محمود قاسم زاده خشکرودی

درباره نزول آیه 262 سوره بقره چند سبب نزول نقل شده که در آن به شخصیت ها و حوادثی اشاره گردیده است. با توجه به تأثیر اسباب نزول در حوزه تفسیر و بخش های مرتبط دیگر و نیز اشکالاتی که نسبت به این دسته از روایات عنوان می شود، بهره گیری از شیوه های مختلف برای ارزیابی جامع تر و دقیق تر این روایات ضرورت دارد. یکی از راه های سنجش اعتبار روایات سبب نزول استفاده از مباحث تاریخی و قرائن مرتبط است، چنانکه می تواند در کنار دیگر شیوه ها، شواهد بیشتری برای ارزیابی ارائه کند. در این راستا تحقیق حاضر می کوشد به گزارش های مرتبط با شخصیت ها و حوادث اشاره شده در اسباب نزول آیه 262 سوره بقره مراجعه کرده و از آن ها برای بررسی استفاده کند. از جمله نتایج تحقیق آن است که مطابق گزارش های ذکر شده درباره همیاری مسلمانان برای تجهیز سپاه اسلام در جنگ تبوک، شرایط مالی افراد مرتبط و یا کمک های آن ها در موارد دیگر، اصل کمک نقل شده در دو سبب نزول نخست، اجمالا اتفاقی قابل پذیرش به شمار می آید. دیگر آنکه علی رغم همخوانی برخی سبب نزول ها و سیاق آیه 262 سوره بقره، نزول این آیه در ارتباط با برخی شخصیت ها، با گزارش های رسیده پیرامون آن افراد سازگاری ندارد. همچنین آیه 262 سوره بقره در بین آیات مرتبط با جنگ تبوک نقل نشده و در برخی منابع، پیرامون کمک های مسلمانان به آیه 44 سوره توبه اشاره شده است و این امر ارتباط داشتن نزول آیه 262 سوره بقره و جنگ تبوک را با تردید مواجه می سازد. به علاوه نزول آیه 262 سوره بقره در ارتباط با خرید چاه رومه در گزارش های مرتبط ذکر نشده است.درباره نزول آیه 262 سوره بقره چند سبب نزول نقل شده که در آن به شخصیت ها و حوادثی اشاره گردیده است. با توجه به تأثیر اسباب نزول در حوزه تفسیر و بخش های مرتبط دیگر و نیز اشکالاتی که نسبت به این دسته از روایات عنوان می شود، بهره گیری از شیوه های مختلف برای ارزیابی جامع تر و دقیق تر این روایات ضرورت دارد. یکی از راه های سنجش اعتبار روایات سبب نزول استفاده از مباحث تاریخی و قرائن مرتبط است، چنانکه می تواند در کنار دیگر شیوه ها، شواهد بیشتری برای ارزیابی ارائه کند. در این راستا تحقیق حاضر می کوشد به گزارش های مرتبط با شخصیت ها و حوادث اشاره شده در اسباب نزول آیه 262 سوره بقره مراجعه کرده و از آن ها برای بررسی استفاده کند. از جمله نتایج تحقیق آن است که مطابق گزارش های ذکر شده درباره همیاری مسلمانان برای تجهیز سپاه اسلام در جنگ تبوک، شرایط مالی افراد مرتبط و یا کمک های آن ها در موارد دیگر، اصل کمک نقل شده در دو سبب نزول نخست، اجمالا اتفاقی قابل پذیرش به شمار می آید. دیگر آنکه علی رغم همخوانی برخی سبب نزول ها و سیاق آیه 262 سوره بقره، نزول این آیه در ارتباط با برخی شخصیت ها، با گزارش های رسیده پیرامون آن افراد سازگاری ندارد. همچنین آیه 262 سوره بقره در بین آیات مرتبط با جنگ تبوک نقل نشده و در برخی منابع، پیرامون کمک های مسلمانان به آیه 44 سوره توبه اشاره شده است و این امر ارتباط داشتن نزول آیه 262 سوره بقره و جنگ تبوک را با تردید مواجه می سازد. به علاوه نزول آیه 262 سوره بقره در ارتباط با خرید چاه رومه در گزارش های مرتبط ذکر نشده است.

در ارتباط با نزول سوره عادیات سبب نزول های متعددی نقل شده است که علاوه بر حوزه تفسیر در مباحث کلامی و تاریخی نیز اثر گذار است. علی رغم تحقیقات متعددی که در این زمینه انجام گرفته است اما استفاده بیشتر از مباحث تاریخی و قرائن مرتبط در رابطه با سبب نزول های این سوره همچنان مورد نیاز است. تحقیق حاضر با هدف بررسی بخشی از نقل های سبب نزول آیات آغازین این سوره درصدد است تا آن دسته از نقل هایی که با استعمال الفاظی صریح سبب نزول این آیات را مشخص می کند، با بهره گیری بیشتر از مباحث تاریخی مورد بررسی قرار دهد. مباحث تاریخی گویای آن است که برخی از نقل ها همچون نزول سوره عادیات برای جنگ بدر و یا برخی سریه های گسیل داشته شده به سوی بنی کنانه، مشتمل بر نکاتی است که با سیاق سوره سازگاری نداشته و نمی تواند به عنوان سبب نزول پذیرفته شود. همچنین برخی از نقل های ناظر به برخی شخصیت ها مانند نزول سوره عادیات در خصوص سریه ای به فرماندهی مسیب بن عمرو و منذر بن عمرو در راستای گزارش های تاریخی رسیده پیرامون آن اشخاص نمی باشد. در این بین تنها برخی از نقل ها مثل روایت نقل شده از امام صادق %، روایت ابوذر، گزارش شیخ مفید و گزارش ابن شهر آشوب در مورد نزول سوره عادیات در شأن علی %، به جهت سازگاری با مباحث تاریخی مورد پذیرش قرار گرفته و تحلیل تاریخی می تواند محدوده زمانی نزول آیات آغازین این سوره را بر اساس برخی از این نقل ها تا حدودی مشخص نماید.

یتیم و حقوق آن از جمله مسائل مهم اجتماعی محسوب می شود. با توجه به اهمیت چندجانبه «یتیم» و اولویت داشتن آیات قرآن و روایات معصومین برای کاوش نگاه اسلام، این نوشتار به دنبال آن است که با نگاهی دقیق تر، برخی از مفاهیم و موضوعات پیرامون ایتام را ارائه یا بازنمایی کند. به این منظور، ضمن بررسی معنای یتیم، آیات قرآن و روایات معصومین که حقوق و تکالیفی را در قبال ایتام متذکر شده اند مورد بررسی قرار گرفت. از نگاه اهل لغت، یتیم کسی است که در شرایط تنهایی و نیازمندی به سر می برد و فاقد ناظر اصلی باشد، امّا یتیم در لسان روایات معصومین(ع) علاوه بر یتیم مرسوم، به افراد جدامانده از امام و شریعت هم اطلاق شده و از آن به «یتیم آل محمّد(ص)» تعبیر شده است. شرایط یتیم آل محمّد(ص) به مراتب از یتیم معمول سخت تر بوده و البته سرپرستی آن ها نیز آثار مضاعفی را انتظار می کشد.

عبارت « تصریف الرّیاح » دو بار در قرآن کریم به کار رفته و از جمله ی « آیات » برشمرده شده است. مفسّران پیرامون معنای آن اقوال مختلفی را ذکر کرده اند که می توان آن ها را در سه دسته ی کلّی بادهای چهارگانه، اثرات باد در طبیعت و جریان گردشی بادها تقسیم بندی کرد. به نظر می رسد نمی توان « تصریف الرّیاح » را تنها مربوط به یکی از این دسته ها دانست و باید معنای وسیع تری برای آن در نظر گرفت. با توجّه به معنای لغوی و اصطلاحی « تصریف » ، « ریاح » و « آیه » ، دانسته می شود که منظور از « تصریف الرّیاح » ، می تواند انواع تغییراتی باشد که بادها در ایجاد آن ها نقش داشته یا خود متحمّل می شوند. هم چنین وجه این که « تصریف الرّیاح » از جمله ی آیات برشمرده شده آن بوده که هر یک از این تغییرات دلالت و اشاره ای بر یکی از صفات الهی دارند.