سید محمد رضی نژاد

مقاله حاضر به بررسی فرایند قلب در گویش تالشی دیگه سرایی در چارچوب نظریه بهینگی می پردازد. قلب واجی فرایندی واجی است که در آن ترتیب زنجیره ها معکوس می شود و موضوع مطالعات فراوانی بوده است. این فرایند بر طبق حوزه عملکرد می تواند منظم یا نامنظم باشد. معمولاً قلب فرایندی نظام مند تلقی نمی شود و در میان انواع فرایندهای واجی به صورت فرایندی نامنظم در نظر گرفته می شود. اما در برخی از زبان ها فرایندی منظم و قاعده مند است.  به نظر می رسد فرایند قلب اگر هدف ساختاری خاصی را تأمین کند، می تواند منظم باشد. این هدف ساختاری ممکن است ماهیتی عام و واجی داشته باشد. تحلیل آن در زبان فارسی نشان می دهد که این فرایند در فارسی میانه، پس از حذف واکه های پایانی واژه ها در غالب موارد به طور منظم عمل کرده و با تغییر توالی واج ها، آن ها را تابع اصل توالی رسایی یا توزیع رسایی می کند که ناظر بر نوعی خوش ساختی واجی است. اما در مورد داده های مورد تحلیل در این مقاله که به گویش تالشی دیگه سرایی مربوط می شوند، نمی توان از نظم آن سخن گفت. زیرا در حالی که در مواردی برون داد فرایند قلب با اصل توالی رسایی و اصل جذب مطابقت دارد، در موارد دیگر توالی واج هایی را که تابع اصل توالی رسایی و اصل جذب بوده اند، در جهت عکس تغییر داده است.

مقاله حاضر شکسته شدن خوشه های همخوان آغازین در وام واژه ها در زبان ترکی آذربایجانی را برای انطباق با الگوی هجایی این زبان بررسی می کند. الگوی هجایی زبان ترکی آذربایجانی CV(C)(C) است. به این معنی که وجود آغازه در این زبان ضروری است؛ ولی حضور خوشه همخوان در آغازه هجا، غیرمجاز است و محدودیت *COMPONS از اولویت بسیار بالایی برخوردار است. پس اگر واژه ای با آغازه پیچیده وارد این زبان گردد، خوشه همخوان آغازین باید شکسته شود و با الگوی هجایی این زبان منطبق شود. این عمل با اعمال فرایند درج واکه صورت می گیرد که به دو حالت است: درج واکه آغازی و درج واکه میانی. درخصوص تعیین محل درج واکه اینکه درج میانی باید باشد یا آغازین، نظرات متعددی مطرح شده است. پس از بررسی نظریه های مختلف دراین زمینه، این گونه نتیجه گیری شد که در زبان ترکی آذربایجانی شکستن خوشه همخوان آغازین صرفاً براساس نظریه فلیچ هکر (2001، 2005) قابلِ تبیین است که بیان می کند محل درج براساس بیشترین شباهت ادراکی بین درون داد و برون داد پس از درج واکه تعیین می گردد. در پایان، فرایند درج و محل درج در چارچوب نظریه بهینگی تبیین و بررسی شد که این نظریه به درستی از عهده تبیین مسائل برآمد.

در این مقاله [1] ، فرایند درج همخوان میانجی در زبان ترکی آذربایجانی (گویش تبریزی) برپایه نظریه بهینگی (رویکرد موازی) بررسی می شود. برای انجام این پژوهش، 90 واژه اصیل ترکی و 50 واژه قرضی به صورت میدانی گردآوری شده است. هدف از انجام پژوهش حاضر این است که مشخص شود در چه شرایط واجی، درج همخوان میانجی صورت می گیرد و محدودیت های نشان داری فعّال در تبیین فرایند مذکور کدام اند. بررسی داده ها نشان می دهد که در این زبان، هنگام افزودن پسوند متشکل از یک (واکه) واج با واکه دارای مشخصه ]+افراشته[ به ستاک یا پسوند قبلی، همخوان /n/ و حین افزودن یک (واکه) واج یا چند (یک همخوان + یک واکه) واج با واکه دارای مشخصه ]-افراشته[ به ستاک یا پسوند قبلی همخوان /j/ درج می شود. بررسی و تحلیل داده ها حاکی از آن است که در شرایط واجی مذکور هنگام وقوع التقای واکه ای، محدودیت نشان داری ONSET بر محدودیت پایایی DEP تسلط می یابد و محدودیت های معرّفی شده با رتبه بندی ثابت به سادگی از عهده تبیین فرایند درج همخوان میانجی برمی آیند. [1]. این مقاله حاصل پژوهش نویسندگان در دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل است.

این مقاله به توصیف و تحلیل فرایند تضعیف همخوان /b/ در گویش تالشی دیگه سرایی در چارچوب نظریه بهینگی می پردازد .این فرایند در جایگاه های پایانه هجا، در خوشه های همخوانی و میان واکه ای اتفاق می افتد. گاهی در آغازه هجا نیز به مواردی بر می خوریم که به دلایل تاریخی آن ها پرداخته ایم. در این تحقیق با استفاده از نظریه بهینگی نشان داده می شود که محدودیت رعایت توالی رسایی که فرایندی فعال در اکثر زبان ها می باشد، نمی تواند عامل تحریک فرایند تضعیف درگویش تالشی دیگه سرایی باشد و محرک این عامل باید محدودیت عدم حضور همخوان دارای مشخصه [-cont, – delrel+voice+labial] * بعد از مرکز هجا باشد. همچنین استدلال می شود که اولویت دادن به این  محدودیت در این گویش باعث می شود با وجود ارضانشدن محدودیت توالی رسایی، فرایند تضعیف نسبت به فرایندهای حذف و درج فرایند بهینه تری قلمداد شود. اما در محیط خاصی بعد از واج /r/  فرایند تضعیف روی همخوان /b/ صورت نمی گیرد و محرک این عامل باید محدودیت [+liquids-lateral+ long v+ cons(v)] * دانست. 

این مقاله به بررسی راهکارهای واجی زبان ترکی آذربایجانی برای برطرف کردن التقای واکه ها می پردازد. از آنجا که زبان ترکی، جزء زبان های پیوندی محسوب می شود، در این زبان ها، افزودن وندها به دنبال هم امری طبیعی است؛ بنابراین در حین افزودن وندهای مختلف به ستاک و همچنین افزودن پسوند ها به دنبال هم و ایجاد واژه های مرکب، ممکن است التقای واکه ها صورت بگیرد. برای تحلیل این فرایند، داده های متناسب از زبان ترکی آذربایجانی (گویش مشگین شهری) گردآوری شده است و در چارچوب رویکرد واج شناسی بهینگی مورد تحلیل قرار گرفته است. بررسی داده ها نشان می دهد که در این زبان برای برطرف کردن  التقای واکه ها، روش های متفاوتی بر اساس شرایط واژی، واجی و معنایی بکار بسته می شود. در فرایند واژه سازی از نوع ترکیب، حذفV1، در حین افزودن پسوند متشکل از یک واج (یک واکه) به ستاک یا پسوند قبلی، فرایند درج همخوان میانجی، در حین افزودن پسوند متشکل از چند واج با واکه دارای مشخصه ]+افراشته[ حذف V2(واکه پسوند) و در نهایت با افزودن پسوند متشکل از چند واج با واکه دارای مشخصه]-افراشته[ درج همخوان میانجی صورت می گیرد. یافته های این تحقیق نشان می دهد که در این زبان جایگاه آغازه ستاک نسبت به پایانه برجسته محسوب می شود. بنابراین حذف از جایگاه آغازه ستاک مجاز نیست و همچنین اگر پسوند متشکل از یک واج (یک واکه) باشد، برای حفظ ویژگی های معنایی و دستوری حذف واکه پسوند صورت نمی گیرد.

پژوهش حاضر به توصیف و تحلیل بازنمایی واج /r/ در گویش ترکی عجب شیری در محیط های واجی مختلف در چارچوب نظریه بهینگی می پردازد. نظریه بهینگی، در قالب تعامل محدودیت های نشانداری و پایایی، به توجیه فرایندهای واجی می پردازد. داده های این پژوهش، از گویشوران بومی مسن و بی سواد عجب شیر جمع آوری شده است. لازم به ذکر است در این گویش، واج /r/ در هیچ محیط واجی تظاهر آوایی ندارد و همواره یا به واج /j/ تبدیل می شود و یا حذف می شود. هدف از  پژوهش حاضر این است که مشخّص شود واج /r/، در چه شرایطی به واج /j/ تبدیل و در چه شرایط واجی حذف می شود و محدودیت های نشانداری فعّال در توجیه این فرایندها کدام هستند و ترتیب اعمال این محدودیت ها چگونه است. تجزیه و تحلیل داده ها در چارچوب نظریه بهینگی نشان می دهد که واج /r/ در جایگاه آغازه و پایانه هجا به واج /j/ تبدیل می شود، بدین معنا که در گویش مورد بررسی، در این شرایط واجی، محدودیت نشانداری *trill فعّال است و در رتبه بالاتری نسبت به محدودیت پایایی IDENT(trill) قرار دارد، افزون بر این، اگر /r/، عضو اوّل خوشه همخوان پایانی باشد و واکه هجا مشخّصه [+پسین] را داشته باشد، همخوان /r/ حذف خواهد شد، ولی اگر در همین جایگاه، واکه مشخّصه [-پسین] داشته باشد، همخوان /r/ به /j/ تبدیل خواهد شد.  

این پژوهش به بررسی همنوایی فرایندهای درج، حذف و تغییر مشخصه واجی برای اقناع اصل توالی رسایی در زبان ترکی آذربایجانی در چارچوب نظریه بهینگی می پردازد. فرایند همنوایی که اولین بار توسط کیسبرث (1970) مطرح شد بدین معنی است که ممکن است در یک زبان یک ساخت خاصی در برون داد مجاز باشد یا نباشد و آن زبان درصدد است تا آن ساخت خاص برآورده شود و یا از آن اجتناب شود. برای رسیدن به آن هدف، شیوه های متعددی نظیر فرایند درج، حذف یا تغییر مشخصه واجی بکار بسته می شوند. این فرایندها علیرغم اینکه منجر به تغییرات متفاوتی می شوند اما هدف ساختاری یکسانی را دنبال می کنند بعبارتدیگر این فرایندها با هم همسو و همنوا می شوند. این پژوهش ابتدا به معرفی این فرایند پرداخته و سپس توضیح می دهد که قواعد اشتقاقی ابزاری برای نمایش وحدت عملکرد این فرایندهای واجی ندارد و در نهایت نشان می دهد که در زبان ترکی آذربایجانی در خوشه های همخوانی پایانه هجا، فرایندهای درج، حذف و تغییر مشخصه واجی همنوا می شوند تا محدودیت اصل توالی رسایی برآورده شود.

پژوهش حاضر به بررسی بازنمود مفاهیم معنایی مسیر و شیوه در فعل های حرکتی زبان ترکی آذری بر اساس نظریه تالمی (2000 الف و ب)می پردازد. در این چارچوب نظری، زبان ها به دو گروه فعل بنیاد و قمربنیاد تقسیم می گردند. در گروه اول رویداد حرکت از طریق فعل و در گروه دوم از طریق قمر بازنمایی می شود. این پژوهش دو هدف را دنبال می کند؛ اول این که زبان ترکی آذری در کدام یک از این گروه ها قرار دارد. دوم، فرضیه فِرِز (2008) و مسگر خویی (1392) مبنی بر فعل بنیاد بودن آن را به چالش می کشد. به همین منظور پیکره ای متشکل از 160 فعل حرکتی (اعم از ساده و مرکب) از فرهنگ لغت و صدای ضبط شده 20 گویشور (50-70 ساله) تهیه شده است. بررسی شواهد زبان ترکی نشان می دهد که در بسیاری از فعل های حرکتی ترکی آذری، عناصر حرکتی از طریق خود فعل محقق می گردند. در دیگر افعال (به ویژه فعل های مرکب) نمود مسیر و شیوه از طریق وابسته فعلی در حاشیه آن صورت می گیرد. بنابراین در زبان ترکی آذری، ویژگی های هر دو گروه مشاهده می شود. از این رو زبان ترکی بر روی پیوستاری میان زبان های فعل بنیاد و قمر بنیاد قرار دارد. چنین ویژگی ای نشان می دهد که رده افعال حرکتی در زبان ترکی که در گذشته فعل بنیاد تلقی می شدند، در حال حاضر تحت تاثیر زبان فارسی تغییر داشته اند که این امر خود را بیش تر در فعل های مرکب نشان می دهد. 

این مقاله به بررسی فرایند درج واکه در خوشه های همخوانی پایانی در زبان ترکی آذربایجانی در چارچوب نظریة بهینگی می پردازد. این پژوهش درصدد پاسخگویی به این سؤالات است که چرا علیرغم مجاز بودن خوشة دوهمخوانی پایانی در زبان ترکی آذربایجانی، در برخی موارد این ساختار هجایی مجاز نبوده و فرایند درج واکه صورت می گیرد و دیگر اینکه کیفیت واکة درج شده چگونه تعیین می شود. برای انجام این تحقیق داده های زبانی به صورت میدانی از گویشوران این زبان جمع آوری شد. بررسی داده ها نشان می دهد که در این زبان در خوشة همخوانی پایانة هجا همواره اصل توالی رسایی رعایت می شود؛ بدین ترتیب که با دور شدن از قلة هجایی رسایی کاهش و با نزدیک شدن به قله رسایی افزایش می یابد. به همین دلیل در مواردی که اصل توالی رسایی نقض شده باشد، فرایند درج واکه صورت می گیرد. با تحلیل داده ها در چارچوب نظریه بهینگی می توان نوشت در این زبان برای اقناع محدودیت نشانداری اصل توالی رسایی در پایانة هجا، درج واکه مجاز شمرده می شود؛ به عبارت دیگر، محدودیت نشانداری اصل توالی رسایی بر محدودیت پایاییDEP تسلط می یابد. در زبان ترکی آذربایجانی واکة درج شده همواره دارای مشخصة ثابت ]+افراشته[ بوده و با تبعیت از محدودیت های حاکم بر فرایند هماهنگی واکه ای از نظر ارزش مشخصة ]پسین [و] گردی[ با واکة قبل از خود هماهنگ می شود.

توالیِ هماهنگ مدلی از نظریه بهینگی است، که اولین بار توسط پرینس و اسمولنسکی در سال 1993 مطرح شد اما با توجه به اینکه در آن زمان رویکرد بهینگیِ استاندارد بسیار مورد توجه قرار گرفته بود، کنار گذاشته شد. این نظریه مجدداً توسط مکارتی در سال های 2002- 2000 مطرح شد(مکارتی،2010: 8). تفاوت اصلی این رویکرد با رویکرد بهینگیِ استاندارد در نحوه فعالیت بخش مولّد است. در چارچوب رویکرد توالیِ هماهنگ، بخش مولد، در هر مرحله از فعالیت، یک و فقط یک تغییر در درون داد ایجاد می کند و بالطبع گزینه های حاصل در هر مرحله از فعالیت مولد، تغییرات اندکی را نسبت به شکل درون داد نشان می دهند و با هم شباهت زیادی دارند.در این مقاله سعی بر آن داری تحلیلِداده حل اشتقاقِبرون داد از درون داد، وهمچنین رتبه بندیِ محدودیت ها، دارد.