درخت حوزه‌های تخصصی

ترجمه فشرده تاریخ نامه چند جلدی طبری، که در متون علمی با نام تاریخ طبری به خوبی شناخته شده، کهن ترین اثر نثر تاریخی به زبان فارسی است که به دست ما رسیده است. در قرن های میانه، [ترجمه] تاریخ طبری یکی از مشهورترین تالیفات مربوط به تاریخ عمومی در سراسر خاور نزدیک و حتی در هند بود. گواه این معنی نه تنها ترجمه های مکرر این اثر به زبان های شرقی، از جمله به عربی [کذا]، ترکی عثمانی، اردو و ازبکی بلکه همچنین این واقعیت است که ده ها نسخه خطی این تالیف بسیار جالب تا روزگار ما باقی مانده است. (Storey 1935, 62-65) مشهورترین خاورشناسان روس و غیرروس- فرن (Frahn 1829, 4)، دورن (Dorn 1852)، زوتنبرگ (Chronique…1857-1874)، روزن (Po3eh 1895, 190)، بار تولد (?a?TO??? 1926, 63)، اته (Ethe 1896-1904, 355)، و بالاخره یوگنی ادوار دوویچ برتلس (?epTe??c 1948, 19)- بارها توجه دانشمندان را به ضرورت حتمی بررسی و انتشار ترجمه فارسی تاریخ طبری جلب کرده اند. از جمله در سال 1908، اته، صاحب نظر سرشناس ادبیات فارسی، به اهمیت بسیار ترجمه بلعمی در تاریخ زبان و سبک فارسی نو اشاره کرد (Ethe 1896-1904, 355). تجربه بهار، ادبیات شناس مشهور ایران، که در اثر بلعمی مطالب بسیار با ارزشی برای تحقیقات خود در تاریخ زبان فارسی یافت، درستی کامل سخنان اته را به اثبات رساند. (بهار 1321)

متون تاریخی کهن، از جمله تاریخ بیهقی، بنا بر ساختار روایی­شان، همواره با ادبیات پیوستگی نزدیکی داشته­اند. در نگارش این متون که از حیث محتوا کاملاً تاریخ­بنیان­اند، گاه از ظرفیت­های شعری و هنری زبان و نیز آرایه­های ادبی، به میزان قابل توجهی بهره گرفته شده است. نظریه­پردازان پست­مدرن­- مانند هایدن وایت و پل ریکور- نیز آنگاه که بر روایی بودن متون تاریخی تأکید می­کنند، یکی دیگر از پیوندهای بنیادی متون تاریخی و ادبی را برجسته می­سازند. نکته مهمی که بسیار شایسته درنگ و پژوهش می­نماید، کیفیت روایت در متون تاریخ نگارانه و آثار ادبی است. اگر روایت را توالی از پیش انگاشته شده رخدادها بدانیم، هم متون ادبی و هم متون تاریخی که خود شامل «زنجیره ای از رخدادهای سازماندهی شده اند»، روایت مبنا هستند؛ اما قواعد روایتگری در هر کدام متفاوت است و میان شیوه روایتگری این دو، با وجود برخی همانندی­ها، تفاوت­های بنیادینی دیده می­شود. در این پژوهش با بهره­گیری از نظریه «تاریخ روایی» و بر اساس مبانی علم روایت­شناسی، به مطالعه تاریخ بیهقی پرداخته شده است. در متن مقاله با تحلیل روایتگری بیهقی، بر این نکته تأکید شده که اثر بیهقی همان طور که از نامش پیداست، نوشته­ای در حوزة تاریخ­نگاری است که در آن، گاه از جنبه­های ادبی زبان (ظرافت های شعری) و شگردهای روایی متون ادبی به خوبی استفاده شده است. بنابراین زیبایی­های ادبی تاریخ بیهقی نباید مخاطب را از بنیان تاریخ­نگارانه­اش دور کند.

تاریخ عالم آرای امینی، فضل اله بی روزبهان خنجی اصفهانی، به تصحیح و مقدمه محمداکبر عشیق، مرکز نشر میراث مکتوب، تهران ???? ش، ?? + ??? صفحه. این کتاب در زمره آثار معدود و معتبر تاریخی مربوط به عصر ترکمانان آق قوینلو در ایران است که اندکی قبل از ظهور صفویه چند تن از آنان در شمال غربی ایران به حکومت رسیدند و، در آغاز، بخشهای گسترده ای از کشور را نیز تسلط خود گرفتند. در باب این دوره از تاریخ ایران، منابع ارزنده و پر فایده اندک است. مآخذ موجود هم توجه چندانی جلب نکرده و برخی از آنها هنوز به صورت دست نویس باقی مانده است. عالم آرا نیز، به رغم اهمیت خود، تا چند سال پیش انتشار نیافته بود. لیکن ترجمه خلاصه آن چند دهه پیش از این به قلم پرفسور مینورسکی، ایران شناس نامور، منتشر شد. مولف این کتاب، امین الدین ابوالخیز فضل الله بن روزبهان بن فضل الله خنجی اصفهان مشهور به خواجه ملا یا خواجه مولانا، از دانشمندان صاحب نظر ایران در اواخر قرن و اوایل قرن دهم هجری و از برجسته ترین و متعصب ترین دانشمندان اهل تسنن و یکی از نظریه پردازان سیاسی عصر خود و صاحب آثار فراوان است. یکی از آثار او به نام سلوک الملوک در باب اخلاق عملی و فلسفه سیاسی و حاوی موضوعاتی است که به ندرت مولفان ایرانی و اسلامی به آنها علاقه نشان داده اند. این کتاب در دهه های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته و یکی از منابع اصلی محققانی شده است که به بررسی اندیشه های سیاسی جهان اسلام می پردازند...

در مطالعه و بررسی پژوهش های انجام شده در زمینة متون کلاسیک فارسی این مشکل به چشم می خورد که تعداد قابل توجّهی از پژوهش های انجام شده، فاقد نوآوری هستند و صرفاً به تکرار پژوهش های پیشین بسنده کرده اند. ریشة این مشکل را نه در متون کلاسیک فارسی، بلکه در کاربست تکراری رویکردهای قدیمی بر این متون باید جست. برای رفع این مشکل می توان از رویکردهای تازه تر نقد ادبی مانند «تاریخ گرایی نو»استفاده کرد. از آنجا که تاریخ گرایی نو از یک سو، مرز میان متون ادبی و غیرادبی و از سوی دیگر، مرز میان تاریخ و ادبیّات را از بین می برد، بهره مندی از این رویکرد در پژوهش های متون کلاسیک فارسی نه تنها به خوانش متفاوت آثار ادبی، بلکه به خوانش متفاوت آثار تاریخ نگارانه مانند تاریخ بیهقی و نیز آثار علمی و غیرادبی خواهد انجامید. از دیگر مزایای استفاده از این رویکرد تازه می توان به گسترش دامنة پژوهشی متون کلاسیک فارسی و تنوّع خوانش ها اشاره کرد.