سعدالله رحیمی

ادبیات عامیانه، ادبیات مردمی و ادبیات قومی است که از آن به عنوان ادبیات یا فرهنگ فولکوریک یاد می شود. ادبیات عامیانه پاسدار پهنه ایران باستان و ادامه دهنده جان بخش جانان ایرانیان بوده است. فرهنگ مردمی شامل فضایل عقلانی و فضایل اخلاقی است. فضایل عقلانی بیشتر از راه یادگیری و آموزش لفظی و تجربی کسب می شوند و رشد می کنند. از این رو مستلزم زمان و تجربه هستند. ارسطو تفکر انسانی را به سه بخش تقسیم می کند: تفکر نظری (تئورتیکا)، تفکر عملی (پرکتیکا) و تخیل (پوئتیکا). در بینش فردوسی، هنر به معنای، خوب انجام دادن، توانایی و نیکویی و خوبی، فضیلت، مهارت، خرد و اخلاق است و کاربرد آن در ادب باستانی ایران، در محاورات مردم معمول و مقصود، و خالی از کاربرد فنی امروزین بوده است. نفوذ در رخنه فضای مجازی در کج سلیقگی استفاده کنندگان کم سواد خود نمی تواند زخمی بر پیکر زبان محاوره ای بزند. زیرا، کوشش هنرمندان هنرپرور و اخلاق گرایان با اخلاق که به حفظ ارزش های زبانی اهمیت می دهند، جوهره کلام را به سفر بیان روزمره یاری می دهند و ازهم گسیختگی را چاره اندیشی می کنند. هر قوم و هر مردمی در هر جایی ویژگی های خاص خود را دارا هستند که در مقطعی از تاریخ بنا برحسب رویداد، یا اتفاق روزمره ای متل ها، داستان ها و یا اشعاری را دارند که در واقع هر کدام منشا و سرچشمه ای خاص دارد. پاس داشتن آنها، همچنان که در طول تاریخ در ذهن ها و زبان های اقوام، زبان به زبان چرخیده و کار برد داشته است، نیاز است امروز نگهداری شود. مطالب پژوهشی با توصیف و تحلیل گردآوری شدند، نشان از دستاوردهای پربار فرهنگ فولکوریک دارند.

خویشکاری و خویشاوندی فرمانروا یا پهلوان در ایران دیرین سازنده روحیه سازندگی و نیز، سلحشوری مردمان ایران بوده است. شکل گیری اسطوره های نوین در روند جامعه انسانی به عناصری نیاز دارد که بتوانند هماهنگ با طرح کلی داستان و باور های فرهنگی، روابط گسترده تری را در طرح ها به نمایش بگذارند. عناصر اسطوره باید با سازه های متناسب شکل بگیرند. اساسی ترین باور فرهنگی جامعه اسطوره پرداز بیان ذهنی مساله خیر و شر در روابط انسانی و کنش های اجتماعی است. عناصر طبیعی و ذهنی از عناصر آغازین شکل گیری اسطوره بوده اند. اخلاق و خویشکاری شاه یا پهلوان از عناصری که در تفکر سیاسی و نیز، اخلاق آنان بوده، در شرح حال خویشکاری حاکمان با خویشاوندی پیوند داشته است. زیرا، سیاست را بسان اخلاق نوعی فضیلت می دانسته اند که برای حفظ استقلال سرزمین و پایداری انسان در برابر رفع مشکلات مهم و بهترین چتر محافظتی در تشخیص نیک و بد است. خویشکاری در خویشاوندی از اساطیر به حماسه و از آنجا به متن داستان های دگرسان راه پیدا کرده است. شاه و فرمانروایان با خون و خویشاوندی ارث سلطنت به یاد گذاشته اند. پهلوانان با نام و ناموری خویشکاری خویشاوندی را با نام مروت و مردانگی رواج داده اند. پهلوانان همیشه در برپایی داد و دادگری به حاکمان کمک کرده اند. در نتیجه برای بقا و ماندگاری منش انسانی و پایداری سیاست توام با اخلاق نیک، همیشه مردمان ایران خویشاوند خوبی ها بوده اند.

بر مبنای اخلاق و سیاست در تطبیق بخش اساطیری و حماسی شاهنامه فردوسی و ایلیاد و ادیسه هومر، مقاله زیر شکل گرفت. هدف نشر زوایایی از اندیشه منش های انسانی دو تن از خردمندان باستانی، از متن آثار کهن آنان است. نوشتار از جنبه موضوع، زمان، مکان یعنی، ساختار نظم و نثر حماسی، مفهومی تطبیقی دارد. سراسر منظومه فردوسی را پرتوی از فرّ تبار ایرانی فراگرفته است، و با فضای حاکم بر زمان و زندگی قهرمانان ایلیاد و ادیسه، که نشانی از عناصر و مولفه های اخلاق و سیاست خدایان متعدد، در انجمن های مختلف صورت می گیرد، سلحشوری و حفظ و حراست از سرزمین را در پرتو کانون گرم خانوادگی و وفاداری نشان می دهند. اهتزاز بیرق فرهنگ عدل و دانش، در ورای پند سه گانه پندار، گفتار و کردار نیک، و اندرزهای حکیم طوس، با آن چه در ایلیاد و ادیسه از زبان خدایان و الهه ها به قهرمانان و پهلوانان القا می شود، در ذهن و زبان شاهان و پهلوانان نمود دارد، که از نکته های مشابه و تفاوت هاست. جنبه های واقعی زندگی، وصف حالت های درونی و عاطفی زنان در کنار توصیف شخصیت ها، طبیعت، و آموزه های تربیتی و اخلاقی، به کمک حماسه سازی های پهلوانان، و موسیقی تنیده در ابیات، بیش از همه از دلتنگی و ملال زن و زخم بی رحم ابزار بر پیکر پهلوانان آنان نشان دارد، که راستی و درستی را در فرهنگ مردم باستان با روشی اخلاق پسند به جا می گذارد. پژوهشگر فرهنگ اساطیری و حماسی، با شیوه کتابخانه ای آثار علمی و کاربردی، از منظر اخلاق و تربیت بهینه، نیز، سیاست، با تطبیق در بخش اسطوره ای و حماسی شاهنامه فردوسی و ایلیاد و ادیسه هومر می نگرد و به بررسی و بازنمایی می نشیند.

قاعده اهم و مهم یکی از قواعدی است که در فقه امامیه مورد استفاده واقع شده، و مورد مخالفت جدی هیچ فقیهی قرار نگرفته است و فقهای امامیه و غیرامامیه بر آن اتفاق نظر دارند. از آن جا که تشخیص صحیح اهم و مهم به عنوان ضابطه در تعیین مصلحت در توان هر کسی نیست و با وجود استثنا فراوان؛ نقدهای بسیار بر آن وارد است ولی، این قاعده منشاء عقلی فراتر از نژاد و زبان و فرهنگ دارد و در همه جوامع انسانی کارآمد و ضروری پنداشته می شود و در کتب عامه ذیل مصالح و مقاصد شریعت مطرح می شود، که از امور مهم در تحکیم و اهداف راهبردی خانواده به شمار می رود؛ فقها و حکما، ضمن بیان حریم خصوصی و اطلاعاتی و جسمانی، به بخش های حقوق افراد در حریم خصوصی ناشی از این قاعده توجه دارند. مواردی از تزاحم در حقوق خانواده بر اساس این قاعده تبیین شده است. پژوهش کیفی به شیوه کتابخانه ای، با استفاده از منابع معتبر علمی گردآوری شده است.

ارزیابی درست و دقیق یک اندیشه مشروط به تبارشناختی، یعنی بررسی ریشه های فلسفی، اجتماعی و تاریخی آن اندیشه است. توجه به تولید دانش و توانمندسازی و پایبندی به تداوم توسعه ارزش ها و بینش ها امروز بیشتر به تأثیر کارکرد خانواده پیوند دارد. سامانه نظام خانواده بر تعدیل هویت و ارتقا شخصیت انسان و تربیت افراد بر مبنای یک نظام تعلیم و تربیت شایسته استوار است. واکنش عقلانی در رشد مرحله مسئولیت پذیری و اخلاق محوری در نظام قانون گذاری و نیز، آموزش و پژوهش علمی مستند و بروز دارای اهمیت است. بررسی ها نشان می دهد رویکرد برابر آموزش در حوزه جنسیت؛ ناامیدی، کج اندیشی، کج سلیقگی را نمی پذیرد و برنامه های مدون، آموزش و هماهنگی را برای زدودن دغدغه نگاه جنسیتی در خانواده و جامعه پایدار می سازد. آموزش، نابرابری ها را به چالش می کشد یا تداوم می بخشد، اصلی است بسیار مهم که نیازمند ترسیم یک نظم کارآمد در اجراست. اصل منظم بودن و هماهنگی مرحله های تعلیم و تربیت به یکدیگر و هماهنگی تربیت جسمی و روانی نیز از نکته های مهم وحدت آموزش و پایداری خانواده است. یافته ها نشان می دهد هماهنگی در راستای شکوفایی ویژگی های جنسیتی و بهره مندی از مواهب تفاوت های جنسیتی در فرصت ها و زمینه های لازم، همواره برابر نیست. نتیجه کارآمدی پژوهش، ایجاد بسترهایی است که موضوع آموزش جنسیت را در فراهم نمودن فرصت های برابر و امکان انتخاب درست بر پایه تفاوت های جنسیتی ذاتی قرار می دهد.

اسطوره ها، آفرینش، زندگی، مرگ و آمال و آرزوهای مردمان گذشته را بیان می دارند. حماسه ها به مرور زمان از درون اسطوره ها متبلور شده اند. فردوسی ناشر خوبی هاست. سخن شگرف و شگفت او از روزگاران کهن در اندازه اعجاز است. فردوسی پاس دارنده زبان و ادب فارسی و ارزش های مبتنی بر زندگی مردم باستان را در قالب اسطوره و حماسه و تاریخ روایت می کند و منظومه ای شاهکار از زندگی و اخلاق و سیاست مردم ایران باستان را ارائه می دهد. این هنرمند خردورز ضمن فراخواندن همگان به یکتاپرستی از شاخص ها و خصلت های پاک و بهینه اندیشه مردم ایران کهن حرف می زند و آموزش اخلاق و سیاست می دهد. پذیرش امور اخلاقی و علمی، عامل تعالی است، و سیاست، بنیادها و اصول کشورداری را تبیین می کند. در حدود 1800 سال قبل از فردوسی، هومر زندگی ساکنان یونان قرن نهم و هشتم قبل از میلاد را به تصویر می کشد و از اخلاق و سیاست آنان در دو منظومه ایلیاد و ادیسه، که هر یک در قالب 24 سرود و در حدود 27000 بیت سروده شده اند، حرف می زند. فرجام جنگ در هر دو اثر ناکامی است. پیام هومر این است که جنگ بد است؛ در نتیجه، جهان را می توان با معیارهای انسانی درک کرد. زندگی می تواند فراتر از کشمکش بی فرجام ادامه داشته باشد، همان نکته بارزی که در نگرش دیده بان تعالی اخلاق و سیاست زبان و ادب فارسی یعنی، فردوسی برین جلوه گر است. کوشش برای به دست آوردن پیروزی، به مراتب زیباتر از خود پیروزی است.

سرایش بهمن نامه نه تنها جاودان ساختن حماسه و اساطیر ایرانی را در کنار حماسه های ملی دربردارد، بلکه در گذر از آن آموزه های حکمی و اخلاقی در تربیت نفس و ادب هم بیان می شود. بهمن نامه را ایرانشاه بن ابی الخیر در اواخر قرن پنجم و اول قرن ششم به نظم درآورده است. مرحله پرورش و تربیت، که از زبان راوی داستان، که دهقان موبد نژاد است، گفته می شود که بعد از تولد و بنا به درخواست پدرش اسفندیار در میان خانواده و خاندان زال در سیستان شکل می گیرد. مرحله پادشاهی و حکمرانی بهمن، دوران شاد و سروری شاهی اوست. مرحله لشکرکشی به سیستان، که به آزار و اذیت خاندان رستم و شخص زال و به دار آویختن فرامرز منجر می شود، از اقدام های ناروای بهمن است. قسمت بیشتری از منظومه بهمن نامه درباره خاندان رستم و درگیری بهمن با این خانواده و خاندان است. مرحله پشیمانی و بازگشت، که به عفو اسیران و عذرخواهی شاه از الگوی رفتاری و منش خویش است، سهم بزرگی در رفتار بهمن دارد. سرانجام، بهمن، این شاه و پهلوان، که با پهلوانان دیگر حماسه، تفاوت دارد، در نبرد با اژدها به کام مرگ(اژدها) می رود، و به گونه ای می توان گفت: خودکشی می کند. بررسی الگوهای رفتاری پهلوانان ایرانی و منش های آنان هویت فرهنگی و اجتماعی ایرانیان باستان را در خود دارد. در این وجیزه موضوع بیان الگوی رفتاری بهمن و منش های پهلوانی اش از متن بهمن نامه است که صفات اخلاقی او را مانند صفات دادگری، نیایش، پایبندی به سوگند و همچنین گاه رذایل غیر پهلوانی مانند: ظلم و تجاوز، بی عدالتی، تطمیع پهلوانان، خیانت را نمایان می سازد و با تبیین ویژگی های مثبت و منفی اخلاقی این پهلوان، گستره بی کران ادب و فرهنگ ایران زمین را در فتوت و جوانمردی بیشتر آشکار می سازد.

کهن الگو، یا آرکی تایپ، از زبان کارل گوستاو یونگ درباره شخصیت و رفتار افراد بحث می کند و خصوصیات آنان را تحت کنترل در می آورد تا با تاثیرپذیری از رفتار خوب، زمینه رفاه روحی و زندگی فردی و اجتماعی برقرار شود. کهن الگوها هم نماد قدرت و پیشرفت را معرفی می کنند و هم لذت زندگی را با برنامه ریزی درست و دقیق که آپولو نشان می دهد، به عرصه زندگی می کشند. سخنوری و بحث و گفتگوی نتیجه دهنده در الگوگیری از آرکی تایپ آرس و کوشش و زحمتکشی هفائستوس نمود دارد. درونگرایی و لذت شادی را کهن الگوی دیونوسوس نوید می دهد، که در کنار قدرت برتر زئوس قرار دارد. در آرکی تایپ های زنانه، از هدایتگری زنان در آرامش دهی به خانواده سخن می رود، که آرتمیس، الهه زیبایی و هنر، خلاقیتش را در این راه به کار می گیرد، و آموزش مفید دارد. در جنبه ای از زندگی که نیایش و دعا، نوازشگر روح و روان زندگان زندگی است، آفرودیت پا به عرصه هدایتگری می گذارد. انعطاف پذیری را در حرکات و سکنات پرسفونه، مشتاقان تیپ شخصیتی او پی می گیرند. زنان آتنایی تحت فرمان عقل خود بوده و از قلبشان پیروی نمی کنند. کهن الگوی آتنا فرد را وامی دارد، تا به عقل و اراده، بیش از غریزه بها دهد. گرایش های واقع بینانه و داشتن روحیه آرمانگرایی در ذهن عملگرای آتنا، طرفداران این تیپ شخصیتی را شاد می کند. در نتیجه، یک نکته منفی درباره آتنا گفته می شود که انعطاف ناپذیری و دوری زیاد از عواطف و هیجانات او می تواند منجر به رشد تک بعدی وجودش شود و جنبه های دیگرش را از پرورش بازدارد. همه ویژگی های سازنده برای همه تیپ های شخصیتی که خواهان اصلاح روان و روحیه بانشاط خود می باشند، در کهن الگوها نهفته است.

عمل درک و به خاطر سپردن چیزها یا کسب تجربه و مهارت، یادگرفتن و تغییر، بر اثر تجربه یا آموزش در رفتار موجودات شکل می گیرد. کار کهن الگوها بیداری ذهن ها و تاثیرگذاری در رفتارهاست. شخصیت پرسفونه به خاطر تعلق به دو جهان زندگی و جهان زیرین، شخصیتی است که می تواند به آگاهی بالایی دست یابد. او از درونیات قوی برخوردار است و حس ششم و قدرت تخیل زیادی دارد. پرسفونه نماد بهار، جوانی و زندگی و کهن الگوی دختر مادر است. او چهره ای جوان، امیدوار، ولی نامطمئن دارد. پرسفونه کهن الگوی دختر نوجوان است که خودش و اهدافش در زندگی را به خوبی نمی شناسد و ترجیح می دهد کسی بیاید و زندگی اش را متحول کند. او کهن الگوی دختر مادر است و همیشه می خواهد مادرش را راضی نگه دارد. دختری مطیع و سازگار است که به طرف کار های خطرناک نمی رود. ولی، کهن الگوی هرمس، یک آرکی تایپ مردانه است که همزمان ویژگی های مثبت و منفی زیادی دارد، و نزدیکی همسانی برای او با دو دنیای پرسفونه تصویر شده است. هرمسی خلاق و سخنور است و با الهامات درونی به اتفاقات واکنش نشان می دهد. هرمس راهنمای مسافران، خدای شانس و چیز های شگفت است. او خدای عقل است، چون اوقاتی همواره خوش و خرم و توانمند می سازد. هرمس از اتفاقات آگاه است و می داند چگونه در امتداد حادثه ها حرکت کند. به نظر بیش و پیش فعال می آید. علاوه بر سخنوری و دانایی، مخترع چنگ، اعداد و الفباست و خدمات فراوان برای خدایان انجام داده است. نوای چنگ به خوبی می تواند ویژگی شوخ و شاد بودن و در عین حال اسرارآمیز و لطیف بودن هرمس را توصیف کند. هر جا امور به سکون رسیده و یا در جمعی سکوت حاکم است، زمان آمدن هرمس است، تا با خود حرکت و شروع جدید بیاورد.

هنر پرسش کردن از خدا را با قبول بندگی آغاز کنید. با فرمان خدا، از فضل خدا پرسش کنید. ایلیاد، در چند برگ نخست خود، ترس ده ساله قهرمانان و پهلوانان آخائی را در جنگی سخت نمایش می دهد. اولیس، پهلوان هزار چاره گر را که در کنار پهلوانان یونانی، نقش پر رنگ دارد، و کارهای برجسته وی در حماسه ادیسه به تصویر کشیده می شود، با ترس پیش می برد. آغازگر چند برگ نخست از سروده هومر، در حماسه ایلیاد، با درخواست از الهه شعر آغاز می شود و هومر از او می خواهد شعری بسراید. هومر از الهه شعر می خواهد، الهه خشم را به صدا درآورد و از نگرانی آخیلوس، قهرمان و پهلوان بزرگ یونانی ها، دفتر شعری را پر سازد. برای تشویق الهه شعر و این که او را وادار به اجرای درخواست خود کند، از پله، پدر آخیلوس یاد می کند، که الهه با یاری از نیروی دو پدر و پسر به وجد آید و درخواستش اجابت شود و نیز، بتواند حس شاعر را برانگیزد. شعر از ورای ذهن و روان بر تارک لوح نقش می بندد و بر جریده یادگار هومر، جهان شمول می شود. در همان ابتدا، ترس از گروگان گرفتن دختر کاهن معبد و ترس از قربانی در درگاه آپولون در کنار ترس جنگ افروزانی مانند آگاممنون و منلاس و نیز ترس هکتور قهرمان محبوب مردم تروا آشکار می شود. ترس هلن از بدنامی و ترس اولیس از نرسیدن به سرزمین ایتاکا، و نیز ترس تلماک پسر اولیس در حماسه ایلیاد نمود دارند. نقش آفرینان حماسه هومر از چیزی که نمی شناسند، می ترسند. در اساطیر از اهریمن، از دیو، از تاریکی می ترسند. شاید سبب همه ترس ها، نادانی باشد. ترسوها برای هر پدیده ای خدایی فرض می کرده اند، تا با پناه بردن به آن بر ترس غالب شوند.

آرس، خدای جنگ است و از آن جهت که خردستیز و بیش از حد هیجانی و احساسی است کمترین احترام را بین یونانیان دارد. او در یونان باستان نمادی از طمع به خونریزی و جنگ است، ولی، در بین رومیان بسیار ارج داشته و دارای اهمیت بالایی است. آرس، نماد پرخاشگری است، و نیرو محرکه بشر در طول تاریخ بوده است که هنوز هم تمدن نتوانسته آن را چندان متعادل کند. خدای ستیزه و عاشقی شوریده که قدرت بدنی مردانه و واکنش های آنی و بدون دوراندیشی را نمایش می دهد. کهن الگوی آرس پیش از عمل فکر نمی کند و همین می تواند برایش دردسرساز باشد؛ او با اعتماد به نفس، هیجانی و گستاخ است. آرس شخصیت کینه توزی ندارد. زئوس در واقع سبکی از زندگی است که در روان همه آدمیان وجود دارد. کهن الگوی زئوس، خدای خدایان یونان باستان که مظهر قدرت است. شخصیت زئوسی مقتدر و فرمانرواست و با سرش زندگی می کند نه با قلبش. زئوس خدای خدایان و یکی از نماد های حکومت بر دنیاست. او خدای آسمان، باران و زاینده ابرهاست. برای انسان ها روشنایی و آگاهی می آورد، ولی در درون، اسیر قوانین خود و دشمن نیروی زندگی است. زئوس اولین خدای یونانی است که فرزندانش به او اعتماد داشته و نسبت به آن ها حامی و بخشنده است؛ از آنجا که خدای باران است، نیاز های موجودات در حال رشد را فراهم می کند و در عین حال می تواند اراده خود را بر دیگران تحمیل کند. در یونان باستان هیچ شخصیتی همچون زئوس برای قدرت، حاکمیت و مدیریت تخصص ندارد. از دیگر مشخصات زئوس می توان به قاطعیت و سرعت عمل او اشاره کرد که به خوبی در نمادهایش یعنی رعد و برق و عقاب، نشان داده می شود. زئوسی ها در موفقیت و راه های رسیدن به آن غرق شده و دیگر ابعاد زندگی را رها می کنند.

تدوین مقاله تحلیلی با تبیین بخشی از ادبیات در فرهنگ مردم انجام شده است. یافته ها نشان می دهد، جمع آوری فولکلور به زمانی دیرتر از آنچه تا کنون نوشته شده در ارتباط است؛ با همه تفاوت ها درباره شکل ها و شیوه انتقال فرهنگ براساس وجوه مشترک ، فولکلور به آن بخش از دانش و هنر گفته می شود که به صورت شفاهی و زبان به زبان ، از نسلی به نسل دیگر منتقل شود و بسیاری شاهکار های ادب فارسی جنبه تعلیمی دارند و با زبان عامه مردم عجین شده اند. ( گلستان سعدی ) گویی، پیامد مهم این است که بدون سفارش باید هرکس درست و حسابی چکیده زمان خود باشد و در نتیجه توجه به فرهنگ مردم به منظور ذوب نشدن سنت، آداب و رسوم و تاریخ موروث است، و هدف پیشگیری است یا حداقل اینکه روند رو به فراموشی پیشینه ملت در چالش با سرعت سرسام آور و وسعت دامنه اطلاعات مدرن، کند شود. یافته ها نشان می دهد که فولکلور آگاه بخشی و همفهمی و وحدت به همراه دارد.

قدیمی ترین داستان های پیدا شده در دنیا، داستان های اساطیری است که مادر داستان های حماسی و سپس تاریخی می شود. تمایز داستان های شاهنامه با دیگر داستان های ادبی از وجوه امتیاز این اثر است. داستان رفتن کیکاووس به مازندران، هوشنگ و پیدایش آتش، چگونگی گرفتن رخش و رام کردنش به دست رستم، داستان بیژن و منیژه، زال و رودابه، داستان رستم و اسفندیار و داستان رستم و سهراب جذاب می باشند. شاهنامه از نظر محتوا و نظام داستانی، رویدادها، کنش ها و واکنش ها، گره زنی و گره گشایی ها، تأکید دارد. در بخش اساطیری شاهنامه فردوسی ارزش ها و مفاهیم اخلاقی و خردپسند و صفات و مفاهیم ضداخلاقی و ناپسند در قالب موجوداتی اهورایی و اهریمنی ظاهر شده اند که در داستان ها نمود دارند. در ورای بداخلاقی های ظاهری، دیو آز، زشت ترین دشمن آدمی است که در کنار دیوهایی چون خشم و بداندیشی قرار دارد. تنوع و گستردگی قصه های شاهنامه بیانگر تنوع فرهنگی ایران باستان است نتیجه داستان های شاهنامه آرزوهای ایرانیان برای پاسداشت از حریم خاک خود، نابودی دشمنانی چون افراسیاب، رهایی بردگان از چنگال ضحاک، به سلامت رستن بی گناهانی چون سیاوش از آتش هوسرانان است. واژه هایی چون خرد، دانش، داد، راستی، آزرم و یا چون آز، کژی، کاستی، ننگ، تباهی پر بسامد می باشند که هر یک بار مفهومی خاص را دربردارند. فردوسی وقتی درباره توحید و یگانگی حرف می زند به زبان فلسفه حرف می زند. هرگز تسلیم ناامیدی نشدن، اگر همه درها هم بسته شده باشد، پند و اندرزی شریف است که در بیان فلسفی هر داستان نهفته است، که در ابتدا یا فرجام جای دارد. فردوسی به آفرینش خلقت اشاره می کند و سرچشمه همه خلقت و کائنات را پروردگار می داند، از این رو، پهلوانان او هم رنگ و بوی توحیدی دارند.

هدف شناساندن اشخاص داستانی منظومه ویس و رامین متعلق به قرن پنجم به قلم فخرالدین گرگانی که یادگار روزگار اشکانیان است در کنار کلام شاعر به واژه هایی چون خویشکاری، شمن، گوسان و خنیاگر هم اشاره دارد که هر یک سهمی در جذابیت و موسیقی روح نواز مجموعه داستان دارند؛ گوسان و خنیاگر، همان حال و هوای عاشقانه و وصال روایی عشق کهن را بر فضای داستان حاکم می سازند، که دیگر نقش آفرینان. پر بسامدترین قسمت اثرگذار داستان، شمن بودن آدمی در دانایی اوست که به عدالت و ایثار و فرمانروایی بلامنازع تقدیر جهان و آبادی جهان سرک می کشد. سرودگویی یعنی لحن نامه ها، مناظره، سرزنش یکدیگر، دشنام و اوقات تلخی یکی بر دیگری، پرسش و پاسخ، تشویق و تحریک، پند و اندرز است و هم تحسین یکدیگر، چون گله و شکایت که محور وقایع واقع گرایانه است. خویشکاری در آزادگی، سخنوری و بخشندگی، در کنار شادی، نیکنامی، خوشبختی، رفاه، اعتقاد به قضا و قدر و نبرد درونی و برونی بشر، کنار رفتن ابرهای تیره دوران کهولت فرمانروایی شاه موبد و بر اریکه قدرت نشستن رامین و فرارسیدن دوران زندگی آرام مردمان ایران، نکات ارزشمند داستان است.