درخت حوزه‌های تخصصی

در میان اشعار منسوب به جاهلیت، گاه اصطلاحات دینی، عبارت ها و مفاهیمی مشاهده می شود که با مفاهیم، تعابیر و اصطلاحات دینی قرآنی شباهت دارد. ادعای تقدم زمانی این اشعار بر قرآن کریم، عده ای را برآن داشته که بپندارند شعر جاهلی می تواند یکی از منابع قرآن تلقی شود. این نتیجه مبتنی بر احراز مشابهت تام و تمام مضامین اشعار جاهلی با قرآن از یک سو و اثبات اعتبار این اشعار از سوی دیگر است و بررسی های علمی در هر دو مورد خلاف آن را به دست می دهد. همچنین تاریخ گذاری بسیاری از اشعار حاکی از پیدایش آ ن ها در قرن دوم هجری بوده و اثر پذیری آن ها از فرهنگ قرآنی امری نمایان تر است. پی گیری شباهت ها و تعلیل و بیان چیستی این دست شباهت ها، بر عهده این نوشتار است.

در بررسی هر پدیده و موضوعی در قرآن، علاوه بر توجه به مفهوم درست آن، تفاسیر و کتاب های لغت، شناخت کامل آن پدیده و کارکرد آن در جامعه عصر نزول نقشی تعیین کننده دارد. توجه به جغرافیای سخن و رویکرد تاریخی- جامعه شناختی از زوایای پنهانی نشان می دهد که در بررسی آیات بی مدد این رویکرد آشکار نمی شود. یکی از موضوعات مهم در تاریخ رسالت نبی اکرم (ص) معارضات زبانی مشرکان در مقابل دعوت الهی ایشان بود. در میان نسبت های ناروایی که مشرکان به قرآن و پیامبر (ص) روا داشتند، شعر و شاعری جایگاهی خاص دارد؛ اتهامی که امروز نیز دست مایه طعنه برخی روشنفکران شده است. این مقاله با رویکردی تاریخی- جامعه شناختی به واکاوی پدیده شعر و شاعری از دیدگاه قرآن، چرایی و اهداف مشرکان از واردکردن این نسبت های ناروا و شیوه های مقابله قرآن با آن می پردازد. کلیدواژه ها: معارضات زبانی، مشرکان، مجنون، پیامبر (ص)، فضای عصر نزول.

کتاب "" بیان معانی الفاظ القرآن "" تصنیف علی ابن عبدالله بن عباس ( فو : 118 ه.ق)- که در ضمن مجموعه ای مخلوط از رسائل قرآنی است – در اصطلاح قرآن پژوهان ، در فن وجوه و نظائر قرآن کریم است . این کتاب ، اثری مستقل و ارزشمند در این زمینه به شمارمی آید و در آن ، وجوه معنایی 72 واژه از قرآن آمده است . دانشمندان ، کهن ترین اثر در این فن کتاب را "" الاشباه و النظائر "" مقاتل ابن سلیمان بلخی (فو : 150 ه.ق.) میدانند و در این نظر ، همداستانند . اگر صحت انتساب رساله مذکور به علی بن عبدالله بن عباس ، ثابت شود باید آن را کهن ترین نگاشته در این زمینه به حساب آورد که به نوبه خود ، ارزشی ویژه خواهد داشت . هیچ کدام از پنج نفری که در مصادر تراجم و رجال به این نام و نام پدر و جد ، نامبرده اند ، صاحب تالیف ، شمرده نشده اند ، با این وصف می توان قراین متعدد درون متنی و برون متنی برای صحت انتساب این رساله به علی بن عبدالله بن عباس ، اقامه کرد .

مجموع آیاتی که معتقدان به وقوع نسخ در آیات قرآن کریم به عنوان مستندات قرآنی این دیدگاه ذکر کرده اند، چهار آیه 106 سوره بقره، 101 سوره نحل، 39 سوره رعد و 15 سوره یونس است. فارغ از قبول یا ردّ اصل وقوع نسخ در آیات قرآن که تحقیق جامع تری را می طلبد، بررسی هر یک از این آیات در جهت فهم سباقی (نفسی)، سیاقی آنها و فهم مجموعی قرآن نشان می دهد که این آیات بر وقوع نسخ در آیات قرآن هیچ دلالتی ندارند؛ بلکه مدلول آیه اول و دوم تغییر و تبدیل معجزات اعطایی به انبیاء الهی است که در آیه سوره بقره به صورت کلی می فرماید که خداوند هیچ معجزه ای از معجزات انبیاء پیشین را برنمی دارد یا با گذشت زمانْ آنها را از یاد نمی رود مگر اینکه معجزه ای بهتر یا مثل آن در تأثیر را به پیامبر بعدی می دهد و در آیه دوم تأکید می کند که بر فرضِ تبدیل معجزات، باز هم کافران ایمان نمی آوردند. در آیه سوم نیز سخن از این است که خداوند در هر زمان حکم و قضایی دارد که اگر اراده کند آن را در زمان دیگری محو می کند و حکم دیگری را ثابت می سازد. آیه چهارم نیز به درخواست کافران از پیامبر(ص) برای تغییر محتوای قرآن به عنوان معجزه ایشان یا آوردن معجزه ای دیگر مربوط است.