عباس چهاردولی

دورکاری پدیده ای است که از گذشته بسیار دور مطرح بوده است و با گذر زمان و ظهور اینترنت و همچنین توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، شکل جدیدی به خود گرفت. همه گیری بیماری کووید-19، تأثیر چشمگیری بر ارتقا و توسعه دورکاری داشت و اهمیت بررسی عوامل مرتبط با آن را دو چندان کرد. بر همین اساس، پژوهش حاضر به روش ترکیبی و با هدف واکاوی پیشایند ها و پسایند های دورکاری سازمانی در دوران همه گیری بیماری کووید-19 و در سال 1402 شمسی، انجام شد. در این پژوهش نخست با استفاده از روش کیفی و رویکرد مرور نظام مند، شاخص های مرتبط با پیشایند ها و پسایند های دورکاری سازمانی استخراج گردید و پسایند ها به دو بخش مطلوب و نامطلوب، دسته بندی شد. سپس در بخش کمی، شاخص ها طی پرسشنامه ای الکترونیک، در اختیار 28 نفر از خبرگان حوزه منابع انسانی قرار گرفت. پس از آن، شاخص های مورد توافق خبرگان با معیار آنتروپی شانون، براساس میزان اهمیت، رتبه بندی گردید. برای تجزیه و تحلیل آماری از نرم افزار SPSS، استفاده شد و نتایج نشان داد که از میان پیشایند ها، شاخص توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات به معنای بهره گیری از ابزار های فناوری و برخورداری از سواد اطلاعاتی و از میان پسایند های مطلوب، افزایش اثربخشی فعالیت ها و از میان پسایند های نامطلوب، کاهش فعالیت های فیزیکی، در رتبه اول گرفت.

روند افزایش اهمیت و تاثیر دانش در سازمان های دفاعی غیرقابل انکار است. در این راستا به منظور مدیریت دانش و کسب و خلق آن در سازمان های دفاعی، ضروری است تا به شکلی کامل و همه جانبه به موضوع رایانش اجتماعی دانش توجه کرد. رایانش اجتماعی دانش، انشعابی از ادبیات مدیریت دانش است که نوعی توسعه سرمایه فکری، نرم افزاری و سخت افزاری است که با شرایط لازم برای مبادله و یا ترکیب مفهوم و یا مقوله ای به کار می رود. هدف تحقیق حاضر طراحی الگوی رایانش اجتماعی دانش در سازمان های دفاعی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر ارزش های مکتب اسلام ناب است که به استخراج نکات کلیدی و مهم اقدام می نماید. کدهای مربوطه از طریق بررسی منابعی چون قرآن کریم، احادیث، متون اسلامی و فرمایشات امامین انقلاب از منظر علم نافع؛ و از طرفی با بررسی مصاحبه با خبرگان صنایع دفاعی؛ استخراج شده اند. رویکرد پژوهش؛ آمیخته یا ترکیبی با رویکرد نسبی متوالی با وزن نابرابر است. در این تحقیق از سه روش "مرور دامنه- نظریه داده بنیاد- پیمایش" استفاده شده است. ابتدا داده های کیفی و سپس کمّی جمع آوری و تحلیل شده اند. در فاز اول کیفی، ابتدا منابع داخلی و خارجی مرتبط با استفاده از روش مرور دامنه استخراج شدند و سپس ضمن مرور منابع آرشیوی در این رابطه، مصاحبه ای با خبرگان حوزه دفاعی صورت گرفت که با استفاده از روش کیفی نظریه داده بنیاد، 298 شاخص، 32 مفهوم، 14 مولفه و 8 بُعد استخراج گردیدند. در فاز کمّی نیز، برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه استفاده شد که به منظور سنجش از طیف لیکرت (هفت تایی) استفاده شد. برای تأیید اجزای چارچوب و تبیین روابط آن ها از روش پیمایش استفاده شد که در نهایت مشخص گردید که دو بُعد قدرت و استقلال علمی و امکانات و ظرفیت های بومی بیشترین رابطه را با رایانش اجتماعی دانش در سازمان های دفاعی دارند. از نتایجِ مهم این تحقیق می توان به نقش اساسی رایانش اجتماعی دانش اشاره کرد که می تواند بخش اعظم سرمایه های دانشی سازمان های دفاعی را که در حین فرآیندهای کاری توسط افراد تولید می شوند، مستند کرده و فرآیند جذب، کسب و خلق دانش را تا حد مرزشکنی علمی را ایجاد نماید.

داشتن مکانیزم مناسب جهت رویارویی با تغییرات انی محیط پیرامون از چالش های اصلی سازمان ها در عصر امروز است. در این راستا، مفهوم مدیریت راهبردی، تکامل یافته شیوه های مدیریتی است که برای هماهنگ سازی تصمیم ها و سیاست های کلی با روش های اجرایی، برای رسیدن به هدف ها در محیط های در حال تغییر، سامان گرفته است. در این پژوهش سعی شده تا مدل مدیریت راهبردی مناسب برای سازمان های ماموریت محور ارائه گردد. مدل پیشنهادی تحقیق شامل 4 متغیر اصلی بینش، منش، کنش و روش است. در بینش، ارکان جهت ساز فرایند مدیریت راهبردی از جمله مکتب، چشم انداز، بیانیه ماموریت، اهداف، سیاست های سازمان و در متغیر منش، گرایشات اخلاقی و فرهنگی سازمان مورد تحلیل و بررسی قرار می-گیرد. در روش، نظریه بازی ها و مدل گراف در این نظریه، به عنوان یکی از ابزارهای اصلی در بخش تحلیل راهبردی جهت تصمیم سازی مدیریت کلان سازمان و تسریع در پاسخ گویی به تغییرات انی محیط پیرامون سازمان معرفی می شود. مدل پیشنهادی در قالب متدولوژی سیستم های نرم چکلند ارائه شده است. جهت تایید مدل از ابزار پرسشنامه و تحلیل امار توصیفی و استنباطی داده های خبرگان حوزه مدیریت راهبردی استفاده گردید. پس از محاسبه شاخص های روایی، پایایی و برازش مدل پیشنهادی، نتیجه بر ان شد که مدل تحقیق در سطح معناداری مناسبی مورد تایید خبرگان است.

در « مدیریت دانش»، چهار خروجی برای علوم انسانی موجود برشمرده شده است: ۱. دانش افزایی؛ ۲. کارکرد داشتن؛ ۳. کاربردی سازی؛ ۴. تجاری سازی. مفهوم متأخر تجاری سازی با مسئله بنیادینِ «نگاه مادی و کالایی به دانش» و تأثیرپذیری مستقیم از «نئولیبرالیسم»، «نظریه اقتصاد دانش» و «مفهوم صنعت دانش»، زلزله های عمیقی را در دانش جهانی ایجاد کرده است. در منطق تجاری سازی، دانش و دانشگاه خدمتگزار بازارهای آزاد اقتصادی و شرکت های تجاری توصیف شده است؛ به طوری که مرکز ثقل آن دو غالباً «انتفاع» و «سود مادی» برشمرده شده تا «فهم» و «صدق». پژوهش پیش رو با رویکرد کیفی و با «روش توصیفی تحلیلی» انجام شده و نویسندگان برای دستیابی به نتایج پژوهش، از دو راهبرد تحقیقاتی «خلاصه اسناد و مدارک» (فیش برداری) و «تفکر پایان تا آغاز» استفاده کرده اند. این پژوهش با توجه به «اصل تقدم فهم بر نقد» و با بهره مندی از «روش شناسی بنیادین تکوین نظریه های علمی»، مبادی معرفتی و عوامل غیرمعرفتی تجاری سازی علوم انسانی را مورد ارزیابی قرار داده و درصدد آن است که فواید و آفات تجاری سازی را در عرصه علوم انسانی شناسایی و تبیین کند. در مبادی معرفتی شش گانه تجاری سازی علوم انسانی، ردپای مسئله بنیادین تجاری سازی یعنی نگاه ماتریالیستی به دانش قابل مشاهده است. بر همین مبنا نمی توان با نگاه تحویلی نگری، «کاربردی سازی علوم انسانی» و مفاهیم هم پیوند با آن را به «تجاری سازی علوم انسانی» فروکاست. همچنین، از میان عوامل غیرمعرفتی و زمینه ای تجاری سازی علوم انسانی، سه عرصه «دانش»، «دانشگاه» و «آموزش و پژوهش»، که به طور جدی در شعاع تجاری سازی قرار دارند، انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت. در این عرصه ها هم، نگاه کالایی، شئ واره و ابزاری به دانش قابل مشاهده است.

تمدن نوین اسلامی از سوی حضرت آیتالله خامنهای (مدظله العالی) بهعنوان چشمانداز فرا راهبردی امت اسلامی مطرح گردیده است و طلایهدار این سیر را نظام جمهوری اسلامی ایران میدانند. با شناخت ابعاد و مؤلفههای تمدن نوین اسلامی و الزامات شکلگیری آن در بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) است که میتوان بهدرستی این چشمانداز را درک و برنامهریزی و هدفگذاری و بسیج منابع در مدیریت کلان کشور را با آن مطابق کرد. لذا در این پژوهش، که از نوع تحقیقات بنیادی است با بهرهگیری از روش تحلیل مضمون به تجزیه و تحلیل بیانات معظمله در حوزه تمدن نوین اسلامی پرداختیم. بهمنظور تدوین الگوی تمدن نوین اسلامی از نرمافزار پژوهش کیفی MAXQDA برای تحلیل مضمون استفاده شده است. براساس شناسههای استخراجی، دو بعد سختافزاری و نرمافزاری و پنج مؤلفه برای تمدن نوین اسلامی مشخص شد. همچنین الزامات شکلگیری تمدن نوین اسلامی نیز تبیین شد که شامل دو بعد ملی (دارای هشت مؤلفه) و فراملی (دارای دو مؤلفه) است.

با بهره گیری از مفهوم مدیریت راهبردی می توان در مسیر نیل به اهداف سازمان حرکت کرد. سازمان های ماموریت محور باید بر اساس یک مدل مدیریت راهبردی اهداف خود را برنامه ریزی، اجرا و اصلاح نمایند. نظریه بازی ها مطالعه رفتار منطقی در شرایطی است که وابستگی متقابل وجود دارد. هر بازیکن از آن چه که دیگران در بازی انجام می دهند، تاثیر می پذیرد، رفتار خود بازیکنان نیز بر دیگران تاثیر می گذارد. نظریه بازی ها ابزاری توانمند در ارائه بینش برای یک محیط رقابتی است. هدف این پژوهش شناخت، تحلیل و دسته بندی مدل های مدیریت راهبردی در جهت بهینه سازی تصمیم های سازمان های ماموریت محور و پیشنهاد به کارگیری نظریه بازی است. در این خصوص ابتدا به بررسی ادبیات پژوهش، سپس تحلیل دیدگاه های رهبری، سیر تکاملی مدیریت راهبردی و مدل های مدیریت راهبردی پرداخته شد. سازمان های ماموریت محور و نظریه بازی ها معرفی شدند و در نهایت کاربرد نظریه بازی ها در مدیریت راهبردی مطرح گردید. نتایج نشان می دهد این ساختار به مدیران ارشد سازمان ها کمک می کند نسبت به تغییرات محیط واکنش مناسب داشته باشند.

با توجه به نقش تمدن سازی و اعتبار سرمایه ای علوم انسانی موجود در جوامع غربی، گروهی از دانش پژوهان ذیل پارادایم دانش شناسی سکولار، نظریه ها و الگوهایی را برای کاربردی سازی علوم انسانی موجود ارائه کرده اند. در همین راستا، با مطالعه ای روشمند می توان به دوازده نظریه و الگوی زیر دست یافت که علاوه بر ادعاهایی در عرصه تولید دانش، کاربردی سازی دانش از دغدغه های اصلی آن ها به شمار می رود. این الگوها را به جهت فصل مشترک، می توان ذیل سه الگوی اول، دوم و سوم تولید دانش صورت بندی و تحلیل کرد. در این پژوهش با روش تحقیق توصیفی تحلیلی و بهره مندی از دو راهبرد پژوهشی «خلاصه اسناد و مدارک (فیش برداری)» و «تفکر پایان تا آغاز»، پس از مفهوم شناسی حوزه کاربردی سازی و مفاهیم هم پیوند با آن همانند تجاری سازی، سودمندسازی، کارآمدی و کارکردگرایی، الگوها و نظریه های پیش گفته با توجه به ارزش های پارادایم دانش شناسی اسلامی و برخی دانش پژوهان منتقد غربی همانند ژان فرانسوا لیوتار موردارزیابی انتقادی قرار گرفته اند. سیطره نگاه های ماتریالیستی، کالایی و بنگاهی و تقویت منفعت گرایی و نسبیت گرایی به دانش و انکار حقیقت گرایی و ضعف اخلاق و معنویت و نگاه اومانیستی و ابزاری به عالَم، آدم و علم و دانش ازجمله اشتراکات و نتایج نظریه ها و الگوهای کاربردی سازی در علوم انسانی موجود است.

استفاده از الگوهای مناسب در اداره امور هر سازمان امری اجتناب ناپذیر است. امروزه مدیران دریافته اند که تنها راه نجات سازمان در جهان پیچیده امروز استفاده از روش های مناسب علمی است. با توجه به پیچیدگی های روابط و ساختار سازمان های مختلف، نمی توان از تصمیم گیری های یکباره و مبتنی بر قضاوت های شهودی و تجربی استفاده نمود؛ چرا که یک تصمیم اشتباه در سازمان می تواند خسارات جبران ناپذیری را به بار آورد. اهمیت و ضرورت این موضوع در مورد نیروهای مسلح و سازمان های نظامی کشور که پاسدار ارزش های انقلاب اسلامی هستند دو چندان است. مدیریت صحیح منابع انسانی در سازمان ها می تواند بستری مناسب ایجاد کند تا کارکنان و سازمان ها به گونه ای اثربخش رشد کنند و خود را با شرایط پیچیده جهان امروز وفق دهند. بنابراین در این تحقیق برآنیم تا به ابعاد مختلف یک نظام کارآمد مدیریت منابع انسانی در نیروهای مسلح از دیدگاه اسلام بپردازیم.

این مقاله در پی ارائه مدل مناسب مدیریت جهادی مبتنی بر تفکر بسیجی می باشد. به این منظور ابتدا بیانات امامین انقلاب اسلامی درخصوص تفکر بسیجی و مدیریت جهادی، مورد مطالعه قرار گرفته و مقدمات لازم برای مدل سازی مدیریت جهادی مبتنی بر تفکر بسیجی با استفاده از روش داده بنیاد توسعه یافته فراهم گردید. پس از دستیابی به مدل اولیه، استانداردسازی مدل با استفاده از نرم افزار Smart PLS 3 انجام شد. نتایج حاکی از آن است که ارزشهای مدیر جهادی، شرایط لازم جهت شکل گیری رفتار جهادی می باشند. در واقع به دنبال ارزش هایی چون ایمان، اخلاص، آرمانگرایی، احساس مسئولیت و انگیزه خدمت در مدیر جهادی، رفتارهایی مانند وظیفه محوری، مجاهدت، رهبری، آمادگی و اخلاق مداری از وی نمود پیدا می کند. رفتار جهادی مدیر با راهبردهای مدیریت جهادی نظیر تدبیر، برنامه ریزی، عمل به هنگام و به اندازه، کار با کیفیت، تکیه بر علم، نیازمحوری، اولویت محوری، ابتکار و نوآوری و روحیه بالا می باشد، آمیخته می شود. در صورت فراهم بودن زمینه های فردی مانند بصیرت و آگاهی، امید و اطمینان و تقوا و خودسازی و مهیا بودن شرایط ساختاری مانند قانونمندی، نظم و اجتناب از تشریفات، دستیابی کامل به آرمانها به عنوان پیامد مدیریت جهادی، شکل خواهد گرفت.

اصولاً هر برنامه راهبردی بدون توجه به وضعیت دانش موردنیاز در وضع موجود و مطلوب و تحلیل شکاف دانشی، عملاً ناکارآمد خواهد بود.ضمن آنکه، رویکردهای تجویزی، توصیفی و ترکیبی در مدیریت راهبردی دانش در محیط ج.ا.ا. به دلیل ساختار و بافتار خاص آن دچار چالش ها و عدم قابلیت های جدی است. این مقاله تلاش دارد با ارائه مدلی باعنوان مدل شکیبا هادی ، باتکیه بر اصول دینی و اسلامی و رفع نواقص مدل های غربی ضمن به کارگیری رویکرد تعاملی، مدلی بومی و اقتضایی برای سازمان های سطح ملی ارائه دهد. این مدل با شناسایی ملاک های اصلی موفقیت، آنها را در 9 عامل و 198 شاخص باتمرکزبر حوزه های دانشی درقالب رویکرد نقطه مرجع، البته در دو گروه قابلیت سازان و مقوم ها منظور می نماید. همچنین داده ها به صورت کمی و کیفی درقالب عددی و با منطق فازی محاسبه و پس از دفازی شدن ازطریق آنتروپی شانون، نظر ممیزین و اوزان مدنظر ایشان، ازطریق حداقل مجذور مربعات تعیین می شوند. درضمن، برای تأیید قابلیت کاربردی مدل، در یکی از صنایع دفاعی پیاده سازی شده است. نتایج حاصله نشان می دهد، سازمان مزبور از بین 9 عامل فقط به7 عامل اصلی و از 198 شاخص ارائه شده فقط به 20 شاخص نیاز دارد که نتایج حاکی از آن است که سازمان در عواملی نظیر اصولی، راهبردی و مکتبی در وضعیت ماند، و در عواملی نظیر فیزیکی و فرهنگی با مقدار 158/0 در وضعیت ممانعت کننده (پَسرانه) قرار دارند. کل سازمان در وضعیت ضعیف قرار دارد، لذا پیشنهاد شده است پیش از هر اقدام راهبردی ابتدا عوامل ممانعت کننده (پَسرانه ها) تبدیل به ماند و سپس پیشرانه شوند، ضمن آنکه، پیشرانه ها نیز باید تقویت شوند.