پژوهش دینی

از مشترکات ادیان توحیدی، تأکید بر ارزشهای اخلاقی و تزکیه گفتار و رفتار است؛ ازاین رو، اخلاق می تواند نزدیک ترین ساحت ادیان به همدیگر برای گفت وگو باشد. این نکته مبتنی بر آن است که وجه مشترک اخلاق در ادیان یعنی عقلی بودن آنها در نظر گرفته شود. محبّت نیز خاستگاه مشترک ادیان است؛ چه دین با استناد به آیات و روایات چیزی غیر از محبّت نیست و محبّت نیز جز با اطاعت و امتثال دستورات خداوند که در قالب دین ارائه شده است، میسّر نمی گردد. در نوشتار حاضر، با پیش کشیدن مباحث عقلی از جمله حسن و قبح ذاتی و نقش این دو در مصالح و مفاسد احکام و دستورات که جنبه اخلاقی ادیان توحیدی در نظر گرفته شده و از روی محبّت امتثال می یابند به جایگاه یکسان اخلاق و محبت در این ادیان پرداخته شده است و از این طریق تلازم عقل و دین و ابتنای دین بر محبّت تبیین شده است.

تأمل در آیات وحی حاکی از آن است که علی رغم تأکید قرآن بر جایگاه عقل و منطبق بودن حکم آن با فطرت الهیِ انسان، همچنان ابتلا به بی خردی ریشه ای ترین آسیب در میان دینداران است. آسیبی که با انحرافات گوناگونِ باورهای معرفتی ارتباطی مستقیم داشته و بستر ساز آنان شده است. لذا تأمل در آیاتی که قرآن در آنها دعوت به تعقل نموده و یا بر بی خردی عتاب کرده، نمایانگر آن است که آسیب های اعتقادی همچون عدم تعامل مناسب با کتاب آسمانی، تقلید جاهلانه در اعتقادات دینی و خود برتر بینی معلول نفی عقلانیت از چهره ی دین است.

در اهمیت خداشناسی همین نکته کافی است که در منابع اسلامی، معرفت خداوند به عنوان نخستین گام دینداری، و سرآغاز عب ادت خداوند ش مرده شده است. منابع فلسفی و کلامی مسلمین، مباحثی بسیار دامنه دار و گسترده پیرامون معرفت عقلی خداوند، و چند و چون آن عرضه می کنند. در این منابع توانایی عقل برای اثبات ذات الهی و درک و فهم صفات او مفروغ عنه تلق ی شده است. در قلمرو فرهنگ اسلامی دیدگاه هایی نیز وجود دارد که برای عقل چنین شأنی قائل نیستن د. یکی از این دیدگاه ها، اقرار به اشتراک لفظی در معنی شناسی صفات خداوند است که بر اساس آن، عقل، به کلی از هرگونه معرفت به خداوند عزل و خلع می شود. از سویی خود، نمی تواند هیچ درک یا توصیفی از خداوند داشته باشد، و از سوی دیگر حتی نمی تواند اسماء و صفات خداوند را که از منبع وحی به بشر رسیده است، به هیچ طریقی درک یا تصور نماید. بر اساس این دیدگاه، عقل، نه تنها در درکِ مفاهیم اسماء و صفات، توفیق و دستاوردی ندارد؛ بلکه از اثبات وجود خداوند نیز ناتوان و بی نصیب است. این دیدگاهِ افراطی که بدون سابقه تاریخی نیست، از سوی برخی از اندیشمندان مکتب تفکیک ترویج می شود. این مقاله نخست ادله ششگانه این نظریه را تنظیم و تقریر کرده سپس به نقد آن ها می پردازد. و بر آنست که مدعای مذکور نه تنها قابل اثبات نیست؛ بلکه تقلیل و فروکاستن دین به تجربه های شخصی دینی و نفی امکان داوری و ارزیابی میان نظام های اعتقادی مختلف، از لوازم گریزناپذیر این نظریه است.

همچنان که سنّت پس از قرآن کریم، به عنوان دومین و اساسی ترین آبشخور فهم اسلام به شمار می رود، عقل نیز پس از این دو از دیگر منابع فهم آموزه های دینی به شمار می رود، به گونه ای که انبوهی از آیات قرآن و احادیث امامان معصوم(ع)؛ در مقام تمجید و ستایش از این موهبت الهی و حجّت باطنی انسان ها برآمده و کسانی را که از جاده ی خرد ورزی خارج می شوند، نکوهش کرده و منزلت آنان را از چهارپایان پست تر قلمداد نموده است. از آنجا که سنّت در سیر تاریخی خود با انواع آسیب های جدی به ویژه رهیافت جعل و خرافات گسترده مواجه گردید، تصفیه و پالایش آن از تحریفات و خرافه های راه یافته به مفهوم نقد روایات با استمداد از معیارهای معرفی شده از سوی دانشمندان بسیار ضروری است که در نوشتار حاضر این مهم با اتکاء به معیار عقل، مورد بررسی قرار گرفته است. لذا مفهوم شناسی عقل، تبیین جایگاه معرفتی عقل از نگاه قرآن و حدیث، پیشینه و گستره ی کاربرد عقل در آثار حدیث پژوهان، ضرورت آسیب شناسی حدیث در پرتو عقلانیت و نیز بررسی نمونه هایی از کارکرد معیار عقل در پالایش و نقد روایاتی که به نوعی مشمول رهیافت خرافات در باورهای فرهنگی- اجتماعی مردم بوده اند، از جمله محورهای مورد بحث در مقاله ی پیش رو می باشد.

«حُسن و قبح» از مسائل مهمّ کلامی است که با ظهور اسلام به دو صورت عقلی و شرعی مطرح شد و طرفداران هریک، اعم از عدلیه(امامیه و معتزله) و اشاعره، ادلّه ای بر اثبات مدّعی خود ارائه نمودند. عدلیه از موافقان حُسن و قبح عقلی و ذاتی اند(حکم عقل به حُسن و قبح بدون بیان شارع) اما اشاعره بنابر نظریه «الحَسنُ ما حسَّنَه الشّارع وَ القَبیحُ ما قَبَّحَه الشَّارع» به طور مطلق منکر حُسن و قبح عقلی و ذاتی و معتقد به حسن و قبح شرعی اند. اصولیون و اخباریون، دو مکتب امامیه اند که در مورد استنباط احکام شرعی از حکم عقل و ملاکات آن اختلاف نظر دارند. ادراک حُسن و قُبح عقلی(به معنای مدح و ذمّ عقل نه ملائمت و منافرت با طبع یا کمال و نقص) مورد اتّفاق عقلاء است اما اخباریون با تأثیر از اشاعره دخالت آن در استنباط احکام را نمی پذیرند و تنها تمسّک به احادیث را جایز می دانند. اصولیون(وحیدبهبهانی) به نقد عقاید اخباریون پرداختند و با ارائه ادلّه مستند عقلی و نقلی، حُسن و قبح عقلی و ذاتی را اثبات کرده و بر اخباریون فائق آمدند. آیات فراوانی با استفهام انکاری وجدان انسان را مورد خطاب قرار داده که به وضوح دالّ بر حُسن و قبح عقلی و استقلال عقل در تحسین و تقبیح اعمال است. روایات بسیاری نیز علاوه بر اثبات حجّیت عقل و ادراکات عقلی، حُسن و قبح را عقلی و ذاتی دانسته که بر هر صاحب عقل سلیمی واضح و مبرهن است.

در توسعه و تحول جامعه دینی، توجه به جایگاه و کارکرد عقل بر مبنای خردورزی جایگاه محوری دارد، چرا که عقل گرایی در قرآن به عنوان روشی کارآمد، مؤثر و مترقی در تحول انسان و جامعه در ادوار گوناگون تاریخی با ویژگی فرازمانی و فرابخشی مورد تأیید واقع شده و کارکردهای آن در ابعاد مختلف، سبب تحول در اندیشه دینی شده است. این پژوهش در پاسخ گویی به پرسش کارکردها و راهکارهای عقل گرایی در قرآن ، مهم ترین کارکردهای آن از جمله رشد و شکوفایی استعداد عقلانی، کشف حقیقت و استقامت در راه آن، آزادی اندیشه و رهایی از خرافات و پرهیز از تقلید و تبعیت های مذموم و نفی اسطوره گرایی را تبیین کرده و با بیان دیدگاه های اندیشمندان دینی راهکارهایی چون ایجاد زمینه تفکر و خلاقیت در متربی، تهذیب نفس، دوری از مراء، مشورت و هم اندیشی و ذکر دلیل برای امور را برای رسیدن به تحول جامعه دینی برمی شمارد.

یکی ازکاربرد هایی که برای عقل نزد معتزله درتفسیر قرآن رایج است ، عقل به معنای قوه ی تأویل بخشی به ظواهر آیات است ؛ زمخشری که از پیشوایان مکتب اعتزال بود و نسبت به عقاید اعتزالی خود تعصب داشت، سعی کرد به دفاع از آموزه های خود برآید و در پرتو نور عقل، با تکیه براصول عقلی و منطقی و با درک عمیق مباحث علوم بلاغی، تفسیری با رویکردی کلامی، ادبی -بلاغی بنگارد و آیاتی را که با اصول معتزله مخالف است تأویل کند. او تشبیهات قرآنی را نوعا تمثیل دانسته است زیرا تمثیل نیازمند تآویل است و توانسته است بر این اساس بسیاری از آیات از جمله آیاتی را که اضلال، و طبع، و اغواء، و امثال آن را به خدا نسبت می دهد ، تاویل کند .به عقیده وی، تمثیل، علاوه بر امور محقق، در مفروضات و متخیلات ذهنی نیز صورت می گیرد. او تخییل را نیز در تاویل آیات قرآن به ویژه متشابهات بسیار مهم وسودمند دانسته واز آن در تفسیر و تأویل آیات ، به خوبی بهره برداری کرده است . عقل گرایی او در تفسیر و تاویل آیات دارای کنایه نیز سبب شده است که بیان کند در کنایه معنایی خلاف معنای ظاهری جمله قصد می شود بدون آنکه نسبت به مفردات جمله حقیقت یا مجاز اعتبار گردد.

یکی از مهم ترین مباحث مورد توجه دین پژوهان، موضوع گستره کارکرد عقل و ارتباط آن با وحی است. استفاده ابزاری از عقل برای شناخت گزاره های وحیانی امری مورد اتفاق است. امّا کاربست مستقل عقل به عنوان منبع، در صدور حکم شرعی و به کرسی داوری نشاندن این گوهر خداداد، مورد اختلاف واقع شده است. از این رو، با عنایت به جدایی ناپذیر و سازواری قرآن کریم و سنّت شریف در فرایند فهم دین و ارتباط سنجی آن با عقل، این نوشتار بر آن است که با تکیه بر آیات و روایات گرانسنگ و براساس تقسیم سه گانه جریان های تعامل عقل و وحی با تمرکز بر تحولات فرهنگ و اندیشه در جامعه اسلامی به؛ خردگرایی افراطی، خردستیزی افراطی و خردباوری معتدل، از یک سو دو نگرش افراطی را در بوته نقد جریان معتدل قرار داده و از سوی دیگر، دیدگاه اصیل اسلام درباره منزلت و جایگاه عقل و ارتباط آن با وحی را تبیین نماید.