محبوبه علیمحمدی

این مقاله با توجه به نقش نمایش های تلویزیونی در ترویج سبک زندگی بومی و بهره گیری از رخدادهای تاریخی به منظور تقویت انسجام ملی، فصل نخست سریال کیمیا را بررسی می کند. از آنجا که این فصل با به تصویر کشیدن زندگی مبارزان جوان، روایتی از انقلاب اسلامی ارائه می دهد، مقاله حاضر، با ترکیب نشانه شناسی سلبی کاودری، فیسک و بارت، به بازنمایی سبک زندگی این مبارزان و نحوه تمایز آنها می پردازد. در این روش، «تصویر» و «روایت» به عنوان عناصر سازنده متن، تحلیل می شوند. یافته ها از نوعی تمایز قطب بندی شده، حکایت دارند که در یک سوی آن، سبک زندگی مبارزان جوان «مذهبی» بر پایه همگرایی، هماهنگی و خردورزی استوار شده است و در سوی دیگر، سبک زندگی مبارزان «غیر مذهبی» به عنوان نمادی از گسستگی، ناآرامی و انزوا معرفی می شود. این بازنمایی، پیشگامی مبارزان مذهبی را در متن جنبش انقلابی مردم ایران توجیه می کند و دلایل برتری آن را بر دیگر گزینه ها یادآور می شود.

گفت وگو از ” گفت“ و ”گو“ (dialogue) برآمده و این چنین ناظر بر دو یا چند نفر است که به تبادل اندیشه یا دیدگاه خود می پردازند. این گونة گفتاری به دلیل تبادلی که از آن انتظار می رود ابتدایی ترین و البته مهم ترین نوع ارتباط بشری است، چراکه پیش از شکل گیری رسانه های دیگر وجود داشته و خود به عنوان رسانه ای شفاهی به شیوه ای صمیمی و رودررو (face to face) پیام ها را میان افراد منتقل کرده است. همین مهم همچنان موجب می شود که این شیوة ارتباطی به عنوان روشی پر کاربرد در رسانه های گوناگون مورد استفاده قرار گیرد که سهم تلویزیون در این میان قابل توجه است. این مقالة پژوهشی با تمرکز بر بنیان های گفت وگو سعی دارد ابعاد ”محتوایی“ و ” شکلی“ گفت وگو را در قالب یک برنامة تلویزیونی بازشناسد. اسناد موجود و مصاحبه با 15 تن از کارشناسان حوزة ارتباطات و تولید تلویزیونی، منابع گردآوری داده ها در این مقاله را فراهم آورده اند. نتایج نشان می دهد که نقطة ثقل ”محتوا“ در این برنامه ها متنی است چند بُعدی که دیدگاه های متناظر را بازتاباند و صیرورت آن در ذهن مخاطب، نکته های دیگری را روشن کند. اما ”شکل“ گفت وگو تابعی از متن است که باید بیش از همه در خدمت معنای گفت وگو قرار گیرد و هماهنگ با آن باشد

  خانواده بستری مناسب برای شناخت ارزش ها و روند تغییر آنها در طی زمان است، نمونه ای خرد از جامعه کلان که به واسطه آن اولویت های ارزشی و ترجیحات رفتاری در دوره ای خاص، فهم می گردد. با این هدف، مقاله حاضر، سبک زندگی خانوادگی به نمایش درآمده در فصل نخست سریال کیمیا را با تمرکز بر الگوی مصرف مورد بررسی قرار می دهد تا از این رهگذر، چگونگی بازنمایی ساختار طبقاتی در دوره پیش از انقلاب اسلامی را نشان دهد. یافته های این مقاله مبتنی بر نشانه شناسی سه گانه کاودری- سلبی، بارت و فیسک، عناصر بصری و روایی متن را مورد تحلیل قرار می دهد. نتایج حاکی از آن است که در این بازنمایی طبقه متوسط با سه عنصر «مذهب»، «سنت» و «فرهنگ» پیوند خورده، به این ترتیب از طبقه بالای «فرادست، منفعت طلب و قدرتمند» متمایز می شود. این بازنمایی، «ارزش های ایدئولوژیک» را به نفع «ارزش های اقتصادی» برجسته می نماید و پیشگامی طبقه متوسط را در جنبش مردمی، موجه می سازد.

متون تلویزیونی با به کارگیری واژگان، تصاویر و صدا معناهایی را می سازند که به رویدادها و پدیده ها از زوایه ای خاص نگاه می کند. در واقع این متون، حوادث و وقایع اجتماعی و سیاسی را بر مبنای اهدافی خاص تفسیر و بازآفرینی می کنند. مطالعه نحوه بازنمایی این حوادث در متون تلویزیونی که مجموعه های نمایشی را نیز در بر می گیرد، چگونگی برجسته سازی یک گفتمان و طرد گفتمان یا گفتمان های دیگر را نشان می دهد. با این نگاه مقاله حاضر بر آن است،  با مطالعه سریال  انقلاب زیباکه در سال 1393 از سیمای ج.ا.ا پخش شد، شیوه روایت انقلاب اسلامی را در آن مشخص کند. برای این منظور،  مجموعه نام برده با استفاده از روش نشانه شناسی فیسک مطالعه شد. یافته های این مطالعه نشان داد که رمزگان های فنی و اجتماعی، در آن به شیوه ای قطب بندی شده، به دنبال تبیین گفتمان انقلاب بوده اند. گفتمان انقلاب اسلامی بر مبنای این بازنمایی، در تقابل و تعارض با گفتمان استبدادی است. دال های برسازنده گفتمان انقلاب اسلامی با ارجاع به هویت خویشتن، پیوند با گذشته و رایزنی با پیشگامان معرفی می شود و با دانش، ارزش های انسانی، آگاهی و حضور اجتماعی می آمیزد. در مقابل گفتمان ضد انقلاب، گفتمانی شرور، بی ریشه، مستبدانه و مردسالار در پی نفوذ و ایجاد ناامنی است.

مناظره بخش مهمی از مبارزه های انتخاباتی است که قدمتی بیش از یک قرن دارد. ظهور انواع رسانه ها در کشورهای غربی، مناظره را مهم تر نمود و پیوند ژرف میان «مناظره انتخاباتی» و «رسانه» ایجاد کرد. بنابراین بسیاری از اندیشمندان حوزه سیاست و ارتباطات بر آن شدند برای تأثیرگذاری بیشتر این دسته از مناظره ها، اجزای یک مناظره مطلوب را ترسیم نمایند. از جمله این الگوها، می توان به الگوی سه وجهی مناظره اشاره نمود. این الگو از سه رکن «مردم»، «رسانه» و «نامزد انتخاباتی» شکل می گیرد. اهمیت این الگوی ساده در چگونگی تعامل این سه جزء است. این الگو گرچه به خوبی به کارکرد این اجزا توجه دارد، اما به دلیل تفاوت در خاستگاه فکری با آموزه های اسلامی ما هماهنگ نیست. بنابراین پژوهش حاضر از طریق مصاحبه هدفمند و نیمه ساختار یافته اجزای این الگوی کاربردی را از نگاه اسلامی بازتعریف می کند. بر پایه نتایج پژوهش، رکن «مردم» در نگاه اسلامی به جایگاه «خلق الله» ارتقاء می یابد و چنین تعریفی وظیفه رسانه را فراتر از «آگاهی بخشی صرف» در چارچوب «میانجی عادل» تعریف می کند. همچنین نامزدها را متعهد می سازد که «حقیقت گویی» را بر مبنای کسب رضایت الهی و روشن نمودن افکار مردم دنبال نموده و اصل تقدم اسرار افراد و جامعه اسلامی را بر منفعت خویش رعایت نمایند. 

توان رسانه در پیشبرد زندگی انسانی از طریق دستکاری ذهنی و هدایت وی که می توان آن را «هدایت گری» نامید، از هنگام پیدایش رسانه های جمعی، مورد توجه اندیشمندان این حوزه قرار گرفت. پرسش در مورد توان هدایت گری یا تربیت مخاطب توسط رسانه هایی چون رادیو و تلویزیون به خلق دیدگاه های مختلفی انجامید. نحوه تعامل رسانه و مخاطب، از مولفه های اصلی گونه گون شدن این دیدگاه ها است. با وجود تنوع این آرا، امروزه آنچه توان رسانه را در تربیت فکر و عمل فردی، مورد تردید قرار می دهد «شناخت مخاطب» و تأثیر آن بر نحوه تعامل فرد با رسانه است. با این توضیح، مقاله ی حاضر به روش کتابخانه ای، دیدگاه هایی را که حوزه ی جهت دهی رسانه ها را مورد پرسش قرار داده اند، مطالعه می کند و با تأکید بر چگونگی تعامل «رسانه با مخاطب» نظریه های مشابه را دسته بندی نموده، روند تغییرات آنها را در گذر زمان توضیح داده، عوامل موثر بر این موازنه را مشخص می سازد. یافته های این مطالعه نشان می دهد «شناخت» مخاطب که تابعی از ویژگی های زیستی، محیطی و تجارب فردی است، بر قدرت وی افزوده و موازنه را به نفع او تعدیل نموده، به او اجازه می دهد با خوانش فردی در مقابل پیام های هدفمند رسانه ها به شیوه های گوناگون، مقاومت کند.  

«رجحان مصرف» در پایان دوران مدرنیته، جوامع انسانی و زندگی فردی را با دگرگونی های همراه ساخت. تکثر کالاها با تغییر صورت زندگی، محتوای آن را تغییر داد و دستیابی به دوره «فرامدرن» را تسریع بخشید. تنوع و تکثر سبک های زندگی مولود چنین فضایی است. این فضا به یاری رسانه ها به ویژه تلویزیون که حلقه واسط میان تولید و مشتری بود و با جهت دهی به رفتارهای مخاطبان توسعه یافت. این رویه با انتقادهایی از سوی اندیشمندان روبه رو بوده که دور نمودن مخاطبان از مبانی هویتی، در نوک تیز این انتقادها قرار دارد. ازاین نگاه، مقاله حاضر تلاش می نماید با بررسی تبلیغات بازرگانی سیمای ج.ا.ایران سبک های زندگی و خانواده های تراز در آنها را شناسایی کند. پس از میان بسته های تبلیغات بازرگانی پخش شده در شبکه های سراسری سیما (پاییز و زمستان 1398) در ساعت های اوج، سه تبلیغ خانواده محور که دربرگیرنده مؤلفه های بیشتری از سبک زندگی بودند به صورت هدفمند انتخاب شدند. بررسی این پیام ها با استفاده از الگوی نشانه شناسی فیسک، نشان داد که رمزگان های اجتماعی بیش از همه معرف «خانواده برخوردار» هستند. رمزگان های فنی نیز «مصرف کالا» را عامل انسجام خانواده دانسته با «تشخص بخشی کالا» روابط میان فردی در خانواده ها را به نفع ایدئولوژی سرمایه داری مدیریت می کنند؛ بنابراین به دلیل برجستگی منفعت مادی و ترجیح آن بر ایمان و رضایت الهی در لایه های معنایی این آگهی ها، سبک برآمده از آنها با سبک زندگی اسلامی فاصله دارد.