درخت حوزه‌های تخصصی

مقام ممتاز نظامی در ادب فارسی بر کسی پوشیده نیست. این شاعر و حکیم توانا با سرودن مثنویهایی داستانی و بهره گیری از داستانهای گذشتگان، طرز نوی را در قالب و معنی بنا نهاد.موفقیت او در آوردن مضامین نو و ابتکاری همراه با تصاویری از زندگی عامه مردم، در نهایت بلاغت و فصاحت، باعث شهرت وی در سالهای بعد گردید. این مسعره را از آنجا می توان فهمید که تا پنج قرن بعد از او شاعرانی به تقلید وی به خمسه سرایی پرداختند و هنر شاعری خود را به نمایش گذاشتند.در این نوشته اشاره مختصری به مقام شاعری و ویژگی داستانسرایی او در ادب فارسی شده و سپس به تاثیرگذاری نظامی پرداخته شده است.از آنجا که هدف اصلی ما میزان تاثیرگذاری نظامی بر شاعران پس از خود است، لذا به معرفی مشاهیر مقلدان وی در ایران، هند و آسیای صغیر می پردازیم: هر چند در مورد مقلدان نظامی کارهایی انجام گرفته است و همین کارها به صورت پراکنده صورت گرفته است و برای کسی که بخواهد درباره مقلدان نظامی تحقیق جامعتری انجام دهد مرجع مدونی در این زمینه خاص وجود ندارد. لذا بر آن شدیم تا علاوه بر نشان دادن قدرت و مهارت داستانسرای گنجه به تاثیرگذاری وی بر دیگر خمسه سرایان مشهور، بپردازیم و قدمی هر چند ناچیز در شناخت نظامی و مقلدان مشهور وی برداریم.

یکی از روشهای معمول و متداول پیشینیان، پندنامه و عهدنامه (اندرزنامه) نویسی بوده است. با نگاهی به پندنامه های کهن در می یابیم که شخصیتهای اجتماعی و سیاسی و حتی مصلحان دینی در پیرانه سری حاصل تجربیات و اندوخته های فکری خود را در زمینه های گونه گون زندگی از قبیل شیوه های عملی مردم داری و انتخاب دوست، پرهیز از نیرنگ و دورویی و جانبداری از راستی و راستکاری و ارزیابی درست دوست و دشمن، و دهها نکته، نغز اخلاقی و اجتماعی و سیاسی دیگر را در قالب عهدنامه خطاب به فرزند و جانشین خود و یا خطاب به مردم و به ویژه فرزانگان جامعه به یادگار گذاشته اند. در واقع در روزگاری که سخن از قانون و قانونمندی اجتماعی نبوده، مجموعه این سخنان، نخستین گامهای بشری در زمینه قانونمند کردن زندگی اجتماعی بوده است. به همین دلیل، متون تاریخی و اسطوره ای پیشینه این گونه اقدامات را به روزگار پیشدادیان و اساطیر باز برده اند. مثلا ابوعلی مسکویه رازی در مقدمه، تجارب الامم گوید: «من چون سرگذشت مردمان و کارنامه شاهان را ورق زدم و سرگذشت کشورها و نامه های تاریخ را ورق زدم و سرگذشت کشورها و نامه های تاریخ را خواندم در آن چیزها یافتم که می توان از آنها در آن چه مانندش همیشه پیش می آید و همتایش پیوسته روی می دهد پند گرفت همچون گزارش آغاز دولتها، و پیدایی پادشاهیها و رخنه هایی که سپس در آنها راه یافته و کارسازی کسانی که آن رخنه ها را چاره کردند تا به بهترین روز بازگشت. و سستی کسانی که از آن بی هش ماندند و رهایش کردند تا کارشان به آشفتگی و نیستی کشید و گزارش شیوه هایی ازین دست همچون تلاش در آباد کردن کشور و یک سخن کردن مردم و راست آوردن پندار سپاهیان و فریبهای جنگی و نیرنگهای مردان که گاه به زیان دشمن انجامید و گاه به زننده نیرنگها بازگشت و... نیز دیدم اگر از این گونه رویدادها در گذشته نمونه ای بیابم که گذشتگان آن را آزموده باشند و آزمونشان راهنمای آیندگان باشد...از این روی این کتاب را گرد آوردم و آن را تجارب الامم [آزمونهای مردمان] نامیده ام»

آغاز دو اثر بزرگ سعدی با مبحث پادشاهی و ماهیت قدرت، ناشی از تاکید عمدی و آگاهانه اوست. گویی وی چنانکه متذکر شده است بر ذمه خود میداند که روی خطاب اصلی در این دو اثر را که نتیجه سالها ممارست و جهانبینی او بوده است، به صاحبان قدرت دنیوی متوجه سازد. این توجه امری استثنایی و بیسابقه است که سعدی را بر پیشینیانش رجحان بخشیده است. اهیمت اثر سعدی از آنجاست که وی با مهارت کامل از قالب مقالهنویسی بهره جسته تا مضامینی در زمینه حکمت عملی و تفکر سیاسی عرضه کند که نسلها و قرنها محبوبیت عام یافته و به اجمال یا تفصیل دایر مدار بینش سیاسی خوانندگانش قرار گرفته است. این مقاله از این دید آثار سعدی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و نقش دولت و رعیت را در دیده سعدی بررسی مینماید.