مهدی رحیم پور

موضوع نقد ادبی در شبه قاره از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است و منتقدان بسیاری به نوشتن نقد به برخی آثار اعم از نظم و نثر پرداخته اند. بسیاری از منتقدان و آثارشان معرفی و یا حتی منتشر شده اند، اما برخی همچنان به صورت خطی در کتابخانه های مختلف نگهداری می شوند. عموماً نقدهای نوشته شده به صورت نثر هستند، ولی در لابه لای آثار موجود نقدهایی نیز به صورت منظوم نوشته شده که در نوع خود جالب توجّه است. شیدای فتحپوری، منیر لاهوری و عبدالباقی صهبایی از منتقدان برجسته شبه قاره هستند که سعی در تجربه نقد در قالب نظم داشته اند که به نظر می رسد تا حد قابل توجّهی موفق بوده اند. اگرچه منظوم بودن نقد آن ها باعث به وجود آمدن محدودیت هایی شده است. با وجود آثار بسیار ارزشمندی که در زمینه سابقه نقد ادبی در شبه قاره تألیف شده، با شناسایی و کشف آثار مختلف و نویافته در این زمینه، هر روز دامنه نقد ادبی در شبه قاره گسترده تر و آشکارتر می شود و نشان می دهد این مقوله از اهمیت بالایی در بین ادیبان، علما و نویسندگان آن دیار برخوردار بوده است. در این مقاله ابتدا به معرفی نقدهای منظوم پرداختیم و در ادامه به انگیزه های برخی از این منتقدان در نوشتن نقد خود اشاره و سپس این نقدها را بررسی و تحلیل کردیم.

پس از استقرار سلجوقیان در آسیای صغیر زبان فارسی در آنجا از رونق فراوانی برخوردار شد و سبب شد آثار متعددی به فارسی در آن سرزمین به رشته تحریر درآید. درخصوص اینکه چه اثری برای اوّلین بار به فارسی در آناتولی تألیف شده، پژوهشهای زیادی صورت گرفته است و محقّقان ایرانی و ترکیه ای در این زمینه مقالاتی را تألیف کرده اند. پیشتر حبیش بن ابراهیم تفلیسی (متوفی 559 یا 579 قمری) را نخستین فارسی نویس دیار روم دانسته اند که چند اثر به فارسی آن سرزمین نوشته است. امّا در سالهای اخیر رساله دیگری با عنوان «کشف العقبه» که در مجموعه ای از رسائل که در قرن هشتم کتابت شده، مندرج است، به عنوان اوّلین اثر به زبان فارسی در آناطولی مطرح شده است. تاریخ تألیف این اثر اواخر قرن پنجم تخمین زده شده که بسیار جالب توجّه و قابل تأمّل است و در صورت اثبات این فرضیه تاریخ تألیف اوّلین اثر به فارسی در آناتولی بیش از نیم قرن عقبتر می رود و از لحاظ سابقه زبان و ادب فارسی در آسیای صغیر بسیار حائز اهمیت است. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی رساله به قراینی اشاره شده که نشان می دهد این اثر می تواند به عنوان اوّلین اثر احتمالی در دیار روم پذیرفته شود.

مثنوی «محب و محبوب» منظومه ای است که شاعری به نام اختیار در سال 830 قمری آن را در نوع ادبی ده نامه به نظم درآورده است. این منظومه به ماجرای عشق شاهزاده ای به نام محب می پردازد که در خواب، دختری زیبارو به نام محبوب را می بیند و شیفته او می شود. شاعر در قالب روایتی منسجم و با بیانی هنرمندانه، از عشق آتشین محب به محبوب به ویژه در قالب نامه های عاشقانه سخن می گوید. این نوع ادبی در تاریخ ادب فارسی با ساختاری مشخص رواج داشت؛ اما ده نامه اختیار ساختاری نسبتاً متفاوت دارد و نیز طولانی تر از ده نامه یا حتی سی نامه های دیگر است. این مثنوی براساس یک نسخه ناقص که در کتابخانه توبینگن برلین نگهداری می شود، پیشتر چاپ شده است؛ اما یک نسخه دیگر از این منظومه در کتابخانه عاطف افندی (ترکیه) نگهداری می شود که هم کامل است و هم صحّت بیشتری دارد. نگارندگان در این مقاله ضمن معرفی نسخه عاطف افندی و مقایسه ضبط های نسخه یادشده با نسخه چاپ شده (و نیز نسخه اساس مصحّح) و ذکر ضبط های برتر نسخه عاطف افندی، ابیات تازه مندرج در آن را نقل کرده اند. با مقایسه دو نسخه مشخص می شود که برای تصحیح این منظومه، حتماً می بایست از نسخه عاطف افندی استفاده می شد؛ اما با اینکه این دست نویس پیشتر در فهرست کتابخانه مذکور معرفی شده، در دسترس مصحّح نبوده و ازاین رو منظومه ناقص چاپ شده است.

نزاری قهستانی یکی از شاعران معروف تاریخ ادب فارسی است که اشعار زیادی در قالب های مختلف، اعم از غزل، قصیده، مثنوی، رباعی و ... از او باقی مانده است. بیش از 1400 غزل از او چاپ شده و غزل هایی هم دارد که به چاپ نرسیده است. از بین غزل های چاپ شده نزاری، ابیاتی در برخی دست نویس ها ضبط شده که در نسخه چاپی نیامده و از نظر مصحّح دیوان او دور مانده است. از مهم ترینِ این دست نویس ها نسخه ارزشمند کتابخانه سالتیکوف شچدرین روسیه (کتابت: 837ق)، و نسخه کتابخانه انستیتوی زبان و ادبیات فرهنگستان علوم تاجیکستان (کتابت: 972ق)، است که اکثر نسخه پژوهان و مخصوصاً نزاری پژوهان با آنها آشنا هستند. در مقاله حاضر، ضمن معرفی اجمالی این دو دست نویس، ابیاتی از غزلیات چاپ نشده شاعر از آن نسخ نقل می شود.