درخت حوزه‌های تخصصی

یکی از بزرگ ترین اشکالات فرهنگ¬نویسی، پس از آغاز نهضت فرهنگ¬نویسی که غالباً در شبه قاره هند آغاز شد، کم¬سواد بودنِ بیشتر فرهنگ¬نویسان و عدم تخصص و تحقیق و تتبعِ آنها در متون کهن ادب فارسی است. فرهنگ برهان قاطع یکی از همین فرهنگ هاست که از اشتباهات کوچک و بزرگ برکنار نمانده است. محققانی که پیش از این به بررسی و تحلیل نواقص و اشکالات برهان قاطع پرداخته اند، غالباً به ضبط واژه¬ها و معانیِ متناسب با آنها توجه داشته¬اند و در بابِ ضبط ترکیب های مستخرج از اشعار قدما توجّه چندانی نداشته¬اند؛ این در حالی است که برهان تبریزی در این قسمت از کار خود نیز دچار تصحیف¬خوانی و کژخوانی¬های فراوانی شده است. این مقاله می¬کوشد آن دسته از لغزش¬ها و تصحیف¬های برهان قاطع را که ناشی از کژخوانی و تصحیف¬خوانی اشعار خاقانی، نظامی و انوری است، بازنماید و صورت صحیح متن را تا حدّ امکان ارائه دهد.

رضا قلی خان هدایت یکی از مفاخر ادبی معاصر است. فرهنگ انجمن آرای ناصری از جملة آثار و تألیفات اوست. این فرهنگ در سه بخش تألیف شده است: مقدمه، واژگان، و کنایات. این فرهنگ، در اصل، به تبع فرهنگ جهانگیری، برهان قاطع، و دیگر فرهنگ های پیش از خود نوشته شده است. متأسفانه، برخی واژه های دساتیری از این فرهنگ و برهان قاطع وارد زبان فارسی و اشعار استادان شعر، همچون شیبانی و ادیب الممالک فراهانی، شده است که باعث برهم زدگیِ واژگان زبان فارسی شده است. ولیکن، فرهنگ انجمن آرا دارای اشعار و شاهد مثال های بسیار ارزشمندی است. همچنین، نقدهای عالمانة مؤلف در جای جای این فرهنگْ رنگ و بوی انتقادی و فضایی تازه به این فرهنگ داده است.

نهج الخاص اثر ابو منصور معمر بن احمد بن محمد بن زیاد اصفهانی (متوفی 418) کتابی مختصر و موجز در شرح اصطلاحات عرفانی است. هدف مولف از تالیف این کتاب، بیان مراتب احوال و مقامات است تا احوال سالکان و یا به تعبیر خود او «سایرین الی اله» و درجات ایشان در هر مقام آشکار گردد. اگر چه کتاب، مختصات یک فرهنگ تمام عیار را دارا نیست، با توجه به اینکه مولف، مفهوم بیش از 120 اصطلاح عرفانی را با روشی تازه و بدیع برای مخاطبان شرح داده است، یکی از اولین فرهنگهای تخصصی عرفانی به شمار می آید. این کتاب با اینکه از لحاظ قدمت زمانی بر بسیاری از فرهنگها پیشی جسته، متاسفانه هنوز برای بسیاری از پژوهشگران ناشناخته مانده است. پژوهشگر در این تحقیق کوشیده است تا بر اساس معیارهای سنجش فرهنگها از نظر یاکوف مالکیل با سه سنجه گستره واژگانی، دیدگاه نویسنده، شیوه عرضه اطلاعات، روش فرهنگ نویسی را در این کتاب بررسی کند.

عصر ساسانی از درخشان ترین دوران های فرهنگی ایران پیش از اسلام است. اگر چه بسیاری از آثار مکتوب آن دوره بر جای نمانده، هنوز در معدود کتاب های بازمانده به زبان پهلوی (فارسی میانه)- که بیشتر آنها پس از دوره ساسانی و در سده های سوم و چهارم هجری تالیف نهایی یافته اند- و نیز در لابه لای کتاب های نویسندگان دوره اسلامی می توان از پیشرفت های علمی آن دوره و نیز از گام هایی که در راه واژه گزینی برداشته شده بود آگاهی یافت. ابن ندیم، به نقل از ابوسهل بن نوبخت، یکی از مترجمان کتاب های پهلوی به عربی (وفات: 200 ه)، می نویسد که به فرمان اردشیر بابکان (پادشاهی: 224-240 م)، و پسرش شاپور (پادشاهی: 240-270 م) کتاب هایی را از هند، چین و روم به ایران آوردند و به زبان فارسی [میانه] ترجمه کردند. هم چنین، به روایت کتاب چهارم دینکرد، شاپور فرمان داد کتاب های مربوط به پزشکی، ستاره شناسی، حرکت، زمان، مکان، جوهر، آفرینش، کون، فساد، تغییر عرض، منطق و صنایع را از هند، روم و دیگر سرزمین ها گردآوری کنند و به اوستای موجود منضم سازند. یاقوت نیز می نویسد در ارجان فارس افرادی زندگی می کردند که به خطی شکسته- مخصوص نگارش کتاب های پزشکی، ستاره شناسی و فلسفه- می نوشتند. تاسیس مدرسه های مهم علمی در شهرهایی چون الرها، نصیبین و جندیشاپور در زمان پادشاهی خسرو انوشیروان (پادشاهی: 531-579م)، مراکزی برای برخورد افکار هندی، چینی، یونانی، رومی، سریانی و ایرانی، به وجود آورد...

الف - فرهنگ نویسی در ایران؛ظاهرا قدیمی ترین فرهنگهایی که به زبان های ایرانی تالیف شده مربوط به دوره ساسانیان است که از این دوره دو فرهنگ به جا مانده است.1- فرهنگ پهلویک، که معادل فارسی میانه هزوراش ها در آن آمده است.2- فرهنگ اوئیم – ایوک، که فرهنگ اوستایی به فارسی میانه است.البته سغدی زبانان مانوی در سغد نیز برای پهلوی اشکانی و فارسی میانه ترفانی فرهنگ هایی نوشته اند که از آنها آثاری قطعه قطعه در میان نوشته های کشف شده از ترفان به دست آمده است.اما فرهنگ نویسی برای فارسی دری ظاهرا از قرن پنجم ه، آغاز گردیده است، و تذکره نویسان از دو فرهنگ که در این قرن تالیف شده، نام برده اند، یکی «رساله» ابوحفص سغدی، و دیگری «تفاسیر فی لغه الفرس» تالیف شرف الزمان قطران بن منصور ارموی شاعر معروف قرن پنجم، که هیچیک از این کتاب ها به دست ما نرسیده است.قدیمیترین کتابی که در این زمینه در دست است، «فرهنگ اسدی» یا «لغت فرس اسدی» تالیف اسدی طوسی شاعر معروف است...

آنندراج از جمله فرهنگ های لغتی است که در شبه قاره نوشته شده است. در این مقاله به نقد و بررسی فرهنگ آنندراج پرداخته می شود. هدف از این کار تحلیل، بررسی و نقد ساختار فرهنگ آنندراج بر اساس اصول فرهنگ نویسی است. بنابراین، ضمن توصیف ساختار این فرهنگ در بخش های مدخل، تلفظ، معانی، مباحث ریشه شناختی، نکات دستوری، شواهد واژه ها و منابع مولف، معایب این فرهنگ در بخش های مذکور بیان شده است. برای بررسی و تحلیل آماری چهارصد مدخل از حروف متفاوت «ب،س،ک،م» انتخاب شده است.

روش تحقیق و مرجع شناسی ادبی از ضروریات تحقیق و پژوهش برای پژوهشگران و دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی است و از آن روکه به منزله آزمونی عملی برای دانشجویان به شمار می آید، از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار است. کتاب های مرجع زیربنای فعالیتهای آموزشی و پژوهشی را تشکیل می دهد از این رو تدوین فرهنگ تخصصی در این حوزه کمک شایانی به پژوهشهای ادبی و فرهنگی خواهد کرد و کار دستیابی مراجعان را به منابع و مآخذ و شیوه ها و اصطلاحات خاص سرعت می بخشد.نگارنده امیدوار است این طرح پژوهشی بتواند در انگیزه بخشیدن به دانشجویان و جوانان این مرز و بوم و راهنمایی و تشویق آنان برای ورود به دنیای پژوهش و نگارش علمی موثر باشد و هدف غایی این طرح یعنی توفیق درشناخت سریع تر و آسان تر مراجع و مآخذ تحقیق، و کتابشناسی برای ارایه تحقیق و پژوهشی درست و بسامان موثر باشد.

یکی از تقریرات ثلاثه سعدی حکایت شمسالدین تازیکوی است. این مقاله در رابطه با واژه «طرح» است که چندین بار در داستان برادر سعدی و شمسالدین تازیکو در کلیات سعدی بدان اشاره شده است و گفته شده نوعی مالیات در دوره مغول است ولی در اصل باید آن را نوعی طریقه کسب درآمد برای خزانه دولت و مقطعان مالیاتی دانست. این مقاله در مورد این واژه و معنی آن در کلیات سعدی و ارزش آن از لحاظ تاریخی و دوران مغول به بررسی میپردازد.