سید رضا مؤدب

انسجام قرآن، از مباحث مهم در میان مفسران علوم قرآن می باشد و پیوستگی های ممکن میان موضوعات قرآنی در شکل های گوناگون را بیان می کند. امین احسن اصلاحی، قرآن پژوه پاکستانی، نظریه نظام زوجی سوره ها را مطرح و کوچکترین واحد نظم قرآن را «سوره» تعیین کرده است، هر سوره یک مضمون محوری (عمود) دارد که کل سوره حول آن محور می چرخد. هدف از این تحقیق، بررسی و تحلیل نظریه انسجام قرآن امین احسن اصلاحی با رویکرد انتقادی است. نتایج تحقیق نشان می دهد که امین احسن اصلاحی در سه قسمت (عمود سوره، زوج سوره و گروه سوره) به بیان نظم قرآن مجید پرداخته است. همچنین با وجود تمام محاسن و مزایایى که درباره نظریه اصلاحى به دست آمد، برخى مواضع و نتایج مباحث ایشان محل بحث و تردید است. در واقع آنچه طرح کرده فرضیه اى بیش نیست و بر برخی موارد موجود در قران تطبیق نشده است. به علاوه نظم قرآن در سوره ها، جفت سوره ها و گروه سوره ها، چندان دقیق نیست یا دستکم در مواردى قابل تردید و اشکال است.

در مصادر اصلی حدیث فریقین روایاتی وجود دارد که معصومان(ع) در آنها از عبارت «لیس منا» (از ما نیست) استفاده کرده اند. محدثان فریقین در تفسیر مقصود معصومان(ع) از این تعبیر اختلافاتی دارند. در واقع، معنای این عبارت «لیس من شیعتنا» می باشد که از سیاق روایات و آیات فهمیده می شود. در پاره ای از روایات دیگر مصداق تعبیر «منا» شیعیان راستین است. در برخی دیگر از روایات این عبارت به معنای خروج از اسلام آمده است که اسلام در این روایات به معنای تسلیم شدن و پیروی کردن است نه اسلام به معنای اصطلاحی آن. در همه این موارد مقصود اصلی معصومان(ع) از این عبارت «ولایتمداری و پیروی کردن از معصومان(ع)» است و تفسیر برخی از محدثان اهل سنت از این عبارت مبنی بر «لیس من اخلاقنا و طریقتنا» صحیح نیست.

شناخت دین اسلام، در مرحله نخست با معرفی و تبیین آیات قرآن کریم توسط رسول خدا| صورت گرفت. با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی عصر نزول، مانند: ابتدایی بودن خط، تعداد اندک افراد دارای قدرت خواندن و نوشتن و گستره جغرافیایی وسیع دعوت، به نظر می رسد بهترین راه برای تبلیغ دین و معرّفی قرآن کریم، تلاوت قرآن بوده است. با دقت در آیات قرآن کریم، مشاهده می شود که آثار مختلفی بر تلاوت قرآن مترتب شده است. محور این نوشتار، تأثیرهای تلاوت قرآن بر هدایت قلبی مخاطبان است؛ از این رو بر ایجاد و ازدیاد ایمان تأکید شده است. از طرفی، برای تأثیرپذیری از تلاوت قرآن، لازم است شرایطی در افراد موجود باشد، مانند: اراده، قلب خاشع و خود را مخاطب قرآن دیدن که از مراجعه به آیات به دست می آید. نوشته پیش رو با نگاه به آیات کلام الله و استفاده از متون تفسیری، در صدد بررسی و تبیین بخشی از آثار تلاوت قرآن و شرایط تأثیرپذیری از آن است.

مصونیت قرآن از تحریف از مهم ترین مبانی تفسیری اغلب مفسران (از جمله علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی) است. علامه طباطبایی مبنای تفسیری عدم تحریف قرآن را، در هفت بخش به تفصیل تبیین نموده است که عبارت است از: همانندی قرآن کنونی با قرآن عصر رسول الله$، معتبر دانستن روایات عدم تحریف قرآن ، نقد دلایل معتقدان به تحریف قرآن، تحلیل جمع قرآن در عصر ابوبکر، تحلیل توحید مصاحف در دوره عثمان، تحلیل جمع قرآن بین الدفتین در زمان صحابه و نقد و بررسی روایات موهم به تحریف. در مقابل آیت الله جوادی آملی در تبیین این مبنای تفسیری، بر اموری چون دلایل عقلی، دلایل نقلی، تواتر قرآن، شهادت تاریخ، هماهنگی قرآن با عترت، شهرت محققه به گواهی علمای فریقین تاکید دارد. مقایسه مبانی دو مفسر، نشان می دهد که در اصل مصونیت قرآن کریم از تحریف هر دو با یکدیگر اشتراک نظر دارند و این از مبانی مشترک صدوری، دو مفسر در تفسیر قرآن است اما در مقابل در تبیین جزییات موضوع، با یکدیگر اختلاف نظرهایی دارند که واکاوی این اشتراکات و اختلافات، نشان دهنده ی یک نوآوری در دیدگاه های آیت الله جوادی آملی است. در این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی و به صورت تطبیقی به دیدگاه دو مفسر یاد شده در خصوص مبنای تحریف ناپذیری پرداخته شده است. نتیجه آن که از جمله مبانی حضرت آیت الله جوادی آملی آن است که، ایشان ترتیب آیات درون سوره ها و ترتیب سوره ها را توقیفی می داند و جمع و تدوین مصحف شریف را به زمان حیات رسول الله$ نسبت می دهد، در حالی که حضرت علامه طباطبایی جمع و تدوین قرآن به صورت کامل را در زمان حیات پیامبر$ نمی داند و معتقد به اجتهادی بودن ترتیب سوره هاست. همین موضوع، ریشه اختلاف دیدگاه دو مفسر در تبیین مصونیت قرآن از تحریف است، که به نظر می رسد، سخن آیت الله جوادی آملی صحیح تر باشد. همچنین آیت الله جوادی آملی، استدلال علامه طباطبایی را در اثبات تحریف ناپذیری قرآن، مستلزم دوری رقیق دانسته و به نقد سخن ایشان پرداخته است، که به نظر می رسد ملاحظه دقیقی است.

یتیم و حقوق آن از جمله مسائل مهم اجتماعی محسوب می شود. با توجه به اهمیت چندجانبه «یتیم» و اولویت داشتن آیات قرآن و روایات معصومین برای کاوش نگاه اسلام، این نوشتار به دنبال آن است که با نگاهی دقیق تر، برخی از مفاهیم و موضوعات پیرامون ایتام را ارائه یا بازنمایی کند. به این منظور، ضمن بررسی معنای یتیم، آیات قرآن و روایات معصومین که حقوق و تکالیفی را در قبال ایتام متذکر شده اند مورد بررسی قرار گرفت. از نگاه اهل لغت، یتیم کسی است که در شرایط تنهایی و نیازمندی به سر می برد و فاقد ناظر اصلی باشد، امّا یتیم در لسان روایات معصومین(ع) علاوه بر یتیم مرسوم، به افراد جدامانده از امام و شریعت هم اطلاق شده و از آن به «یتیم آل محمّد(ص)» تعبیر شده است. شرایط یتیم آل محمّد(ص) به مراتب از یتیم معمول سخت تر بوده و البته سرپرستی آن ها نیز آثار مضاعفی را انتظار می کشد.

در مورد مسئله اساسی نفس، حداقل دو رویکرد شناخته شده و یک رویکرد گمنام وجود دارد: 1. رویکرد «معرفت نفس»؛ 2. رویکرد «دشمن انگاری نفس»؛ 3. رویکرد «میزان انگاری نفس» که با عنوان «خودباشی» در این مقاله به روش تحلیلی تبیین شده است. نتیجه اصلی این مقاله این است که آیه 105 سوره مائده (یا آیه علیکم انفسکم) عمیق تر فهمیده شود؛ چون به دلیل معنای لغوی، سیاق و دیگر آیات و روایات، قابلیت تفسیر بر اساس خودباشی را دارد. 1. اقتضای لغت این است که ملازمت با نفس فقط در مراقبت و حفظ نیست؛ بلکه میزان قراردادن آن هم هست؛ 2. سیاق آیه نشان می دهد، نفس در اینجا معنایی فردی و شخصی دارد و در مقابل غیر (دیگران) قرار دارد؛ 3. دیگر آیات قرآن که اطمینان نفس را میزان می دانند و نیز قلب را حریم امن الهی توصیف می کنند، مؤید این تفسیر هستند که می توان آیه مذکور را بر اساس خودباشی (میزان انگاری نفس) توضیح داد. روایاتی که توصیه به میزان قراردادن نفس هم می کنند، از دیگر شواهد تفسیر آیه بر اساس خودباشی هستند.

حضرت مریم(س)، از زمره پاکان و برگزیدگان خاص الهی است که قرآن کریم، ایشان را به عنوان اسوه و مثل اهل ایمان معرفی نموده است. توجه و بررسی بیشتر مقامات و منزلتهای کم نظیری که در آیات قرآنی برای آن بزرگوار ترسیم شده است شناخت بیشتر ایشان و کشف دلایل این اسوه بودن را روشنتر می سازد . در همین راستا هدف اصلی این پژوهش بررسی تفصیلی مقامات و منزلتهای بیان شده برای آنحضرت در کلام الهی می باشد. این پژوهش به روش تحلیلی - تطبیقی انجام شده و در متن آن، به آرا و نظرات اندیشمندان برجسته قرآنی- مخصوصاً صاحبان تفاسیر تسنیم و المیزان - توجه شده است. در نگاهی کلی، مجموعه مقامات و منزلتهای ترسیم شده برای حضرت مریم در آیات قرآنی از این قرار است: مقام اصطفای حضرت مریم؛ مقام اسوه گی و الگو بودن آنحضرت؛ مقام عبودیت تام ؛ مقام طهارت و عصمت؛ مقام رضا و تسلیم در برابر بلایا؛ منزلت محدّثه بودن آنحضرت؛ منزلت پرورش یافتگی تحت عنایت الهی؛ منزلت مرزوقیت از خوان ربوبی؛ منزلت مصدِّق بودن و نهایتاً منزلت طیب ولادت و برگزیدگی مطلق . این گستردگی مقامات و منزلتها برای چنین شخصیتی الهی، ناشی از «سعه وجودی»، «جامعیّت شخصیّتی» و «کرامات والای» آن بانوی الهی بوده است.

به مناسبت هفته پژوهش، دوازدهمین نشست از سلسله نشست های علوم اسلامی و انسانی دیجیتال با موضوع «نقش فنّاوری های نوین در توسعه و تعمیق پژوهش های اسلامی» در تاریخ 21 آذر 1401 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در شهر مقدّس قم برگزار گردید. در این جلسه، حجّت الاسلام و المسلمین دکتر سید کاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارفِ مؤسّسه علمی - فرهنگی دارالحدیث به مقایسه شرایط پژوهش در گذشته و حال پرداختند و با اشاره به برکات فنّاوری اطّلاعات، نقش آن را در تسریع و تعمیق پژوهش های اسلامی مهم دانستند. ایشان همچنین، به آسیب های فنّاوری اطّلاعات برای امر تحقیق و پژوهش هم اشاره کردند و بایسته هایی را برای تولید نرم افزارهای پژوهش محور ترسیم نمودند. افزون بر این، در نشست مذکور، جناب حجّت الاسلام والمسلمین دکتر سید رضا مؤدب، عضو هیأت علمی دانشکده الهیات دانشگاه قم نیز با تأکید بر اهمیت جایگاه فنّاوری اطّلاعات، نمونه هایی از نکات علمی برآمده از به کارگیری رایانه و نرم افزارها در پژوهش را ذکر کردند و در این راستا، بایسته هایی را برای ادامه تولید برنامه های پژوهشی مرکز نور بیان نمودند.

إنَّ نمط الحیاه هو من أهمّ العوامل المؤثّره فی تقدّم الإنسان فی کافّه المجالات الفردیّه والعائلیّه والوطنیّه والدولیّه والبیئیّه وغیرها، وفی جمیع الأبعاد الدینیّه والفکریّه والثقافیّه والعلمیّه والاقتصادیّه والسیاسیّه والاجتماعیّه والصحّیّه والترفیهیّه، وکذلک الغذاء واللباس والسکن... وقد اقترحت الأدیان والطوائف والمدارس والأیدیولوجیّات وغیرها، أسالیب وبرامج من أجل تنمیه حیاه الإنسان، لکنّها إمّا خاصّه ببعض المجالات دون غیرها، وإمّا ناقصه وغیر شامله لجمیع الأبعاد. أمّا القرآن الکریم، فقد قدّم للإنسانیه نمطًا متقدّمًا من الحیاه المتمثّله بالإسلام، والذی یشتمل علی برنامج کامل ومتماسک فی جمیع مجالات الحیاه البشریّه وأبعادها، ففی نمط الحیاه هذا، یتمّ الاهتمام بالجانبین المادّیّ والمعنویّ للإنسان، والضمان لسعادته فی العوالم الثلاثه: الدنیا والبرزخ والآخره، ثمّ فی نمط الحیاه هذا، تقع مؤسّسه الأسره محورًا لجمیع المجالات والأبعاد أو معظمها، ویتمّ الترکیز بشکلٍ کبیرٍ على تکوینها وحفظها وتطویرها، فمن وجهه نظر القرآن الکریم، فی الأسره المتقدّمه، یمکن مشاهده الدین، وقداسه الأسره، ووجود قانونٍ معیّن فی التمتع الجنسیّ وکیفیّه الستر، ومراعاه الحقوق والاحترام المتبادل، وأهمّیّه الإنجاب وقداسته، وتربیه الأبناء وشرعیّتهم، والوحده والتعاون والمودّه بین أعضاء الأسره، والتعادل والتناسب بین حقوق الرجل والمرأه، وأخیرًا فإنّ نمط الحیاه القرآنیّ فی مجال الأسره هو فی کثیر من الحالات یتوافق مع التکنولوجیا الحدیثه، ولا یتعارض معها إلّا فی بعض الحالات.

جاهلیت اصطلاحی قرآنی است و بیانگر ویژگی های رفتاری، اخلاقی و اعتقادی مردم حجاز در دوره تاریخی پیش از اسلام می باشد. سید قطب پس از تقسیم جاهلیت به قدیم و مدرن و تفکیک جوامع به جاهلی و اسلامی، در تبیین اصطلاح جاهلیت، جهل و کفر را مقابل یکدیگر قرار می دهد و در نتیجه جامعه جاهلی را جامعه ای کافر می داند. اما از نظر علامه طباطبایی کفر و ایمان دارای درجات و مراتب اند و هر جهلی کفر نیست از نظر ایشان طبق آیات قرآن کریم کفر و بت پرستی یکی از آثار و نتایج جهل است نه عین آن. بر این اساس کافر دانستن جامعه جاهلی و باورمندی به تکفیر آنان مورد قبول علامه طباطبایی نیست. نظریه مختار این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته است مؤید نظریه علامه طباطبایی است. از نظر مقاله پیش رو خطای سید قطب در خلط معنایی بین قانون و حاکمیت در آیه «أ فحکم الجاهلیه یبغون» است.