درخت حوزه‌های تخصصی

پس از رحلت رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله جامعه اسلامى دچار تشتت شد. معتقدان به وصایت و انتخاب امام و جانشین پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از جانب خود ایشان، این جانشینى را منحصرا در امام على علیه‏السلام مى‏دیدند و آن‏ها هسته اولیه شیعه را شکل دادند. گرچه تشیع در دوران خلافت امام على علیه‏السلام نهادینه و در قرن اول هجرى به سازمان و گروه منسجم و متشکل دینى و سیاسى تبدیل شد. موضوع انحصار امامت در خاندان و اهل‏بیت نبوت یا به عبارت دیگر، در نسل فاطمه علیهاالسلام و نیز ارادت به آن خاندان، محورى استراتژیک بود که تمام اندیشه‏ها و نحله‏هاى فکرى پراکنده شیعه را در ابتدا متحد مى‏کرد، اما با پیدایش علم کلام و نیز پس از شهادت امام حسین علیه‏السلام و یارانش و هم‏چنین قیام‏هایى که به منظور خون‏خواهى آن شهیدان صورت گرفت، این اتحاد استراتژیک به تبع پراکندگى‏ها و انشقاق ایجاد شده در جامعه اسلامى قرن اول و دوم هجرى خدشه‏دار گردید و در نهایت به ظهور فرقه‏هاى مختلف منجر شد. نوشتار حاضر به بازشناسى عوامل دینى و سیاسى ایجاد فرقه‏هاى شیعه مى‏پردازد و درصدد پاسخ به این سؤال است که چرا تشیع دچار چنین پراکندگى در تاریخ شد. فرضیه این تحقیق این است که «پیدایش علم کلام و عدم دست‏یابى شیعه به حاکمیت سیاسى باعث پراکندگى و ایجاد فرقه‏ها و عدم اتحاد در جامعه شیعه شد».

اختلافات فرقه ای بین مذاهب اسلامی، همیشه عواقب دردناکی به همراه داشته است؛ در حالی که از آرزوهای بزرگان و دلسوزان امت اسلامی، وحدت امت اسلامی است. در این مقاله درصدد اشاره به برهه ای از تاریخ اسلام هستیم که در آن مدت، این آرزو تا حد بسیار زیادی تحقق یافته است و آثار بسیار شیرینی نیز به همراه داشته است.

"پژوهش حاضر در آغاز به جایگاه مناظره در قرآن و سنت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پرداخته و سپس اشاره کوتاهی به مناظره در عصر امیرالمؤمنین علیه‏السلام دارد. در ادامه، به تلاش‏های ائمه علیهم‏السلام بویژه امام باقر علیه‏السلام و امام صادق علیه‏السلام در تعلیم و تربیت نیرو جهت مناظره با متکلمان و صاحبان اندیشه‏های سایر ادیان و فرق و مذاهب و تشویق و ترغیب آنان در تبلیغ و ترویج این فن و دفاع از آنان پرداخته شده است؛ همچنین تفاوت شیوه مناظرات متکلمان شیعه با متکلمان اهل سنت و علل مخالفت برخی از اصحاب ائمه با مسائل کلامی از مباحث دیگری است که در این پژوهش به آن توجه شده است. "

"حدیث و سنت، دومین منبع دین‏شناسی است که نقش بسزایی در تمام معارف اسلامی اعم از عقاید، احکام و اخلاق دارد؛ چه اینکه پس از قرآن، بیشترین سهم را در شناساندن اسلام و شکل‏گیری و بالندگی علوم اسلامی داشته است. بدین جهت، محدثان و عالمان اندیشور، تلاش گسترده و تحسین‏برانگیزی از خود در جهت حفظ وحراست از حدیث و سنت نشان داده‏اند و در نتیجه آثار گران‏سنگ و ماندگاری از خود به یادگار نهاده‏اند. حدیث از گذشته، از جهت سند ومتن با مشکلاتی روبرو بوده است که هر کدام از این مشکلات می‏توانست آن را آسیب‏پذیر نماید؛ بنابراین برای جلوگیری و شناخت آسیب‏ها، علومی چون رجال، جرح و تعدیل، مختلف الحدیث و غریب‏الحدیث، تأسیس و پایه‏گذاری شد. از جمله علومی که مورد توجه خاص شیعیان قرار گرفت، علم رجال وشناخت راویان حدیث بود که اولین اثر در این موضوع را عبیداللّه‏ بن ابی رافع، منشی و کاتب حضرت علی علیه‏السلام نوشته است. این حرکت علمی در حوزه دانش رجال در دوره‏های بعد نیز ادامه پیدا کرد و اندیشمندان شیعی به تکمیل، تهذیب و تنقیح دانش رجال پرداختند و ده‏ها اثر سودمند و ماندگار با سبک‏ها و روش‏های گوناگون از خود به یادگار گذاشتند و غنای ویژه‏ای به این علم بخشیدند. "