شهرام جلیلیان

از مرگ خسرو پرویز در فوریه 628 میلادی تا تاج گذاری یزدگرد سوم در ژوئن 623 میلادی بیش از ده پادشاه به تخت لرزان شهریاری ساسانیان نشانده شدند، که هنوز تبارنامه و مدّت شهریاری، و حتی چگونگی پی هم آیی پاره ای از آنها، که البته همگی پادشاهانِ دست نشانده بزرگان و شاه گزینان نیرومند ایرانی بودند، چندان شناخته شده و روشن نیست. نمونه آشکار چنین ناشناختگی تاریخی، در پیوند با دوره شهریاری گُشنَسب ده/ پیروز گُشنَسب ده، و خُرَّزاد خسرو/ فرُّخزاد خسرو دیده می شود، و مسئله مهمّ آن است که آیا گُشنَسب ده و پیروز گُشنَسب ده، یک پادشاه بوده اند یا نه، و اگر احتمالاً یک پادشاه بوده اند، و پیروز نام شاهانه گُشنَسب ده بوده است، آیا وی پس از مرگ بوران پادشاه شده بود، یا در دوره پس از مرگ آزرمیدخت؟ همچنین باید پرسید که آیا خُرَّزاد خسرو و فرُّخزاد خسرو، یک پادشاه بوده اند یا نه، و اگر احتمالاً یک پادشاه بوده اند، آیا او پس از مرگ آزرمیدخت پادشاه شده بود، و یا پس از مرگ دو جانشین او، خسرو پسر مهرگُشنَسب و پیروز گُشنَسب ده؟

یکی از مهم ترین منابع تاریخی دوره اسلامی که آگاهی های ارزنده ای درباره تاریخ ایران باستان، به ویژه دوره ساسانیان، و البته تاریخ اسلام تا مرگ خلیفه المُعتَصم بالله (218 - 227 ق) به دست می دهد، اخبار الطِّوال ابوحنیفه احمد بن داود بن ونند دینوری است. پاره ای پژوهندگان هم داستان اند که دینوری با گرایش و چشم انداز ایرانی و ملی گرایانه اخبار الطِّوال را به نگارش درآورده است، چنان که می کوشد رخدادهای تاریخ پیش از اسلام، تاریخ پیغامبران از آدم به بعد، تاریخ پادشاهان ایرانی، تاریخ یمن و تاریخ عربستان، را از چشم انداز تاریخ شاهنشاهی ایران گزارش دهد و حتی در گزارش تاریخ دوره اسلامی، علاقه خود را به رخدادهای دنیای ایرانی کاملاً نشان می دهد. با وجود این، تاکنون پژوهش جداگانه ای درباره این شیوه نگاه دینوری، که می توان آن را «ایران گرایی» ابوحنیفه دینوری نامید، انجام نگرفته است. در این جُستار کوشش خواهد شد نشانه ها و بازتاب های ایران گرایی دینوری در اخبار الطِّوال بررسی شود.

بیشتر پژوهندگان عقیده دارند که کوه های زاگرس و منطقه لرستان امروزی، خاستگاه آغازین و زیستگاه مردمانی بوده است که در تاریخ جهان باستان «کاسی یا کشّو»خوانده می شده اند.آن ها در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد، بخش های زیادی را در منطقه زاگرس میانی به واسطه خود در آوردند، و چندی بعد، نیرومندانه از کوه های زاگرس به سرزمین میان رودان تاختند و فرمانروایی پانصد و هفتاد و شش ساله خود را که طولانی ترین دوره فرمانروایی بیگانگان در سرزمین میان رودان باستان بود، بنیان نهادند. مهم ترین رخداد تاریخ کاسی ها ورود آن ها به جلگه میان رودان و فرمانروایی دیرپای آن ها در این سرزمین است که احتمالاً در نتیجه فشار مهاجرت گروه هایی از آریایی ها رخ داده بود که در هزاره دوم پیش از میلاد از آسیای مرکزی به جنبش درآمده و به کوه های زاگرس رسیده بودند.در حقیقت ورود کاسی ها به میان رودان، ورود آن ها به روشنایی تاریخ شرق نزدیک باستان بود، و پیامدهای چشمگیری در این منطقه به جای گذاشت.در این پژوهش با مطالعه چگونگی ورود کاسی ها به میان رودان، پیامدهای حضور طولانی آن ها در این سرزمین بررسی خواهد شد.

با مرگ شاپور یکم(240 تا 270 میلادی)، فرزند و ولیعهد او، هرمزد اردشیر، پادشاه گستره پهناور ایرانشهر شد.هرمزد اردشیر در جنگ های پدرش با رومی ها در ارمنستان، سوریه، کیلیکیه و کاپادوکیه توانایی های جگی خود را نشان داده بود و هنگامی که شاپور در سال 252 میلادی، سرزمین ارمنستان را گشود، هرمزد با لقب بزرگ شاه ارمنیه به فرمانروایی ارمنستان برگزیده شد.با همه تردیدهایی که درباره بزرگ تر بودن شاهزاده هرمزد نسبت به دیگر پسران شاپور یکم وجود دارد، داده های باستان شناختی، سکه شناختی و گزارش های تاریخی دوره اسلامی نشان می دهد که هرمزد ولیعهد شناخته شده شاپور بوده، و از این رو باید بزرگ ترین پسر او هم بوده باشد.هرمزد در سنگ نوشته های موبد کردیر، هوادار و پایبند آموزه های زردشتی و پشتیان مُغ مردان و دستگاه دینی زردشتی شناخته شده و دوره پادشاهی وی، دوره افزونی گرفتن کرده های ایزدان و نشانده شدن آتش های بهرام و شادمانی و کامروایی مُغ مردان انگاشته شده است؛ از این رو، دوستانه هرمزد با مانی، که در متن های مانوی و پاره ای گزارش های دیگر بازتاب یافته است، هرگز نشانه علاقه مندی هرمزد به مانویت و روی گردانی از آموزه های دین زردشتی نیست و آن را باید گوشه ای از سیاست مذهبی هرمزد شناخت. در این پژوهش، کوشش خواهد شد به دست آویز همه منابعی که آگاهی های را درباره زندگی و دوره پادشاهی هرمزد یکم به دست می دهند، به ویژه سنگ نوشته ها، سنگ نگاره ها و داده های سکه شناختی، به پرسش هایی که درباره زندگی سیاسی و نظامی شاهزاده هرمزد پیش از گرفتن تحت فرمانروایی ایرانشهر و گُزینش او به ولیعهدی وجود دارد پاسخ گوییم و با مطالعه کارنامه شهریاری هرمزد، به سیاست مذهبی این پادشاه ساسانی و پیوند دوگانه او با موید کردیر و مانی بپردازیم.

این مقاله با رویکرد مطالعه تاریخی ـ توصیفی، به مطالعه نوع پوشش زنان ایران در دوره هخامنشیان می پردازد. در این پژوهش کوشش شده با نگاهی تحلیلی به همه منابعی که آگاهی هایی را درباره پوشش و نوع جامه زنان هخامنشی به دست می دهند، پس از طرح پیش زمینه تاریخی قدرت گرفتن هخامنشیان و پرداختن به تضاد دیدگاه یونانیان و ایرانیان درباره زندگی زنان هخامنشی، همه بازنمایی های زنان در داده های باستان شناختی هخامنشیان مورد مطالعه قرار گرفته و توصیف دقیقی از پوشش و جامه زنان هخامنشی ارائه شود. یافته های پژوهش که بر اساس مطالعه و واکاوی منابع تاریخی و بازنمایی های گوناگون زنان در داده های باستان شناختی هخامنشیان همچون سنگ نگاره ها و نقش مُهرها انجام گرفته، به روشنی نشان می دهد زنان ایرانی با وجود برخورداری از همه فعالیت های سیاسی و اقتصادی گسترده و همچنین وجود آزادی های بسیار در زندگی، از پوشش و جامه های ویژه ای استفاده می کردند که کاملاَ بدن آنها را می پوشانیده است. وجود چنین پوششی، برخاسته از این نگرش بوده که در حقیقت زنان ایرانی دوره هخامنشیان چون برهنگی و تن نمایی را زشت و ناروا می شمردند، از جامه ای استفاده می کردند که بدن آنها را به خوبی می پوشانید.

بیشتر پژوهندگان تاریخ دوره ساسانیان در دهه های گذشته، همداستان با شماری از بزرگ ترین تاریخ نویسان دوره اسلامی که در گزارش تاریخ ساسانیان، محتوای خداینامه تاریخ ملّی ایرانیان باستان را بازتاب می دهند، پذیرفته اند که ساسان، نگهبان آتشکده آناهیتا در اصطخر فارس، پدر بابک و نیای اردشیر یکم (240 ـ 224م.)، بنیان گذار شاهنشاهی ساسانی بوده است. از سوی دیگر، شاپور یکم (270 ـ 240م.) در سنگ نوشته کعبه زردشت، بابک را پدر اردشیر و نیای خود می خواند و در آنجا در آوردن نام ساسان به روشنی از نسبت او در تبارنامه دودمان خویش، سخن به میان نمی آید. از این رو، پاره ای از پژوهندگان با کنجکاوی ها و حتی خیالبافی های گوناگون کوشیده اند که به عقیده خود، هویّت واقعی ساسان را نشان دهند. این پژوهش بر آن است که با تجزیه و تحلیل ساختار و الگوی نوشتاری سنگ نوشته های ساسانیان و مطالعه مهم ترین گزارش های تاریخی درباره پیوند خویشاوندی نخستین هموندان دودمان حکومتی ساسانی، به این پرسش پاسخ دهد که ساسان چهره ای تاریخی بوده است، یا افسانه ای و حتی ایزدی؟ دستاورد این پژوهش نشان می دهد که ساسان خُوَدای، نه یک ایزدِ کهن، و یا چهره ای افسانه ای، بلکه چهره ای کاملاً تاریخی ـ پدر بابک و نیای اردشیر یکم ـ بوده است.

با وجود پژوهش های گُسترده ای که درباره تاریخ و فرهنگ ساسانیان انجام گرفته است، تا کنون تنها به گونه ای شتاب زده به شیوه شاه-گُزینی در دستگاه پادشاهی ساسانیان اشاره شده و هنوز این موضوع تا اندازه زیادی ناشناخته و ابهام آلود مانده است. گزارش های تاریخی نشان می دهد که در دوره نیرومندی دستگاه پادشاهی ساسانی، پادشاهان پیش از مرگ خود شاهزاده ای را به عنوان ولیعهد تعیین می کرده اند، و در دوره ناتوانی آن خاندان، بزرگان و اشراف و هموندان خاندان-های نژاده شاهنشاهی در گردهمآیی خود، به خواست خویش هموندی از تُخمه ساسانی را به تخت شهریاری می نشانده اند. در نامه تنسر به گُشنسپ، شاه گُزینی ساسانی به شیوه ای دیگرگونه و ناهمخوان با گزارش های تاریخی دیگر بازتاب یافته است، و موبدان موبد، دبیران مهشت و سپاهبد سپهبذان، شاه گُزینان همیشگی دوره ساسانی خوانده شده اند. در این مقاله، کوشش خواهد شد که به جای «ساختگی» خواندن شیوه شاه گُزینی بازتاب یافته در نامه تنسر به گُشنسپ، پاسخی پذیرفتنی تر به این ناهمخوانی و ناسازگاری گزارش نامه تنسر با دیگر نوشته های تاریخی داده شود.