دانش مرمت و میراث فرهنگی

مصالح خاکی به عنوان قدیمی ترین ماده ی مورد استفاده ی بشر از ابتدای شکل گیری یکجا نشینی، نقش مهمی در پیشرفت و شکوفایی تمدن ها داشته است. با توجه به اهمیت این ماده ی طبیعی در طول تاریخ تمدن بشر و همچنین کشف سایت های باستانی خاکی در جای جای این کره ی خاکی، ضرورت مطالعه، بررسی، حفاظت و مرمت این نوع یادمان های بشری بیش از پیش احساس می گردد. در این نوشته تلاش شده است تا با مروری بر تاریخچه ی حفاظت و مرمت این نوع آثار، آخرین فعالیت های انجام گرفته در این بخش ارائه گردد.

نو یافته ای پیش از تاریخی منطقه جیرفت به عنوان مهمترین محوطهء باستان شناسی دهه اخیر در خاورمیانه باعث شد تا جنوب شرق ایران بعد از کاوش های پر انتشار گروه پروفسور کارلوفسکی در تپه یحیی بار دیگر به مناطق مورد توجه و مهم خاورمیانه تبدیل شود و با تأیید و رد برخی نظرات پیش از خود، نگاهی تازه به باستان شناسی پیش ار تاریخ خاورمیانه را لازم و ضروری گرداند. به نحوی که برخی از نتایج قبلی مانند منحصر به فرد بودن تپه یحیی به لحاظ مرکزیت تجارت سنگ سیاه تزئینی و تنها تولید کننده قدرتمند جنوب شرق ایران مورد تجدید نظر قرار گیرد. تا کنون 7 فصل حفاری های علمی منطقه در محوطه های کنار صندل جنوبی و شمالی، گورستان قلعه کوچک و گورستان محطوط آباد انجام گرفته و بررسی های منطقه به شناسایی حدود 400 محوطه تاریخی و پیش از تاریخی منجر شده است. مواجهه با این حجم عظیم داده های شگفت انگیز باستان شناسی نظریه زادگاه تمدنی آرتا را که توسط دکتر مجید زاده در سال 1355.ش مطرح گردیده هر روزه بیشتر تقویت می کنند. گرچه برای اثبات چنین ماجرایی هنوز به فصل های بسیاری کاوش در این منطقه نیاز است اما در طی فصول گذشته بقایای مناطق شهری و بناهای مسکونی و اشیاء تاریخی و فرهنگی، نشان از وجود تمدنی با چهار چوبه ای اساسی در نیمه هزاره سوم ق.م دارد. از این رو در این مقاله به برخی ویژگی های تمدن ساز جیرفت و بررسی محوطه ها و آثار به دست آمدهء حوزه هلیل پرداخته خواهد شد.

نوسنگى به عنوان مرحله اى از زندگى بشر که زمینه استقرار و تولید غذا را فراهم آورد نقش اساسى را در توسعه جامعه انسانى بازى مى کند. آناتولى به عنوان سرزمینى که به لحاظ شرایط زیست محیطى شرایط مساعدى براى ورود به دوره نوسنگى داشته است در ارتباط با پیشرفت ها و نوآورى هاى این دوره نیز حائز اهمیت است. شرایط اقلیمى و زیست محیطى منحصر به فرد آناتولى، موجب توسعه و پیشرفت در زمینه هاى مختلف شده است. استفاده بهینه از سنگ به عنوان فراوان ترین داده خام در این منطقه، یکى از مهمترین مشخصه هاى هنر و معمارى نوسنگى آناتولى محسوب مى شود. به کارگیرى سنگ در پى بناها حاکى دانش و آگاهى معماران این دوره دارد. ایجاد نقوش برجسته و طبیعت گرایانه از انسان، حیوانات و جانوران علاوه بر این که حاکى از توانایى حجاران و هنرمندان این دوره دارد بیانگر اهمیت مذهبى این آثار و تأثیر مذهب در خلق این قبیل آثار هنرى است. نمود دیگر این آثار را در نقاشى هاى دیوارى و پیکرک هاى بدست آمده از محوطه هاى این دوره در آناتولى مى توان دید. استفاده از رنگ هاى متنوع در این نقاشى ها حاکى از بهره گیرى بهینه از امکانات بالقوه طبیعى در منطقه آناتولى در دوره نوسنگى است. تدفین به عنوان جنبه دیگرى از نوآورى هاى دوره نوسنگى در آناتولى جالب توجه است. تنوع شیوه هاى تدفینى در محوطه هاى نوسنگى این منطقه خود مى تواند ناشى از جنبه فردى داشتن مذهب و تنوع آن در این دوره در آناتولى باشد. وجود آثار تدفینى تزیینى و آیینى به همراه فرد متوفى علاوه بر این که بیانگر ذوق هنرى و توانایى سازندگان آن است، نشان از نوعى اعتقاد به زندگى دوباره نیز دارد. در این پژوهش سعى خواهد شد به این جنبه هاى نوآورى نوسنگى در آناتولى با شرح بیشترى پرداخته شود.

با توجه به اینکه در میان اهالی میراث فرهنگی تعاریف مشخص و ثابتی از برخی از واژگان وجود ندارد، در این مقاله تعاریف بنیادین در خصوص این کلمات ارائه گردیده است؛ اگرچه ارزش یابی و ارزش گذاری میراث فرهنگی باید به طور اصولی و با توجه به فاکتورهای مختلف مورد بررسی قرار گیرد، اما در ایران کمتر شاهد بوده ایم که نهادی، چه دولتی و چه مردمی، به طور علمی و منصفانه، تأثیر مقررات حفاظت از میراث فرهنگی را نقد و بررسی کند.

قارچ ها از مهم ترین عوامل آسیب در چوب به شمار می روند و می توانند هم از نظر بصری و هم از لحاظ ساختاری موجب تخریب گسترده ای در آن گردند. قارچ های مخرب اشیای چوبی را از نظر شکل آسیب چوب می توان در سه دسته ی پوسیدگی ها، باختگی ها و کپک ها جای داد. در این میان پوسیدگی ها علاوه بر تخریب بصری موجب آسیب های ساختاری شدیدی در چوب می گردند. ولی باختگی ها و کپک ها بیشتر به دلیل آسیب های بصری ایجاد شده در چوب اهمیت پیدا می کنند و عدم توجه به آنها به خسارات جبران ناپذیری در آثار چوبی منتهی می شود. در همین راستا در متن حاضر، به بررسی مهم ترین عوامل قارچی و آسیب های ناشی از آنها در آثار ساخته شده از چوب پرداخته شده است و دلایل و نوع تأثیر آنها به طور کلی مورد ارزیابی قرار گرفته است.

اقلیم گرم و خشک ایران و همچنین خاستگاه اولیه ی اقوام آریایی، باعث شده که باغ در ایران همیشه مکانی مقدس به حساب آید؛ در نتیجه طرحی بر اساس تفکرات مقدس را نیز طلب می نموده است. مفاهیم پنهانی که در طراحی باغ ایرانی نقش داشته اند شامل عالم هستی و اعتقاد به چهار بخشی شدن آن توسط چهار رود، درخت زندگی و قرار گیری آن در ناف جهان، بهشت وعده داده شده و اشاره به خارج شدن چهار رود از باغ عدن در روز ازل است. همچنین توجه به این نکته نیز لازم است که باغ در ایران اغلب جایگاهی برای شاهان و حاکمان بوده است. تأثیر عوامل ذکر شده در شکل گیری فرم چلیپایی به این صورت است که شاه، نظمی جهانی را برای جایگاه خود برمی گزیند تا بدین وسیله حاکمیت خود را به همه نشان دهد. به همین دلیل نظمی جهانی را انتخاب و آن را به چهار قسمت تقسیم می کند. باور به اسطوره ی درخت زندگی، باعث انتقال کوشک به مرکز باغ شده و مفهومی از مرکزیت و همچنین ارتباط با آسمان را در طرح باغ منعکس می کند. ایجاد مکانی شبیه به بهشت نیز همیشه در ذهن انسان وجود داشته، که این ذهنیت در ایران با ساخت باغ تحقق پیدا کرده است.

بسیاری نقاشی های اروپایی بر روی تخته های چوبی سخت یا الوار ها نقاشی شده اند، نوعاً چوب بلوط برای نقاشی های هلندی. معمولاً چوب به صورت شعاعی شکافته می شود، در شرایط ایده آل، یک توالی از حلقه های رشد سالیانه از عمق تا پوست درخت نشان داده می شود. این توالی ها سپس توسط Dendrochronologist یکی در مقابل دیگری، مچ و با توالی رشدی که تاریخ زندگی درخت را نشان می دهد، مقایسه شده اند. تاریخ های مطلق می تواند بدین گونه برای حلقه های سالیانه ی خاص تعیین شوند. گاهی اوقات منشأ زمین شناختی یک الوار می تواند به خوبی شرح داده شود.

امروزه کاربرد فن آوری لیزر در زمینه های فن شناسی، آسیب شناسی و اجرای عملیات حفظ و مرمت آثار تاریخی، امری اثبات شده است. این فن آوری در زمینه ی حفظ و مرمت آثار نقاشی روی چوب نیز، کاربردهای مختلفی دارد که عبارتند از: 1- شناسایی رنگدانه ها. 2- زدودن چرکی ها و آلودگی های سطحی، زدودن لایه های نا مطلوب مثل ورنی های اکسید شده و تغییر رنگ یافته و برداشتن رو رنگی ها (Over Painting) در صورت نیاز. 3- تهیه ی مدل سه بعدی از پانل ها که یک روش مستند سازی و مستند نگاری دقیق بوده و می تواند وضعیت حفاطتی لایه های تشکیل دهنده ی اثر را به خوبی مشخص کند، از جمله وضعیت چوب تکیه گاه، آسیب هایی که به آن وارد شده، حفره های پنهان، ترکها، شکافها، میزان تاب برداشتگی پانل و سایر مشخصات. همچنین در مواردی، لایه های پنهان مثل پیش طرح ها (Under Drawing) را مشخص می کند. در تمام زمینه های مذکور، فعالیت هایی انجام گرفته و مقالاتی نیز انتشار یافته است که در اینجا مختصراً به سه مورد، جهت آشنایی پرداخته خواهد شد.

بیمارى برنز یکى از مهم ترین عامل موثر در خوردگى اشیا برنزى باستانى محسوب مى شود. این بیمارى باعث تخریب بسیارى از آلیاژهاى برنزى باستانى در طول زمان شده است. تاکنون روش هاى متفاوتى براى جلوگیرى و برطرف کردن این مشکل ارایه و آزمایش شده است. برخى از روش هاى حفاطتى ارایه شده مى تواند باعث حذف یون کلرید از آلیاژهاى مس تاریخى شده یا مى تواند تحت بازدارنده هاى آلى و پوشش دهنده ها باعث کند کردن و جلوگیرى از بیمارى برنز شود. هدف از این مقاله بررسى و مرورى بر روش هاى حفاظتى در برابر بیمارى برنز که تاکنون بر روى آلیاژهاى مس مورد استفاده قرار گرفته اند مى باشد.

این مقاله، نظرى است اجمالى به شاهنامة بایسنقرى، یکى از مهمترین آثار خطى و در حقیقت شاهکار نگارگرى ایران که از مکتب هرات و دربار بایسنقرمیرزاى تیمورى بر جاى مانده، اثرى که به غایت هنرمندانه تصویرگرى شده و به لحاظ ارز شهاى هنرى و فنّى از جایگاه بسیار ارزشمندى در میان تمامى نسخ خطى بازمانده در طول تاریخ نگارگرى ایران، برخوردار است. در این مقال ضمن بررسى تاریخى و هنرى شاهنامة بایسنقرى، هنر و هنرپرورى در مکتب هراتِ عهد تیمورى نیز مورد بررسى قرار گرفته، و به اجمال هنرمندانى که به نوعى در تهیه و تدوین این اثر گرانقدر سهیم بود هاند، معرفى شد ه اند.