صادق کریمی مقدم

یکی از ادعیه ماه رجب، دعای رجبیه امام صادق (علیه السلام) است که با عبارت «یا من أرجوه» آغاز می گردد. ازاین رو، به همین عبارت نیز مشهور گردیده است. در این جستار به بررسی نقل های گوناگون این دعا، آداب و زمان های خواندنش، شأن صدورهای آن و نهایتاً به معانی لغات و عبارات آن پرداخته شد. سرانجام نشان داده شد که این دعای رجبیه، علاوه بر وجود برخی اشکالات سندی، ضعف برخی از راویانش و اختلاف نقل های آن، می توان با توجه به وجود اسانید متعدّد، جبران اسنادی برخی نقل ها، نقل محدّثان بزرگی همچون کلینی، کَشّی و سیّد بن طاووس در آثار خود و نیز علوّ معانی آن، صدور این دعا از غیر معصوم را دور از حقیقت می نمایاند. بنابراین، دعای مورد بحث، معتبر و قابل استناد به امام معصوم است.

پیروی از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله وسلَّم) به عنوان اسوه و الگو برای همه مسلمانان فرضی است که از سوی قرآن کریم به آن اشاره شده است. از این رو سیره عملی ایشان که از آن به سنت تعبیر می گردد، می تواند در بسیاری از سبک زندگی فردی و کنش های اجتماعی مسلمانان راهگشا باشد. در این میان، سیره پیامبر گرامی اسلام (ص) در شهر مدینه و چگونگی تعامل ایشان با ناهمسویان دین اسلام همانند اهل کتاب (یهودیان و مسیحیان) می تواند به مثابه شیوه ای شایسته، سرلوحه منش اجتماعی، سیاسی و اخلاقی اسلامی قرار گیرد. در این مقاله ابتدا با بررسی منابع تاریخی به نوع سیره پیامبر (ص) در مواجهه با یهودیان و مسیحیان پرداخته شد، سپس با رویکردهای نوین پژوهشی به تطبیق آن نمونه ها با تکیه بر فرضیه گفتمان صلح و مدارا در سیره پیامبر اکرم (ص) در چگونگی شیوه تعامل ایشان با اهل کتاب پرداخته شد، و این نتیجه به دست آمد که گفتمان ایشان را می توان بر اساس مصالحه و مدارا در برخورد با اهل کتاب دانست.

مسأله خاستگاه اِسناد حدیث و تاریخ گذاری آن در طی یک سده گذشته از مباحث مهم میان دانشمندان مسلمان و حدیث پژوهان غربی بوده است. در این باره، هر دو دسته غالباً با استناد به گفته ای از محمد بن سیرین(110ق) که در آن آغاز اسناد دهی برای حدیث به سبب وقوع یک فتنه دانسته شده است، تاریخ گذاری های متفاوتی را ارائه نموده اند. محدّثان اهل سنت، فتنه مورد نظر را قتل خلیفه سوم در سال 35 ق دانسته و زمان آغاز به کارگیری اسناد را نیز در اوایل سده نخست هجری بر شمرده اند؛ اما برخی محققان غربی، تاریخ خاستگاه اسناد را مرتبط با رویدادهای اوایل سده دوم هجری برشمرده اند. در این میان، حدیث پژوه هلندی خوتیر ینبل، با در نظر گرفتن شورش عبداله بن زبیر در مقابل امویان در طی سال های 63-73 ق به عنوان اولین واقعه موسوم به فتنه، خاستگاه بکارگیری اسناد را دهه هفتاد از سده نخست هجری در نظر می گیرد. در این جستار، با نقد دیدگاه های ینبل به وسیله بررسی اخبار و گزارش های مستند و معتبر در منابع حدیثی و تاریخی کهن، شورش ابن زبیر در مقابل امویان به عنوان اولین فتنه، نادرست دانسته شد. به علاوه، روشن گردید که منظور ابن سیرین از فتنه با دوران قیام مختار ثقفی(66-67 ق) در کوفه انطباق بیشتری دارد؛ بنابراین می توان تاریخ گذاری خاستگاه رسمی و نظام یافته اسناد را مربوط به این دوران قلمداد نمود.