ها گفته می شود که فرد آنها را به کار می گیرد تا نیازهای جاری خود را برآورد و روایت خاصی را که وی برای هویت شخصی خود برگزیده است در برابر دیگران مجسم سازد. این مقاله می کوشد با گزینش برخی از مؤلفه های شکل دهنده سبک زندگی و واکاوی این مؤلفه ها در آثار ایران گردان عصر صفوی، سبک زندگی بانوی ایرانی را از میان نوشته های این سفرنامه نویسان شناسایی نماید. یافته های این تحقیق نشان می دهد که زنان ایرانی در آن دوران، ضمن حفظ حس زنانگی خود به ویژه در نوع پوشش و نیز حضور مؤثر در جامعه، حریم امن خویش را پاس می داشتند و مردان نیز مجبور به رعایت آن بودند.

سخن از جانشینی رسول خدا(ص) و پرداختن به حوادث مرتبط با آن امر جدیدی نیست. در طول تاریخ، این امر همواره مسئله ای چالش بر انگیز بوده است. با توجه به اهمیت مطلب اندیشمندانی با دیدگاه های خود سعی در واکاوی آن نموده اند. اما به نظر می رسد هنوز جنبه های مختلف این قضیه به تمامی کاویده نشده است. در این جستار برآنیم با بازخوانی بخشی از تاریخ صدر اسلام به ویژه جریان هایی که در اواخر عمر پیامبر(ص) در پی دست یازیدن به قدرت بودند، چگونگی مواجهة رسول الله(ص) با این جریان ها را برسی نماییم. در راه رسیدن به این مقصود از استقراء اقدامات پیامبر(ص) و تحلیل داده های تاریخی سود خواهیم جست. امید است در پرتو بررسی و تحلیل فعالیت های پیامبر(ص) در مسئلة جانشینی ایشان، توجه پیامبر(ص) به موانع فراروی جانشینی علی(ع) و مدیریت حضرتش در این امر به تصویر کشیده شود.

نزاع و درگیری جزو لاینفک جوامع بشری است. گاه عدم مدیریت اختلاف ها، جامعه را به سمت بحران سوق می دهد و چه بسا بنیان های آن را با تزلزل مواجه گرداند. اهمیت مسئله، اندیشمندان علم مدیریت را بر آن داشته است تا آثارشان از این بحث تهی نباشد و در جستجوی ارائه راهکاری برای چگونگی مواجهه با تعارض برآیند. در این جستار برآنیم با استقرا در اقدامات پیامبر(ص) در رویارویی با تنش ها و نزاع های روی داده در مدینةالنبی، به واکاوی این فعالیت ها بپردازیم تا از این رهگذر، چگونگی مدیریت رسول خدا(ص) در این امر به تصویر کشیده شود.

هنگام بررسی نقش نهاد وکالت در عصر غیبت صغرا، سخن از کارگزاران خائن و مدعیان دروغین وکالت، اهمیتی ویژه می یابد. از آن جا که افرادی موجه و صاحب نفوذ از این دست در میان شیعیان امامی دیده می شدند، مخالفت اینان می توانست تعارض هایی را در جامعه امامیه پدید آورد. احمد الکاتب با استفاده از این نکته، با غیرواقعی نشان دادن تعداد این افراد، سعی دارد از مخالفت و نزاع اینان با متصدیان وقت منصب وکالت، هیمنه ای بسازد تا ساختگی بودن اصل منصب وکالت در روزگار غیبت صغرا را نتیجه بگیرد و به تبع آن، وجود امام زمان را منکر شود. این نوشتار، بر آن است تا با واکاوی و تحلیل داده های تاریخی، در آغاز خواننده را با اوضاع و فضای سیاسی، فرهنگی و... آن دوران آشنا سازد تا نقش این اوضاع، در بروز ادعاها و مخالفت های مدعیان دروغین آشکار گردد. سپس در ادامه، با گونه شناسی این افراد و رفتارهایشان، از ناکارآیی ادعاها و مخالفت های آنان در به چالش کشاندن جدی اصل منصب وکالت، پرده بردارد. همچنین با نگاهی به ادعاهای احمد الکاتب در این زمینه، درصدد پاسخ گویی به ادعاهای ایشان است.