بهنام فارسی

چندمعنایی واژگانی یکی از مهم ترین موضوعات قابل طرح در مطالعات معناشناختی است. در بررسی های زبانشناختی نسبت به معانی واژگان همیشه با مفاهیمی مواجه هستیم که متأثر از واحدها و عناصر هم نشین خود هستند. این تأثیرپذیری به حدی است که تحلیل معناشناختی واژه را بدون در نظر گرفتن رابطه میان این عناصر ناممکن کرده است. توجه به سیاق و ساختار جمله بعد از ریشه شناسی و سیر تاریخی یک واژه چندمعنایی آن را به خوبی ثابت می کند. دستیابی به تفسیر دقیق قرآن کریم که یکی از اهداف بزرگ پژوهش های قرآنی محسوب می شود، در گرو درک و فهم دقیق واژگان قرآن کریم است. در این پژوهش کارکرد چندمعنایی واژه طغیان در قرآن کریم و سیر معنایی این واژه در آیات قرآن کریم بررسی شده اند و وجوه متعدد آن در ارتباط با هسته مرکزی معنا، تبیین و تأثیر واحدهای هم نشین واژه طغیان در معنارسانی این واژه با استناد به کتب تفسیری قرآن کریم بررسی شده اند. این پژوهش نشان می دهد واژه طغیان وجوه متعددی همچون ضلالت و گمراهی، ظلم، کفر، عصیان و نافرمانی، تکبر، معبودانی غیر از خدا و ... دارد که همه این معانی با هسته اصلی معنا که تجاوز و عدول از حد اعتدال است، ارتباط مفهومی دارند.

فمنیسم، مکتبی است که در راستای بازیابی حقوق از دست رفته زنان شکل گرفته و بر پایه برابری و گاهاً برتری زنان نسبت به مردان بوده است. پس از اوج گیری این پدیده در کشورهای غربی، اندیشه های آن در کشورهای اسلامی به ویژه عربستان نیز گسترش یافت. «قماشه العلیان» نویسنده سعودی، در رمان خود «أنثی العنکبوت»، به بیان مشکلات زنان و چالش های پیش روی جریان فمنیسم در کشور خود پرداخته است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی، در پی بررسی تفاوت های میان ساختار اجتماعی کشورهای غربی و اسلامی در رابطه با توجه به رویکردهای فمنیستی بوده و ضمن کشف و تبیین موانع پیش روی این مکتب در کشورهای اسلامی، خصوصاً عربستان سعودی، معضلات اجتماعی زنان در این کشور را با تکیه بر رمان «أنثی العنکبوت» بیان نماید. نتیجه حاصل این است که آراء فمنیسم به دلیل وقوع انقلاب صنعتی و بالتبع ورود زنان به عرصه کار و فعالیت، مجال ظهور یافت اما این نظرات در کشورهای اسلامی، خصوصاً عربستان، به دلیل اختلاف مبانی دو مکتب فمنیسم و اسلام و عادی سازی مردسالاری در این کشورها، فرصت بروز و ظهور نیافت؛ هرچند که در این کشور تفاسیر مردسالارانه از قوانین نیز منجر به محدودیت زنان در حوزه های گوناگون گشته است.

یعدّ النّقد الثّقافی من أهم الظّواهر الأدبیه فی أدب ما بعد الحداثه والّذی یهتمّ باستکشاف الأَنساق الثّقافیه المضمره ودراستها فی سیاقها الثّقافی والاجتماعی السّیاسی والتّاریخی والمؤسّساتی فهماً وتفسیراً. من بین الثقافات المختلفه، الثّقافه العراقیه مرّت بسنواتٍ عصیبهٍ وذاقت تجربهً مریرهً تحت طاحونه الحروب؛ الحرب المفروضه على إیران أولاً والحرب ضدَّ الکویت ثانیاً وما شاهدته من الغزو الأمریکی وظهور الجَماعات المتطرّفه. فکلّ ما رسَمه فی الأعمال الأدبیّه المعاصره یساهم السّرد فی البوح عن آهات الإنسان العراقی المعاصر وما تدوی من العاهات الثّقافیه التی جعلها أحمد سعداوی الروائی العراقی المعاصر موضوع اهتمامه للتّطرّق إلیها فی أعماله؛ حیث باتت روایه إنّه یحلم أو یلعب أو یموت تصویراً وسرداً یعالج ما ینقص المجتمع تقویضه. هذه الروایه یثور على العاهات الثقافیه بتصویره فضاءات فساد استخدام القوّه بأحسن ما یکون. هذا وقد عالج المقال العاهات الثّقافیه عبر الخطاب الفوکولی الّذی یعتمد على تقنیات القوّه لیکشف عن تأثیرات السّلطه وما نتج عنه من العنف. فیتطرق المقال إلى تبیین الأنساق المضمره الثّقافیه والتّاریخیه عبرَ البیئه الحضاریه وما یُتقن الاختفاء تحتَ عباءه النّص على أساس المنهج الوصفی – التحلیلی. فجُلّ ما توصل إلیه هو أنّ استخدام القوّه بأنواعه الثّلاثه المتمثّله فی نظریه فوکو أدّت إلى عاهات ثَقافیه تتمثّل فی ضعف إیدیولوجیا والهجره والانحطاط الخلقی الذی یتظاهر فی السبّ والتّوبیخ والشّجار والعصیان والاستهزاء بمشاعر الآخرین، مروراً بالمنابزه بالألقاب ووصف الآخرین بالصّفات السیئه.

یکی از جلوه های هنر بیانی در قرآن کریم، کاربردِ استعاره در تبیین مفاهیم است و از آن میان، استعاره تبعیه در فعل به دلیل وجود پیچیدگی های زیاد در مسیر کشف معنای مقصود، اهمیت خاصی دارد. مسئله مهم مغفول مانده درباره این نوع از استعاره، جامع مشترک میان مستعارٌله و مستعارمنه است. دانشمندان حوزه بلاغت در تقسیم بندی های خود، به وجود جامع مفرد میان طرفین استعاره قائل اند؛ اما ظاهراً این موضوع را می توان بازخوانی کرد و نگاهی نو به جامع استعاره تبعیه انداخت. این پژوهش بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی تحلیلی پس از ذکر دیدگاه اندیشمندان حوزه بلاغت درباره تقسیم بندی های استعاره براساس جامع، مفرد یا مرکب بودن وجه مشترک میان طرفین تشبیه را براساس محور همنشینی و جانشینی نمایان سازد و تأثیر آن را بر ترجمه آیات نشان دهد. یافته های پژوهش نشان می دهند با توجه به عملکرد فعل در روند معنارسانی و ارتباطش با سایر الفاظِ کاربردی در جمله و نیز با توجه به تفاوت فعل «حاضر و غائب» در یک عبارت، جامع مشترک در استعاره تبعیه، مرکب است و می توان این نوع از استعاره ها را «شبه تمثیل» در نظر گرفت که این امر سبب می شود تصویرگری قرآن در ترجمه آیات نمود بهتری یابد.

إنّ السّخریّه لا تعنی الاستهزاء والتّنقیص فحسب، بل إنّها تعتبر أسلوباً فنّیّاً للتّعبیر عمّا فی بال الکتّاب والشّعراء من القضایا السّیاسیّه والاجتماعیّه. زکریّا تامر هو الکاتب السّوریّ یُعتبر ممّن أخذوا الأسالیب الفنّیّه السّاخره أداه فاعله للتّعبیر عن انتقاداتهم تجاه المفاهیم الخاطئه عند المجتمع والنّظام السّوریّ الحاکم آنذاک. وتموج هذه الأسالیب فی قصّته القصیره "الاستغاثه" فی مختلف الألوان. وهذه الدّراسه، عبر المنهج الوصفیّ-التّحلیلیّ واستناداً علی الصّور الکاریکاتیریّه الّتی قدّم اقتراحها الباحثون ورسمها الرّسام الکاریکاتیریّ بطلب منهم، لتقریب الفکره وتجسیدها للقارئ، تهدف إلی الکشف عن ظاهره تهمیش هویّه البطل کمفهوم من تل ک المفاهیم الخاطئه الّتی سخر منها زکریّا تامر، وکذل ک الکشف عن الأسالیب الفنّیّه المستخدَمه فی بیان السّخریّه من هذه الظّاهره عبر القصّه القصیره. وتوصّلت الدّارسه إلی أنّ مظاهر تهمیش هویّه البطل جرت فی الأسلوب السّاخر الّذی یستهدف مفاهیم، منها دمشق النّائمه والجسد المبدّد، والمثقّف الجاهل لمکانه البطل، والسّلاح بغیر مفعول، والوزیر الزّائف الضّائع العازل، ورفض موت الخزی والعار، ومصیر البطل وسیفه. وکانت الأسالیب الفنّیه تشتمل علی تقنیه الواقعیّه السّحریّه، والمجاز اللغویّ، والتّصویر الحسّیّ المؤلم المضح ک، والتّهکّم الظّاهر والخفیّ، والمدح بما یشبه الذّمّ، والتّناقض بین ألفاظ أو معان، والتّناصّ.

نقد کتاب های دانشگاهی از مهم ترین روش ها برای بررسی میزان کارآمدی آن هاست که مزایا و معایب آن ها را بر می شمرد و بدین طریق راه را برای تمامی کسانی که قصد نویسندگی در حوزه ای مشخص دارند هموار می کند. کتاب نقد ادبی اثر «نعیم عموری» سعی دارد که مکاتب و روش های نقد ادبی را به دانشجویان زبان و ادبیات عربی معرفی کند. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی و آماری درپی آن است تا کتاب حاضر را در دو حوزه ساختاری و محتوایی ارزیابی کند. نتیجه آن که نویسنده این کتاب در حوزه ساختاری موفق تر عمل کرده است، هرچند در این حوزه نیز کاستی هایی به چشم می خورد. به نظر می رسد که در سطح ساختاری باید به تقویت زبان علمی توجه بیش تری شود و تحلیل دقیق تر مبانی نظری و نمونه آوری برای نظریه ها و کاربردی کردن آن ها از مهم ترین نکاتی است که باید در حوزه محتوایی رعایت شود.

متناقض نما شگردی هنریست که به عنوان یکی از مؤلفه های برجسته سازی و آشنایی زدایی در متون ادبی مورد توجه ناقدان قرار گرفته است. این فن در ادبیات جدید به عنوان یکی از مهمترین ویژگی های شعر معاصر به شمار آمده و برای آن انواع، کارکردها و مقاصد خاصی در نظر گرفته شده است. این پژوهش می کوشد تا با تکیه بر روش توصیفی – تحلیلی، کارکرد متناقض نما و انواع آن را در شعر احمد مطر کاویده و به این مساله پاسخ دهد که وی برای بیان چه اغراضی از این شیوه بیانی استفاده کرده است. نتیجه پژوهش حاکی از این است که متناقض نما مهمترین ویژگی اسلوبی شعر احمد مطر به شمار می رود که شاعر آن را در دو گونه متناقض نمای ترکیبی و متناقض نمای معنایی به کار برده است. کارکرد این شگرد در شعر او در جهت تبیین برخی مفاهیم سیاسی، اجتماعی، آزادگی و مفاهیم ذاتی به کار گرفته شده و با استفاده از زبان تمسخر و تهکم و به شکلی طنزگونه در راستای بیان برخی اغراض مثل، تمسخر حکام و سردمداران عرب و سرزنش جامعه عربی به خاطر پذیرفتن ظلم و ستم به کار بسته شده است.

یکی از مهم ترین جرایم علیه شخصیت معنوی افراد، اتهامات جنسی است که در معنای خاص خود «قذف» نامیده می شود. با پیدایش و گسترش روزافزون رسانه های همگانی، جرایم علیه شخصیت معنوی افراد نیز دامنه گسترده تری پیدا کرد و مسائل جدیدی را فراروی پژوهشگران فقه و حقوق قرار داد. در این نوشتار تلاش شده است امکان صدق مفهوم «قذف» بر برخی از جرایم رسانه ای شایع بررسی شود. لذا نخست به مفهوم شناسی جرم قذف پرداخته شده است و ارکان تحقق آن تبیین شده اند. با توجه به تعریفی که از جرم قذف ارائه شده است، قذف نوشتاری، و قذف توسط نمایه ها، پورنوگرافی ها و هرزه نگاشته ها نیز می توانند مصداق جرم قذف باشند. عواملی نظیر کثرت مخاطبان، هتک آبروی افراد، اشاعه فحشا، قابلیت ابقا و بازپخش و نقش آفرینی رسانه ها در جهت دهی فرهنگ عمومی، به عنوان موجبات تشدید مجازات جرم قذف رسانه ای نسبت به قذف عادی قلمداد می شوند.

مناظره شمشیر و قلم"" یکی از انواع مناظرات خیالی محسوب می شود که توجه صاحبنظران را به خود جلب کرده است."" شمشیر و قلم"" هرکدام، نماد یکی از عناصر بسیار مهم و حیاتی در تشکیل تمامی حکومت ها به شمار می آیند. ""شمشیر"" نماد جنگ آوران و نظامیان و ""قلم"" نماد اندیشمندان و فرهیختگان. در این مقاله به بررسی ساختاری و مضمونی مناظره های شمشیر و قلم در دو زبان فارسی و عربی، نحوه ورود و خروج نویسندگان به مناظره ها، عناصر به کار رفته در این مناظره ها و بیان شباهت ها و تفاوت ها، پرداخته شده است. هدف نویسندگان این مناظره ها علاوه بر مدح و ابراز قدرت نویسندگی، آموزش مسائل دینی، اخلاقی و تاریخی و علمی بوده است. در زبان فارسی، غالبا قلم شروع کننده مناظره است اما در زبان عربی، شمشیر ابتدا مناظره را شروع می کند که این مسأله دلیل تاریخی دارد. پایان مناظره ها به صلح ختم شده است و از آنجا که نویسندگان در هر دو زبان از آبشخور اسلام سیراب گشت اند، استفاده از آیات قرآن به وفور مشاهده می شود

آستانه ورود به هر اثری، عنوان آن است و نباید عنوان را صرفا کلماتی دانست که برای معرفی کتاب، بر روی جلد آن حک شده است زیرا عنوان خود، یک جنس ادبی است تا آنجا که دانشی به نام ""عنوان پژوهی"" به وجود آمده است. در این جستار نگارنده سعی بر آن دارد تا با تکیه بر مبنای نشانه شناسی(ارتباط دال و مدلول)، عناوین رمان سه گانه ی (بین القصرین، قصرالشوق و السکریة) نجیب محفوظ را مورد بررسی قرار دهد و به این مسأله مهم بپردازد که غرض اصلی نجیب محفوظ از انتخاب این عناوین که در حقیقت اسامی محله های قاهره هستند، چیست. نتایج برآمده از این پژوهش حاکی از آن است که منظور اصلی نویسنده از انتخاب عنوان «بین القصرین» نشان دادن گرفتاری شخصیت های داستان میان دو نوع استبداد یعنی پدرسالاری و استعمار انگلیس است؛ هدف از انتخاب عنوان «قصر الشوق»، بیان کردن نوعی استبداد معنوی در شخصیت ها و شکست آن ها در دستیابی به اهدافشان است و در نهایت غرض از انتخاب عنوان «السکریة»، پناه بردن شخصیت ها از سطح هشیاری به ناهشیاری و سرکوب شدن شادی ها به واسطه سلطه غم و اندوه می باشد.

إنَّ القصر من أهمّ مباحث یُطرح فی علم المعانی وله طرقه المختلفة. یذهب کثیرٌ من القدماء إلى تسویة هذه الطرق فی الدلالة وإلقاء المعنى على المتلقّی، ولکن فی رأینا أنّ کل طریق من هذه الطرق یختلف عن آخر، فالقصر بالنفی والاستثناء یختلف عن القصر ب «إنما»، والقصر بحرف «بل» یختلف عن القصر بحرف «لا». تسعى هذه الدراسة التی اعتمدت فی خطتها على المنهج الوصفی التحلیلی أن تکشف عن الفروق الأساسیة بین طرق القصر. وهذا بالتأکید على أن لکل طریقة معنى یفرّقها عن الأخرى. توصّل البحث إلى أنّ تعدد طرق القصر دلیل على ثراء اللغة و تنوع صیغها، وهی لیست من قبیل الترادف، بل بینها فروق جوهریة فی النحو و المعنى. وملخص ما یتیح لنا ذکره فی هذا المجال هو أن کلّ بنیة للقصر یتضمن معنى لا یوجد فی بنیة أخرى و لها دلالة لا یمکن الحکم علیها بالمساواة بینها وبین الآخر. إضافة إلى أنَّ أحکام الوجوب انتقلت من النحو إلى البلاغة فی تمییز مواضع المقصور من المقصور علیه، و هذا الوجوب یمنح المعنى دقة و بیاناً. فی النهایة جدیر بالذکر أن القصر بصیغة ""النفی والاستثناء"" بما فیه من بنیة نحویة متقن وخاص، یعدّ أهمَّ أسالیب للقصر فی إلقاء المعنى.

«تشبیه تمثیل» یکی از اسلوب های بیانی قرآن کریم است که خداوند متعال برای محسوس کردن مفاهیم عقلی و پرده بردای از تندیس معانی ماورایی از آن بهره گرفته است. عناصر طبیعت از جمله (باران و باد) به دلیل ارتباط مستقیم انسان با آنها، در تمثیل های قرآنی کاربردی پر رنگ دارد. این مقاله در پی آن است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی  و با تکیه بر نظریه بافت زبانی(سطح صوتی، صرفی، نحوی، معناشناختی) به بررسی کارکرد مثبت یا منفی این عناصر در تشبیهات تمثیلی قرآن پرداخته و به این سؤال پاسخ دهد که این دو عنصر در انتقال تصویر وجه شبهِ برخاسته از این تمثیل ها، چه نقشی ایفا می کنند و بافت زبانی قرآن چه تأثیری بر تبیین کارکرد این دو عنصر در انتقال وجه شبه می گذارد؟ نتایج بررسی در این مقاله حاکی از آن است که دو عنصر باد و باران در تشبیهات تمثیلی قرآن کارکردی مثبت دارد و چنانچه در جملاتی به کار رفته باشد که به ظاهر بار معنایی منفی دارند؛ اما بافت زبانی قرآن به گونه ای است که سبب می شود این دو عنصر به صورت غیر مستقیم در تفهیم وجه شبه و روشنگری مفاهیم ناپایداری دنیا، تباهی اعمال کافران و مشرکان، نتیجه انفاق در راه خدا و همچنین نابودی اجر انفاق کنندگانِ منت گذار و آزار دهنده، کارکردی مثبت داشته باشند.