زهرا کلباسی

زهرا کلباسی

مدرک تحصیلی: دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان

مطالب
ترتیب بر اساس: جدیدترینپربازدید‌ترین

فیلتر های جستجو: فیلتری انتخاب نشده است.
نمایش ۱ تا ۲۰ مورد از کل ۲۳ مورد.
۱.

نقد و بررسی آرای مفسران در تفسیر آیه 44 سوره ص و تازیانه زدن ایوب به همسرش(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: آموزه های قرآنی پاییز و زمستان ۱۳۹۴ شماره ۲۲

کلید واژه ها: همسر ایوب قسم ایوب ضغث ولا تحنث فاضرب به

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۵۸۵ تعداد دانلود : ۱۰۸۶
آیه 44 سوره ص به بیان قسم ایوب پیامبر و تأکید خداوند بر اجرای آن می پردازد. مفسران سوگند حضرت ایوب را تنبیه همسرش با صد ضربه شلاق دانسته اند که علاقه وی به همسر منجر به ندامت او و تصمیم بر شکستن سوگند گشت. اما پروردگار وی را به وفای عهد مکلّف نمود و در تجلیل از صبر او و همسرش حکم را به یک ضربه با خوشه صدتایی گندم کاهش داد. لیکن آیه ضمیر مؤنثی در بر ندارد و چیستی شیء مضروب نیز معلوم نیست. لذا نمی توان آیه را بر کتک زدن همسر حضرت ایوب حمل نمود. برخی مفسران در بازگشایی ابهام آیه به دو روایت منتسب به امام صادق استناد جستند، در حالی که این روایات به سبب ضعف سندی، متنی و تعارض با مبانی شیعی در عصمت انبیا قابل اعتماد نیستند. سایر آرا نیز تفسیر به رأی است و فاقد پشتوانه عقلی و نقلی است. در نهایت، عبارت «ولا تحنث» دشواری اجرای قسم را آشکار ساخته و با استناد به سیاق امتنان در آیات41 تا 44 می توان تخفیف حکم را چهارمین رحمت پروردگار بر پیامبرش دانست که بدین سان عسر را از وی دفع نمود و مانع شکستن سوگند گشت. لذا هدف داستان، ذکر الطاف خداوند به صابران است که با اشاره ای اجمالی فهمانده شده است.
۲.

آخرین نزول؛ مائده یا توبه؟ رهیافتی جدید به مسأله آخرین سوره نازل شده قرآن کریم(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: پژوهش های قرآنی سال بیستم پاییز ۱۳۹۴ شماره ۳ (پیاپی ۷۶)

کلید واژه ها: اهل کتاب توبه مشرکان مائده آخرین سوره

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تفسیر و علوم قرآن علوم قرآنی کلیات تاریخ قرآن نزول
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تفسیر و علوم قرآن علوم قرآنی انواع و اقسام آیات وسور مکی و مدنی
تعداد بازدید : ۲۵۴۰ تعداد دانلود : ۸۲۶
تعیین هر یک از سوره های نصر، مائده و توبه به عنوان آخرین سوره نازل شده، همواره یکی از مسائل اختلافی میان قرآن پژوهان بوده است؛ به ویژه آنکه بخش های مهمی از آیات این دو سوره که قراین قوی تری برای «آخَرُ ما نُزِل» واقع شدن دارند، در تعارض با یکدیگر قرار گرفته و مفسران را به خصوص با عنایت به نقل ها و فهرست نزول های متفاوت، دچار چالش و سردرگمی کرده است. در این نوشتار با توجه به قراین برون متنی همچون روایات ترتیب نزول، روایات خاص «آخَرُ ما نُزِل»، فهرست نگاری های مسلمانان و مستشرقان، و قراین درون متنی همچون بافت آیات هر سوره و آیات دارای شأن نزول با زمان مشخص، دیدگاه آخرین بودن سوره مائده تقویت گشته و به برخی از نتایج آن از جمله تعامل مسالمت آمیز با اهل کتاب و مشرکان غیرحربی اشاره شده است.
۳.

بازخوانی شخصیت عبدالله ابن سلام و جایگاه وی در زمان حیات پیامبر و دوره خلفا بر اساس روایت ها و گزارش های تاریخی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهش های تاریخی دوره جدید سال هشتم تابستان ۱۳۹۵ شماره ۲ (پیاپی ۳۰)

کلید واژه ها: حضرت علی (ع) خلفا ابن سلام مرجع دینی دانشمند یهودی

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره تاریخ و سیره شناسی تاریخ سیاسی مسلمین
  2. حوزه‌های تخصصی تاریخ گروه های ویژه شخصیت ها
تعداد بازدید : ۲۰۲۲ تعداد دانلود : ۷۰۳
بازخوانی گزارش های تاریخی حاکی از آن است که ابن سلام در سال نخست هجری مسلمان شد؛ اما در غزوات و رویدادهای شاخص عصر پیامبر(ص)، نقش درخور توجهی ایفا نکرد. در حالی که پس از رحلت پیامبر(ص)، با نزدیکی به دستگاه حکومت، به عنصری مؤثر تبدیل شد. چنان که در دوران ممنوعیت گسترش حدیث، جواز نقل روایت یافت و آشکارا از عملکرد خلفا، به ویژه در شورش علیه عثمان، دفاع می کرد. در مقابل، خلفا و بنی امیه نیز با انگیزه جایگزینی مراجع دینی ساختگی به جای اهل بیت پیامبر(ص)، به ویژه حضرت علی(ع)، با ادعای نزول فقرات متعدد وحی در وصف ایمان ابن سلام و جعل روایات مدح بی نظیر در شأن او، برای ارتقای جایگاه دینی سیاسی او در جامعه تلاش کردند. هدف بنی امیه آن بود که از حمایت دینی وی، در راستای جلب افکار عمومی استفاده کنند و پایه های مشروعیت خویش را تحکیم بخشند. این سیاست باعث شد که تاکنون نیز، این امر بر بسیاری از محدثان و مفسران اهل سنت و تشیع مشتبه باشد و آنان ضمن نقل روایات وی، آیات بسیاری را در شأن او بپندارند.
۴.

مصداق شناسی عبارت «آمّینَ البَیتَ الحَرامَ» در سوره مائده(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: پژوهش های قرآنی سال بیستم زمستان ۱۳۹۴ شماره ۴ (پیاپی ۷۷)

کلید واژه ها: نسخ توبه مسلمانان مکه مشرکان مائده بیت الله الحرام

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تفسیر و علوم قرآن تفسیر قرآن معارف قرآن احکام فقهی وحقوقی در قرآن
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی فقه و اصول فقه فقه عبادات اجتماعی حج
تعداد بازدید : ۱۸۳۶ تعداد دانلود : ۷۱۳
آیه دوم سوره مائده که در ارتباط با احکام حج نازل شده، به مسلمانان فرمان داده تا حرمت زائران بیت الله الحرام را حفظ نموده و نه تنها از هرگونه تعدّی به آنان بپرهیزند، بلکه بر نیکی و احسان به آنان با یکدیگر هم پیمان شوند. اما مفسران در تعیین مصداق «آمّینَ البَیتَ الحَرامَ» اختلاف نموده اند. برخی مراد از این زائران را مسلمانان، برخی مسلمانان و مشرکان، و برخی تنها مشرکان دانسته اند که با هدف زیارت یا تجارت به مکه سفر می کنند. در این میان، گروه اخیر که مشرکان را مراد آیه مذکور دانسته اند، پس از تأمل در دیگر عبارات آیه شریفه و شأن نزول ها، به اقامه قراین درونی و بیرونی مبنی بر اثبات دیدگاه خویش پرداخته اند، اما در خصوص نسخ و یا تخصیص این حکم با برخی آیات سوره توبه و یا ابقای حکم جواز ورود مشرکان به مسجدالحرام اختلاف نظر نموده اند. این نوشتار نیز در ابتدا پس از نقد و بررسی هر دو دیدگاه، مشرکان را به عنوان مصداق «آمّینَ البَیتَ» برگزیده و در ادامه با نقد دلایل نسخ یا تخصیص این آیه، بر ابقای حکم جواز ورود مشرکان غیرحربی به مسجدالحرام تأکید نموده است.
۵.

نقد دیدگاه مفسران در باره مرجع ضمیر «انساه» در آیه 42 یوسف(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: مطالعات تفسیری سال ششم بهار ۱۳۹۴ شماره ۲۱

کلید واژه ها: آیه 42 یوسف عصمت حضرت یوسف توبه پیامبران خطای پیامبران

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۷۹۵ تعداد دانلود : ۷۱۵
اختلاف در مرجع ضمیر «فأنساه» در آیه 42 یوسف این آیه را به یکی از آیات چالش برانگیز در حوزه تفسیر و کلام مبدل کرده است. در تفاسیر روایی با استناد به انبوهی از احادیث، حضرت یوسف× مرجع ضمیر دانسته شده و درخواست وی خطایی به شمار آمده که موجب زدوده شدن یاد پروردگار از دل وی گردیده است. در مقابل گروهی از مفسران با استناد به سایر آیات، مرجع ضمیر را به زندانیِ در شرف آزادی بازگردانده اند. بدین سان شیطان با تأثیر بر هم بند یوسف موجب فراموشی یاد یوسف نزد پادشاه گردیده است. این پژوهش ابتدا به نقد و بررسی سندی و محتوایی روایات پرداخته و پس از ذکر آراء گوناگون مفسران، با استناد به سیاق آیات همجوار آیه مذکور و اسلوب قرآنی که در هنگام نقل خطای انبیاء به ذکر توبه آنان نیز پرداخته، مرجع ضمیر آیه را زندانی دانسته که بنابراین یوسف نبی× از ارتکاب خطای فراموشی یاد پروردگار مبرّا بوده است.
۶.

ریشه یابی، تحلیل و نقد فتوای جواز بهتان به اهل بدعت(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: حقوق اسلامی سال سیزدهم تابستان ۱۳۹۵ شماره ۴۹

کلید واژه ها: مصلحت ف‍ق‍ی‍ه‍ان بهتان اهل بدعت باهتوهم

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۳۷۵ تعداد دانلود : ۵۱۴
حرمت بهتان همواره مورد اجماع مسلمانان بوده است، ولی وجود روایت نبوی در مواجهه با اهل بدعت و عبارت «باهتوهم» در آن، بحث هایی را در مورد اطلاق یا تخصیص حرمت بهتان درباره این گروه برانگیخته است. شهید ثانی نخستین فقیهی است که حتی در مواجهه با اهل بدعت، بر عمومیت بهتان اصرار ورزیده است؛ پس از وی، شارحان کافی «باهتوهم» را به مبهوت ساختن بدعت گذاران با مجادلات علمی معنا کرده اند و فقیهان دیگر نیز یا فتوای مغایری نداشته اند، یا بر همسویی با دیدگاه شهید ثانی تأکید ورزیده اند، اما در دوران معاصر، شیخ انصاری با تکیه بر روایت مذکور و مصلحت امت اسلامی در رفع فتنه اهل بدعت، احتمال جواز بهتان به آنان را مطرح ساخت که پس از وی مورد استقبال برخی فقیهان معاصر قرارگرفت، در حالی که قراین متعدد درون متنی همچون معناشناسی باهتوهم، وجود نُسَخ گوناگون و به تبع شبهه مفهومیه و... و قراین برون متنی همچون حرمت مطلق بهتان در آیات و روایات، وجوب مقابله علمی با بدعت گذاران و اتفاق نظر اندیشمندان حوزه های دیگر علوم اسلامی بر معنای مبهوت ساختن اهل بدعت، بر عدم جواز بهتان به اهل بدعت گواهی می دهد. از سوی دیگر ترویج بهتان به اهل بدعت سبب از میان رفتن اعتماد مردم به صحت گفتار مؤمنان، گسترش تهمت پراکنی و بی اخلاقی در جامعه و تهییج بدعت گذاران به ضربه زدن هرچه بیشتر به باور و شخصیت مؤمنان می گردد که جملگی نه تنها به مصلحت امت اسلام نبوده، بلکه نافی مصالح آنان است.
۷.

مخاطب شناسی و تاریخ گذاری آیه 91 سوره انعام(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: پژوهش های قرآنی سال بیست و یکم تابستان ۱۳۹۵ شماره ۲ (پیاپی ۷۹)

کلید واژه ها: مکی مخاطب شناسی یهودیان مشرکان تاریخ گذاری سوره انعام

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی منطق، فلسفه و کلام اسلامی کلام دین پژوهی فلسفه دین
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تفسیر و علوم قرآن تفسیر قرآن معارف قرآن موارد دیگر
تعداد بازدید : ۱۲۳۴ تعداد دانلود : ۸۳۷
مخاطب شناسی و تاریخ گذاری آیه 91 انعام یکی از اختلافات تفسیری مسلمانان از قرون ابتدایی تاکنون بوده که همواره مناقشاتی را ذیل این آیه برانگیخته است. برخی برخلاف قراین صریح این آیه عتاب آمیز، مخاطب آن را مشرکان پنداشته و در اثبات دعاوی خود، به عدم تعامل پیامبر با اهل کتاب در مکه استناد ورزیده اند. در حالی که برخی دیگر با عنایت به قراین متنی آیه، مخاطب آن را یهودیان دانسته اند، لیکن با تکیه بر پیش فرض مذکور، نزول این آیه را در مدینه تصور کرده اند. گروه سوم نیز مخاطب آن را یهودیان و نزول آیه را همزمان با دیگر فقرات سوره، در مکه دانسته اند؛ اما در جمع میان این پیش فرض تاریخی و چگونگی عتاب یهودیان در مکه به تکلّف افتاده اند. این نوشتار پس از بررسی دیدگاه ها، مخاطب بودن یهودیان ذیل این آیه را پذیرفته و سپس در پرتو سایر آیات مکی، به ادعای عدم ارتباط پیامبر با اهل کتاب در این برهه پرداخته و ضمن ردّ آن، مکی بودن این آیه و امکان عتاب یهودیان در این دوران را اثبات نموده است.
۸.

پژوهشی درباره منع ورود مشرکان به مکه در پرتو آخرمانَزَل بودن سوره مائده(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: مطالعات قرآن و حدیث سال دهم پاییز و زمستان ۱۳۹۵ شماره ۱ (پیاپی ۱۹)

کلید واژه ها: مساجد مشرکان مسجد الحرام سوره توبه سوره مائده

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۱۳۳ تعداد دانلود : ۳۷۶
آیه 28 سوره توبه مهمترین مستمسک حکم منع ورود مشرکان به مساجد و اماکن مقدس از سوی مفسران و فقیهان بوده است. برخی فقیهان دلایل دیگری در اقامه این حکم نیز ارائه کردند که از سوی گروه دیگری از ایشان مورد نقد و رد واقع شده است. آیه 28توبه نیز، علاوه بر آنکه دلالتی بر نجاست ذاتی غیرمسلمانان ندارد، با آیه 2مائده که آخرین سوره نازله قرآن است و جواز سفر مشرکان به مکه و لزوم حفظ امنیت آنان را صادر نموده، در تعارض است. واکاوی در سیاق آیات هر دو سوره نشانگر آن است که در سوره توبه تنها مشرکان حربی از ورود به مسجدالحرام منع شده و در سوره مائده جواز ورود مشرکان غیرحربی صادر شده است. از دیگرسو جریان شناسیِ شکل گیری حکمِ مشهور منعِ ورود مشرکان به مساجد در فقه فریقین، نشانگر آن است که این فتوی نخستین بار توسط خلیفه دوم صادر شده که با پیروی عمربن عبدالعزیز و برخی از خلفای عباسی از فرمان او، به شروط عمریه مشهور گردیده و به تدریج در میان فقهای شیعه و سنی شهرت یافته است.
۹.

خوانشی نو از تفسیر دو مفهوم نفاق و هجرت در سوره عنکبوت با تکیه بر نزول پیوسته این سوره در مکه(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: مطالعات تفسیری سال نهم پاییز ۱۳۹۷ شماره ۳۵ 169-190

کلید واژه ها: سوره عنکبوت نزول پیوسته نزول گسسته

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۰۶۳ تعداد دانلود : ۳۶۴
سوره عنکبوت به گواه سیاق غالب آیات آن، مکی است اما وجود چند شأن نزول ذیل آیات ابتدایی آن و برخی قرائن درون متنی مانند اشاره به مسئله نفاق، موجب شده تا برخی مفسران قائل به نزول آیات 10 1 این سوره در مدینه و نزول آیه هشتم آن در سال نخست بعثت در مکه شوند. این باور منجر به پذیرش نزول گسسته این سوره از ابتدای بعثت تا حداقل 13 سال بعد از آن که پیامبر هجرت نموده، شده است، درحالی که شأن نزول آیه 8 در حقیقت مصداق بوده و ذیل سه آیه دیگر نیز ذکر شده است، همچنان که تعارض اسباب نزول ذیل10 آیه نخست و ارائه قرائنی مبنی بر اثبات نفاق در مکه، تصور مدنی بودن آیات مذکور را مخدوش ساخته است. از دیگر سو با در نظر گرفتن هدف سوره که تهییج مسلمانان در برابر سختیِ دینداری است و توجه به زمان نزولِ این سوره که در آستانه هجرت مسلمانان به مدینه بوده، سیاق پیوسته آیات نخست به دیگر آیات سوره آشکار می شود، بنابراین تمام سوره در اواخر دوران مکه نازل شده و مصداق مهم آزمایشِ ایمان مسلمانان در این سوره، هجرت آنان به مدینه بوده است. به تبع آن مراد از منافقان در آیات نخست هم برخی مسلمانان مکه هستند که سستی ورزیده یا پنهانی مرتد شده و از هجرت سرباز زده اند.
۱۰.

شناخت آخرین سوره نازل شده و تأثیر آن بر چگونگی تعامل با غیر مسلمانان(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: پژوهش های قرآنی سال بیست و یکم پاییز ۱۳۹۵ شماره ۳ (پیاپی ۸۰)

کلید واژه ها: نسخ اهل کتاب توبه مسلمانان مشرکان مائده

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تفسیر و علوم قرآن علوم قرآنی کلیات تاریخ قرآن
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تفسیر و علوم قرآن علوم قرآنی کلیات تاریخ قرآن نزول
تعداد بازدید : ۱۰۵۰ تعداد دانلود : ۶۳۵
برخی از آیات دو سوره توبه و مائده در خصوص تعامل با اهل کتاب و مشرکان دارای تعارض ظاهری است. گروهی از مفسران در رفع این تعارض، قائل به تأخر سوره توبه و به تبع آن، نسخ آیات متعارض سوره مائده گردیده اند. گروهی نیز با اعتقاد به تأخر سوره مائده، آیات آن را محکم دانسته اند، اما در رفع تعارض آن با سوره توبه، اغلب یا به تأویلات عجیب در مفهوم یابی آیات سوره مائده متوسل شده اند، یا به تقابل آیات این دو سوره توجه نکرده اند. گروهی نیز تنها در حوزه تعامل با مشرکان یا اهل کتاب، آیات سوره مائده را محکم و باقی دانسته اند. این نوشتار با اثبات آخرمانَزَل بودن سوره مائده، نسخ آیات آن را منتفی دانسته و نتایج حاصل از آن را در چگونگی تعامل با اهل کتاب و مشرکان تشریح کرده است. سپس در رفع تعارض، قائل به نسخ آیات سوره توبه نیز نشده، بلکه با اثبات رویکرد دوگانه این دو سوره، آیات سوره مائده را آیات غالب و متناسب با شرایط صلح و آیات سوره توبه را مختص شرایط جنگ و درگیری توصیف نموده است.
۱۱.

تحلیل و بررسی روایات تفسیری درباره عبدالله بن سلام(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: آموزه های قرآنی پاییز و زمستان ۱۳۹۵ شماره ۲۴

کلید واژه ها: مفسران روایات تفسیری شأن نزول ابن سلام

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تفسیر و علوم قرآن تفسیر قرآن کلیات مفسران و تأویل گران
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی حدیث و علوم حدیث حدیث معارف حدیثی موارد دیگر قرآن و تفسیر در روایات
تعداد بازدید : ۹۴۱ تعداد دانلود : ۴۹۷
بر پایه روایات صحابه و تابعان و آرای مفسران، ابن سلام از احبار یهود که اوایل هجرت مسلمان شد، در 17 فقره از آیات، مورد تجلیل واقع شده که در برخی شأن نزول و در برخی مصداق آن پنداشته شده است. لیکن این اقوال از جهات گوناگون همچون تعدّد آیات شأن نزول برای یک واقعه، مکی بودن بسیاری از آیات تجلیل و مدنی بودن ایمان ابن سلام با عنایت به مردود بودن این قسم از آیات مستثنا، نقل برخی روایات از سوی خود ابن سلام و تجلیل از او در کنار کعب الاحبار، محدود بودن روایات تفسیری اصحاب و فقدان روایات تجلیل از ابن سلام به نقل از معصومان، موجب سست شدن این اقوال گردیده است. از دیگرسو با استناد به گزارش های تاریخی که از تلاش حاکمیت برای فضیلت تراشی برای برخی عناصر همگام با خلفا همچون ابن سلام به منظور کاهش مقبولیت حضرت علی خبر می دهد، وضع این روایات پس از دوران پیامبر آشکار می گردد.
۱۲.

بررسی تفسیری سیر تعامل پیامبراکرم| با اهل کتاب در مکه(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: مطالعات تفسیری سال هشتم بهار ۱۳۹۶ شماره ۲۹

کلید واژه ها: اهل کتاب تفسیر تاریخی آیات تاریخی روابط با اهل کتاب

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۹۰۲ تعداد دانلود : ۶۰۱
روایتگری آیات وحی از دوران رسالت پیامبر در مکه و قراین متقن تاریخی، جملگی بر حضور اهل کتاب در مکه و تعامل پیوسته آنان با پیامبر و مسلمانان گواهی می دهد. تعاملی که با تجلیل از اهل کتاب آغازگشته، به سؤال های آنان پاسخ درخور داده و حتی مرجعیت علمی ایشان در بازگویی سرگذشت مردمان پیشین را پذیرفته است، اما در همان نیمه نخست دوران نزول وحی در مکه، به چند دستگی اهل کتاب و اختلاف و تردید آنان در فهم تورات اشاره کرده و گروهی را با تندترین بیان نقد نموده است. نقدی که در گذر سال ها با تیره شدن روابط این دو قطب توحیدی افزایش یافته و به تناسب آن از آیات تجلیل کاسته شده، چنان که در آخرین فقرات وحی که فضای مجادله میان مسلمانان و اهل کتاب شکل گرفته، امتِ پیامبر فرمان یافته اند تا از جدال با دشمنان موحد خود اعراض نمایند، با این همه نگاه قرآن به تعاملات میان این دو قطب توحیدی در سراسر سال های رسالت پیامبر در مکه مثبت بوده و آن گونه که با تجلیل از مؤمنان دیگر ادیان آغاز گردیده با فرمان مسلمانان به جدال احسن و تکیه بر مشترکات با اهل کتاب خاتمه یافته است.
۱۳.

کاوشی در تاریخ گذاری سوره حجرات و نقش آن در نقد روایات ترتیب نزول(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: پژوهش های قرآنی سال بیست و سوم تابستان ۱۳۹۷ شماره ۲ (پیاپی ۸۷) 62 - 79
حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۷۹۹ تعداد دانلود : ۳۵۵
بیشتر مفسران تنها به مدنی بودن سوره حجرات تصریح کرده و این سوره را فاقد قراین لازم برای تاریخ گذاری دانسته اند. اما با توجه به سوره های قبل و بعد این سوره در روایات ترتیب نزول، زمان نزول سوره حجرات به طور تقریبی به اوایل سال ششم هجری باز می گردد. در حالی که تتبع در روایات سبب نزولِ ذیل سوره حجرات و گزارش مورخان از وقایع پس از فتح مکه، نشانگر نزول این سوره در نیمه اول سال نهم هجری، مصادف با ورود وفود به مدینه و اسلام آوری قبایل شبه جزیره است که در پی آن، این سوره بعد از فتح مکه و قبل از جنگ تبوک تاریخ گذاری می گردد. در نتیجه در این نوشتار با تکیه بر روش تحلیل محتوای تاریخی، این دو دیدگاه متعارض در تاریخ گذاری سوره حجرات نقد و بررسی شده است. در نهایت با تأیید تاریخ گذاری سوره حجرات در سال نهم هجری و با توجه به آنکه همه آیات زمان دار در این سوره به ترتیب وقایع تاریخی که رخ داده، نازل شده اند، می توان به نزول پیوسته این سوره از ابتدا تا انتهای آن در یک بازه زمانی چندماهه پی برد.
۱۴.

بررسی آسیب تقلید در اعتقادات دینی از منظر قرآن کریم(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: آموزه های قرآنی بهار و تابستان ۱۳۹۷ شماره ۲۷

کلید واژه ها: آسیب شناسی تقلید عقاید دینی تبعیت خردورزی نخبگان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۸۷ تعداد دانلود : ۴۰۳
روایت تاریخ از زندگی اجتماعی بشر، حاکی از آن است که در همه اجتماعات انسانی، گروهی به سبب توانمندی های اقتصادی، مذهبی و یا سیاسی، نخبه تلقی شده و رهبری دیگران را به دست گرفته اند که در این میان، نقش عالمان و اندیشمندان مذهبی در جهت گیری دینی عوام حائز اهمیت و بی بدیل است. قرآن کریم نیز با پذیرش این واقعیت خارجی، با ذکر نمونه های متعدد، آن را آسیب شناسی کرده و با دعوت های مکرر به خردورزی، سعی در کاهش فاصله فکری طبقات اجتماعی داشته است. از منظر قرآن، پیروی از نخبگان دینی در پیشگاه الهی رفع تکلیف نکرده و همه افراد در قبال مواضع دینی که اتخاذ می کنند، مسئول هستند. از این رو، همگان مکرراً به تعقل و تدبر در نصوص وحیانی دعوت شده اند تا افزون بر آگاهی همگانی از مفاهیم دینی، کتاب آسمانی معیاری برای تشخیص سره از ناسره در دعاوی نخبگان قرارگیرد. بنابراین در منطق قرآن، وابستگی فکری عوام جامعه به نخبگان، امری مذموم است و همگان موظف اند با افزایش آگاهی و تعقل در براهین دینیِ ارائه شده از سوی رهبران اجتماع، مسیر حق را پیدا نموده و با دیده ای باز از نخبگان صالح پیروی نمایند تا به سعادت ابدی دست یابند.
۱۵.

خوانشی نو از تاریخ گذاری سوره ی نصر(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: تحقیقات علوم قرآن و حدیث سال چهاردهم زمستان ۱۳۹۶ شماره ۴ (پیاپی ۳۶)

کلید واژه ها: تاریخ گذاری قرآن آخرین سوره آخر مانزل سوره نصر سوره حجرات

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۷۲ تعداد دانلود : ۴۱۸
سوره نصر در دیدگاه اندیشمندان علوم قرآنی به آخرین سوره ی قرآن مشهور است. روایات فراوان مبنی بر آخر مانزل بودن این سوره و نزول آن در آستانه ی رحلت پیامبر(ص) نیز مؤیدِ این دیدگاه مشهور است. از دیگرسو مورخان نزول سوره نصر را پس از فتح مکه گزارش کرده اند که این دیدگاه نیز با روایات فراوانی که از نزول سوره نصر در فتح مکه یا دو سال پیش از رحلت پیامبر(ص) خبر می دهند، تقویت می گردد. مؤیدات هریک از دو دیدگاه فوق نیز عدّه ای از مفسران را با خود همراه ساخته است. درنهایت با تکیه بر سیاق درونی سوره که ایمان گروهیِ مردم را پیامد فتح بزرگ در آینده ی نزدیک دانسته و انطباق آن با گزارش های تاریخی که از ورود وفود به مدینه پس از فتح مکه خبر داده، دیدگاه دوم برتری می یابد. ضمن آنکه تأمل در ارتباط تاریخی دو سوره ی نصر و حجرات نیز نشانگر نزول پشت سرهم آنهاست. بدین سان که سوره نصر در اندک زمانی پس از فتح مکه نازل شده و از آغاز وفدها خبر می دهد و سوره ی حجرات پس از ورود وفود نازل شده و به مشکلات جدید جامعه ی اسلامی در تعامل با انبوه تازه مسلمانان می پردازد. بنابراین روایاتی که صرفاً این سوره را آگاهی بخش رحلت پیامبر(ص) و پایان مأموریت او دانسته اند با نزول این سوره پس از فتح مکه همراه هستند؛ لیکن روایاتی که نزول این سوره را کمتر از یکسال به وفات پیامبر(ص) اعلام کرده یا آن را آخرمانزل خوانده اند، به سبب تعارض با سیاق درونی سوره و دیگر روایات مخالف، فاقد اعتبار شناخته می شوند.
۱۶.

خوانشی نو از آیات اذن قتال «أذن للذین یقاتلون...» با تکیه بر نزول مکی سوره حج(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن سال ششم بهار و تابستان ۱۳۹۷ شماره ۲ (پیاپی ۱۲) 33 - 52

کلید واژه ها: سوره حج اذن قتال هجرت مکی تاریخ گذاری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۶۷ تعداد دانلود : ۳۷۱
براساس روایات ترتیب نزول تاریخ گذاری سوره حج به سال پنجم هجری خواهد رسید. لیکن بسیاری از مفسران برخلاف روایات مذکور، به سبب وجود آیات اذن قتال در این سوره، قائل به نزول آن در سال اول هجری شده اند. در عین حال سیاق مکی سوره حج موجب شده تا اغلب مفسران این سوره را آمیزه ای از آیات مکی و مدنی، بدون تعیین زمان دقیق نزول بدانند. مستندات مفسران در نزول مدنی سوره حج بر اقوال متقدمان، برخی روایات شأن نزول، روایات ترتیب نزول و مدنی بودن دستورِ به جهاد و به تبع آن آیات اذن قتال در این سوره، استوار است. درحالی که اقوال متقدمان متشتت بوده و روایات شأن نزول و ترتیب نزول با سیاق سوره ناهماهنگ است. درمقابل سیاق مکی سوره حج، روایات شأن نزول ذیل آیات اذن قتال و گزارش های تاریخی از وقایع نزدیک به هجرت پیامبر، نشانگر نزول این سوره در سال آخر حضور پیامبر در مکه است. این ایام مقارن با هجرت تدریجی مسلمانان به مدینه بوده است؛ لذا آیات اذن قتال در شهر مکه، خطاب به مهاجرانی که در مسیر هجرت در معرض تهاجم قرار داشتند، نازل شده تا برای حفظ حیات خود اجازه دفاع و مقابله با مشرکان را داشته باشند.
۱۷.

قاعده تفسیری «عمومیت خطاب های مفرد قرآن»(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: پژوهش های قرآنی سال بیست و سوم بهار ۱۳۹۷ شماره ۱ (پیاپی ۸۶) 128 - 149

کلید واژه ها: پیامبر عتاب عمومیت خطاب مفرد مخاطب امت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵۴۳ تعداد دانلود : ۴۳۹
قاعده تفسیری به قواعد کلی مفسران در تبیین آیات اطلاق می گردد که حمل خطاب های مفرد قرآن بر عموم مردم به جای شخص رسول اکرم (ص) یکی از این قواعد به شمار می آید. این قاعده که یکی از پرکاربردترین قواعد تفسیری همه مفسران در طول تاریخ است، بیشتر ذیل آیاتی که به نظر مفسر با شؤون پیامبر در تعارض بوده، به کار رفته است؛ به گونه ای که هرچند این قاعده منحصر در آیات عتاب نیست، اما استفاده حداکثری از آن ذیل آیات عتاب، این قاعده را تبدیل به گریزگاهی برای حل مسائل کلامی مفسران کرده؛ به طوری که در طول زمان هرچه از متقدمان فاصله گرفته و به دوران معاصر نزدیک شده ایم، تکیه بر این قاعده در تفسیر آیات عتاب بیشتر گردیده است. با این وجود مفسران با وجود استناد فراوان به این قاعده تفسیری، نه تنها مبانی خود در ضوابط به کارگیری آن را روشن نکرده اند، بلکه به شکلی نامنظم، متعارض و گاه برخلاف سیاق قطعی آیات، از آن استفاده نموده اند. افزون بر آنکه مخاطب بودن پیامبر در بسیاری از خطاب های مفرد و ارتکازات ذهنی مسلمانان بر این مسأله، نشانگر آن است که اصل در خطاب های قرآن، مخاطب بودن پیامبر و نه عمومیت خطاب بوده و استنباط خلاف آن نیازمند قراین جدّی است.
۱۸.

بازخوانی نقش مقاتل بن سلیمان در شکل گیری آیات مستثنا(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهش های قرآن و حدیث سال ۵۴ پاییز و زمستان ۱۴۰۰ شماره ۲ 465 - 447

کلید واژه ها: آیات مستثنا اهل کتاب بصره قتاده کلبی مقاتل بن سلیمان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۶۹ تعداد دانلود : ۱۳۵
مقاتل بن سلیمان، متوفی در قرن دوم هجری، قدیمی ترین مفسری است که به صورت بسیار گسترده به بیانِ آیات مستثنا پرداخته؛ تا حدی که در قرون بعدی به عنوان یکی از راویان اصلیِ آیات مستثنا شهرت داشته است. او هیچ گاه نامی از مشایخ تفسیری اش به میان نیاورده و در شهرهای مختلف از جمله مرو و بصره زیسته است. از این رو بوم تفسیری، مشایخ و روش فراگیری او مبهم است. اما این پژوهش با تکیه بر قرائن گوناگون، نخست، اثبات کرده که بوم تفسیری او عراق و به ویژه بصره است. دوم، او به روش غیرسماعی از اساتید مختلف تفسیر آموخته و به همین جهت نامی از آن ها نبرده است. سوم، در میان اساتید عراقی و حجازی، او در تفسیر بیش از همه تحت تأثیر قتاده و سپس کلبی بوده و اندیشه مستثنا ساختن آیات را نیز از آنان وام گرفته است. کاوش در روش مقاتل نشانگر آن است که او همواره با تکیه بر قرائن خارجی، به ویژه اسباب نزول که اعتماد فراوانی به آن ها داشته و پیش فرض های نادرست تاریخی، به مستثنا بودن بسیاری از آیات حکم کرده است. چنان که با توجه به قرائن، اندیشه نفیِ هرگونه ارتباط پیامبر با اهل کتاب در دوران مکه یا هجرت پیامبر پیش از مسلمانان به مدینه یا وقوع جهاد فقط در مدینه و رفتار تسامح آمیز با مشرکان فقط در دوران قبل از هجرت، مهمترین فرضیه های مقاتل بوده که آیات بسیاری را به سبب آن ها مستثنا کرده است.
۱۹.

تحلیل و بررسی آسیب مهجوریت عقل در فهم دین از نگاه قرآن(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهش دینی دوره ۱۳ بهار و تابستان ۱۳۹۳ شماره ۲۸ 33-65

کلید واژه ها: عقل وحی دین باوران تقلید کتاب آسمانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۷۰ تعداد دانلود : ۲۴۷
تأمل در آیات وحی حاکی از آن است که علی رغم تأکید قرآن بر جایگاه عقل و منطبق بودن حکم آن با فطرت الهیِ انسان، همچنان ابتلا به بی خردی ریشه ای ترین آسیب در میان دینداران است. آسیبی که با انحرافات گوناگونِ باورهای معرفتی ارتباطی مستقیم داشته و بستر ساز آنان شده است. لذا تأمل در آیاتی که قرآن در آنها دعوت به تعقل نموده و یا بر بی خردی عتاب کرده، نمایانگر آن است که آسیب های اعتقادی همچون عدم تعامل مناسب با کتاب آسمانی، تقلید جاهلانه در اعتقادات دینی و خود برتر بینی معلول نفی عقلانیت از چهره ی دین است.
۲۰.

تحلیل تطور آیات مستثنا (بر اساس مطالعه تفاسیر روایی قرن دوم تا نهم)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: تحقیقات علوم قرآن و حدیث سال ۲۰ پاییز ۱۴۰۲ شماره ۳ (پیاپی ۵۹) 141 - 170

کلید واژه ها: آیات مستثنا تفاسیر روایی مکی و مدنی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۸۵ تعداد دانلود : ۷۹
آیات مستثنا، آیاتی است که برخلاف کلیت آیات یک سوره، در مکه یا مدینه نازل شده است. براساس تحقیق پیش رو، شمارآیات مستثنا در روایات از قرن دوم تا نهم سیر صعودی داشته؛ تا جایی که سیوطی 90روایت درباره این قسم از آیات نقل کرده است. این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی صورت پذیرفته، در پی بررسی چگونگی شکل گیری و تطور کمّی و کیفی آیات مستثنا از منظر مفسران در طی شش قرن مزبور برآمده است. برحسب نقاط اشتراک و افتراق، رویکرد مفسران به آیات مستثنا را به سه دوره می توان تقسیم کرد. در دوره نخست (قرون2-4) معمولاً مفسران آیات انگشت شماری را مستثنا نموده و در نقل این آیات از راویان خود نام نبرده و به علت مستثنا شدن آیات هم اشاره ای نکرده اند. در دوره دوم (قرون5-6) آیات بیشتری مستثنا شده و مفسران به نقل روایت در بیان مستثنا شدن آیات اهتمام فراوانی داشته اند و بعضاً از چند راوی در گزارش مستثنا شدن آیات نام برده اند. در این دوره علت مستثنا شدنِ میزان قابل توجهی از آیات در مقدمه سوره ها بیان گردیده است. در دوره سوم (قرون7-9) حجم آیات مستثنا به اوج خود رسیده، از راویانِ جدیدی در نقل آیات مستثنا یاد شده و آیات مستثنای فراوانی به راویان مشهور نسبت داده شده است. در عین حال رویکرد انتقادی به این گونه آیات نیز شکل گرفته و اندکی از این آیات توسط مفسران نقد شده است. از مکی بودن بسیاری از آیات مستثنا و نقل این آیات عموماً در مقدمه سوره ها هم می توان به عنوان نقاط اشتراک همه ادوار نام برد.  

کلیدواژه‌های مرتبط

پدیدآورندگان همکار

تبلیغات

پالایش نتایج جستجو

تعداد نتایج در یک صفحه:

درجه علمی

مجله

سال

حوزه تخصصی

زبان